کلید واژگان: مدیریت دانش، فناوری اطلاعات، اقتصاد دانش، نوآوری دانش، مدیریت منابع انسانی، کتابخانه‌ها
مقدمه
«اقتصاد دانش» مفهوم جدیدی است که در سال‌های اخیر به صورت جهانی مطرح شده است. «مدیریت دانش» به عنوان یک شاخه از اقتصاد دانش، روش و مفهوم کاملاً جدیدی از مدیریت را مطرح می کند. مدیریت دانش دارایی‌های فکری، تجربی و علمی یک سازمان را به قدرت رقابتی و دارای ارزش‌گذاری تبدیل می‌کند. مدیریت دانش به منظور تسهیم دانش، نیازمند سامانه‌ای برای ارتباط اطلاعات با اطلاعات، اطلاعات با فعالیت‌ها و اطلاعات با انسان است. کارهای معمولی یک کتابخانه شامل فراهم‌آوری، پردازش، اشاعه دانش، ذخیره و آماده‌سازی اطلاعات برای ارائه خدمات به جامعه کاربران، بخشی از مدیریت دانش محسوب می‌شود.
از آن‌جایی که در عصر حاضر عنصر دانش به عنوان نیرویی زیربنایی برای توسعه اجتماعی شناخته شده، توجه آحاد جامعه به اطلاعات و دانش رو به افزایش است؛ به گونه‌ای که تقاضاهای افراد برای کسب دانش و دستیابی به اطلاعات به منظور کسب توانایی و قدرت بیشتر در جامعه رقابتی روز به روز بیشتر می شود. این امر محیط مناسبی برای توسعه کتابخانه فراهم کرده است. به طور آشکارا، دانشی که قابلیت پشتیبانی برای تصمیم‌گیری، بهبود فرآیند‌های سازمانی و افق‌گشایی را دارد، منبع حیاتی برای سازمان محسوب می‌شود. اما دانش منبعی است که معمولاً تحت مدیریت دستخوش تغییر می‌شود. در این زمینه دو علت اصلی مطرح می‌باشد: 1. ضعف در شناخت دانش؛ 2. فقدان رویکرد بهره‌وری از دانش.
مدیریت دانش
بهره‌گیری از سرمایه‌های دانشی موجود در سازمان به عنوان مدیریت دانش شناخته می‌شود. مدیریت دانش فرایند تبدیل سرمایه‌های فکری و اطلاعاتی به ارزش‌های ماندگار است. این نوع مدیریت فرایند و چرخه منظم پاسخگویی به نیازهای دانشی سازمان را تضمین می‌کند. به عبارت دیگر، مدیریت دانش افراد را به دانشی که هنگام فعالیت نیاز دارند، پیوند می‌دهد. مدیریت دانش تنها مربوط به مدیریت سرمایه‌های دانش نیست، بلکه فرایند‌هایی را که روی دارایی‌ها نیز اثر می‌گذارند، شامل می‌شود. این فرایند‌ها شامل: توسعه دانش، نگهداری دانش، کاربرد دانش و تسهیم دانش است. بنابراین، مدیریت دانش، شناسایی و تحلیل سرمایه‌های دانش و فرایند‌های مرتبط با آن‌ها را به عهده داشته و اجرای طرح‌ها و کنترل کارهای مربوط به توسعه فرایند‌ها و سرمایه‌ها را در جهت انجام فعالیت‌های سازمانی بر اساس داشته‌های فکری و اندوخته‌های معنوی سازمان ترسیم می‌کند.
جنبه‌های اصلی مدیریت دانش
جنبه‌های اصلی مدیریت دانش عبارت‌اند از:
- شناسایی دانش مورد نیاز، سرمایه‌ها و فرصت‌های مرتبط با دانش؛
- طراحی، توسعه و به کار گیری راه حل‌ها و استراتژی‌های مدیریت دانش.
مدیریت دانش نیز خود شامل بخش‌های مختلفی از جمله مدیریت توسعه دانش بنیادی است که در دو مرحله قابل طر ح است:
- پاسخ به نیازهای موجود؛
- گسترش فرصت‌های جدید.
مفهوم تفکر سازمانی در مدیریت دانش
مفهوم تفکر سازمانی نمایانگر بینش استانداردی است که به‌خوبی در مدیریت دانش ارائه شده است. تفکر سازمانی شامل:
ترویج و حمایت فکر و اندیشه از طریق استفاده از مدل‌ها، روش‌ها و تکنیک‌هایی که با تفکر فردی و گروهی پشتیبانی می‌شود.
و نیز تشویق و پاداش نیروهای سازمان به واسطه ساختارها، فرایند‌ها و فرهنگ سازمانی است. استمرار تلاش برای بهره مندی از مدیریت دانش سازمانی در نهایت راهبردی برای پاسخگویی به نیازهای دانشی و استفاده بهینه از دارایی‌های دانش در سازمان ارائه می‌دهد که مسیر آینده را هموار ساخته و تفکر سازمانی را نهادینه می کند. به طور کلی می‌توان گفت مدیریت دانش در سازمان به عنوان یک فرایند مدیریت پایدار است.
چالش‌های همراه و فرا راه مدیریت دانش
مدیریت دانش پر هزینه، اما بسیار ارزشمند و سودمند است. مدیریت دانش دشوار است. درک و کسب دانش، ارزیابی، نگهداری و تسهیم دانش از جمله دشواریهای مدیریت دانش محسوب می‌شوند. پایه‌گذاری یک سازمان بر اساس مدیریت دانش تداوم فعالیت‌ها، توسعه و طرح‌های سازمان را به خود وابسته ساخته و جنبه حیاتی به خود می‌گیرد؛ به گونه‌ای که از دست رفتن سرمایه دانشی سازمان منجر به نابودی یا دست کم ناکارآمدی آن سازمان خواهد شد.
ضعف حافظه سازمانی، از دیگر چالش‌های فراراه مدیریت دانش به شمار می‌رود. چنانچه در گذشته حفظ و نگهداری دانش در سازمان به‌خوبی صورت نگرفته باشد و اکنون افرادی که دانش و سرمایه فکری و معنوی آن مجموعه را در اختیار داشته‌اند سازمان را ترک کرده‌اند، باید گفت سامانه مدیریت دانشی این سازمان با فقر محتوایی روبه‌رو شده است. از سویی ممکن است دانش‌های سازمانی بهینه‌سازی، دسته‌بندی و شکل‌دهی نشده‌اند. و یا ممکن است به دلایل مختلف منابع دانشی سازمان ناشناخته و مجهول مانده‌اند؛ یعنی سازمان واقعاً نمی‌داند چه منابع دانشی در اختیار دارد. در این صورت نیز مدیریت دانش با چالش سازماندهی داشته‌ها روبه‌رو است. همچنین ممکن است برخی منابع دانش در دسترس سازمان به‌سرعت اتلاف شوند و یا به علت گستردگی منابع دانش در سازمان امکان اندوخت آن سرمایه‌ها به‌راحتی فراهم نباشد. و یا ممکن است سازمان‌ها در مقاطع مختلف در معرض خطر‌های متعدد قرار گرفته و برخی از سرمایه‌های دانشی سازمان از بین رفته باشد.
با توجه به ماهیت ارزشمند و حیاتی دانش، و این که دانش به طور مستقیم مورد توجه مدیریت قرار گرفته است، فائق آمدن بر دشواریهای مهار دانش نیز اهمیت بسیار یافته است؛ در حالی که این مسأله در گذشته اهمیت چندانی نداشته است. اکنون همه منابع انسانی و نوآوری‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی به طور غیر مستقیم با مدیریت دانش اداره می‌شوند.
اهداف مدیریت دانش در کتابخانه‌ها
هدف مدیریت دانش در کتابخانه‌ها، ترویج نوآوری دانش است. نوآوری دانش، هسته اقتصاد دانش‌مدار جامعه است. کتابخانه‌ها برای مجموعه‌سازی، پردازش، ذخیره و توزیع دانش و اطلاعات، در زنجیره نظام علمی و ارتباطات اساسی در نوآوری دانش ارتباط مورد نیاز را برقرار می‌کنند. از طرف دیگر، کتابخانه‌ها به طور مستقیم در فرآیند تحقیقات علمی شرکت می‌کنند. در واقع فعالیت‌های کتابخانه به عنوان بخشی از نوآوری دانش محسوب می‌شود. کتابخانه‌ها باید به توزیع و اشاعه دانش توجه کافی داشته و به عنوان ابزاری برای به گردش در آوردن نتایج نوآوری دانش عمل کنند. مدیریت دانش در کتابخانه‌ها برای توسعه روابط بین کتابخانه‌ای و بین کتابخانه‌ها و مراجعان و تقویت مهارت‌های دانش‌افزا مانند کار با اینترنت و تسریع جریان اطلاعات بسیار کارساز است. در عصر اقتصاد دانش‌مدار، کتابخانه‌ها برای نوآوری دانش، در زمینه‌های توسعه و کاربرد منابع اطلاعاتی، ایجاد کتابخانه‌های مجازی و حفاظت از مالکیت معنوی در عصر الکترونیک نقش مهمی ایفا می‌کنند.
ابزارهای مدیریت دانش
فناوری اطلاعات به عنوان ابزاری برای مدیریت دانش در کتابخانه‌ها محسوب می‌شود. فراهم‌آوری دانش نقطه آغازین مدیریت دانش در کتابخانه‌ها است. کاربرد فناوری اطلاعات دامنه فراهم‌آوری دانش را افزایش می‌دهد، سرعت فراهم‌آوری و انباشت دانش را بالا می‌برد و هزینه آن را کاهش می‌دهد. انجام چنین فعالیت‌هایی در کتابخانه‌ها تنها با تکیه بر مغز و حافظه انسانی در جامعه مدرنی که دانش همواره در حال افزایش و تغییر است، امکان‌پذیر نیست. کتابخانه‌ها منابع دانش را از طریق شبکه‌های رایانه‌ای به هم پیوند می‌دهند. بنابراین، ایجاد شبکه‌های دانش در کتابخانه‌ها بر اساس ایجاد یک پایگاه اطلاعاتی می‌باشد. فراهم‌آوری دانش باید در جهت گردآوری و یکپارچه کردن دانش مخازن کتابخانه‌ها باشد. برتری فناوری اطلاعات در زمینه ذخیره دانش نه تنها کمیت، بلکه بازیابی، طبقه‌بندی و حفظ اطلاعات را نیز در بر می‌گیرد.کاربرد‌های فناوری اطلاعات همچون منبع و وسیله‌ای برای نوآوری دانش است.
مفهوم مدیریت دانش در کتابخانه‌ها
مدیریت دانش در کتابخانه‌ها شامل: مدیریت نوآوری دانش، مدیریت منابع انسانی، مدیریت کاربرد دانش و مدیریت اشاعه دانش است.
مدیریت نوآوری دانش
مدیریت نوآوری دانش در کتابخانه‌ها به مدیریت تولید، انتشار و انتقال دانش و نیز سیستم‌های شبکه‌ای ایجاد شده توسط مؤسسات و سازمان‌ها اشاره دارد.
مدیریت نوآوری دانش شامل سه جنبه دانش مدیریت نوآوری نظری، مدیریت نوآوری فنی و مدیریت نوآوری سازمانی است.
مدیریت اشاعه دانش
اشاعه دانش در مقایسه با نوآوری دانش، از اهمیت یکسانی برخوردار است. تولید کنندگان دانش زمان و انرژی بسیاری برای جستجوی دانش مورد نیاز متقاضیان در اختیار ندارند. به هر حال، تعداد کاربران دانش بسیار زیادند و فراهم‌آوری دانش موجود در اذهان تولید کنندگان دانش بسیار مشکل است و به دلایل مختلف و شرایط فردی با محدودیت‌هایی مواجه است. برای اشاعه خدمات دانشی نوین کانال‌ها و رسانه‌های بسیار متنوعی وجود دارد که در ذیل به چند مورد اشاره می‌شود:
- ایجاد کتابخانه‌هایی که از منابع و اسناد غنی برخوردار بوده و تلاش پیوسته برای عمق‌بخشی، به روز رسانی و توسعه منابع اطلاعاتی آن؛
- استمرار آموزش و بالا بردن کیفیت خدمات کارکنان کتابخانه؛
- اهمیت دادن به نقش ویژه کارشناسان در انتشار و اشاعه دانش؛
- توسعه استفاده از همه تجهیزات برای اطمینان از امنیت کار شبکه‌ها و جلوگیری از فعالیت‌های جرمی‌آنلاین و انتشار اطلاعات نامناسب.
مدیریت کاربرد دانش در کتابخانه و خدمات اطلاعاتی.
خدمات دانشی باید بر اساس سرعت بالای شبکه‌های اطلاعاتی انجام شود. ایجاد کتابخانه‌های مجازی یا مراکز اطلاعاتی برای سازمان‌های عمومی، دولتی، نهاد‌ها و مؤسسات تحقیقات علمی‌نیازمند فراهم‌آوری نیروی انسانی و منابع مالی کافی جهت گردآوری، سازماندهی و اشاعه اطلاعات است که بسیار مشکل به نظر می رسد. همچنین صرف بودجه زیاد برای تأمین منابع اطلاعاتی مورد نیاز در نهادهای اجتماعی غیر ضروری و تا حدودی غیر ممکن است. از این رو، کتابخانه‌ها می‌توانند بر اساس نیازهای اطلاعاتی این مراکز با استفاده از منابع اطلاعاتی و زیرساخت‌های فراوانی که در شبکه‌های اطلاعاتی موجود است، به طور مجزا امکان دسترسی به کتابخانه‌های مورد نیاز این مراکز اطلاعاتی را فراهم کنند.
ایجاد خدمات دانش دیجیتالی
ایجاد گام به گام سیستم‌های خدمات اطلاعاتی کاربرمدار مانند انتشار اطلاعات، جستجوی اطلاعات و فراهم‌آوری اطلاعات خاص از طریق اینترنت، به عنوان پایه و بهره‌گیری از فنون وب را می توان تلاشی برای ایجاد خدمات دانش دیجیتالی نامید. همچنین تسریع در ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی، مطالعه روش‌ها، ابزار و فنون توزیع و جستجوی اطلاعات را می توان فرصتی برای ایجاد خدمات دانشی تلقی نمود.
دیجیتال‌سازی منابع کتابخانه‌ای
کتابخانه‌های الکترونیکی یا دیجیتالی شیوه‌های جدید از فناوری‌اند که تمایلات کتابخانه‌ها را در عصر اقتصاد دانش‌مدار گسترش می‌دهند. خدمات دانش‌مدار کتابخانه‌ها در آینده با ایجاد پایگاه‌های متشکل از کتاب‌ها و ژورنال‌های الکترونیکی در زبان‌های مختلف آغاز می‌شود که دارای جنبه‌های علمی‌است و می‌تواند بر غنی‌تر شدن شبکه‌های اطلاعاتی اثرگذار باشد.
مدیریت منابع انسانی در مدیریت دانش
باید به نیازهای متنوع کارمندان کتابخانه توجه کافی شود. رویکردهای مدیریتی مناسب، تأثیر بسیاری در تقویت و پشتیبانی کارکنان کتابخانه دارد. لازم است در مهندسی مستمر آموزش کارکنان متخصص خوب عمل کنیم و تنها روی تئوری‌های علوم کتابخانه و جنبه‌های مرتبط تمرکز نداشته باشیم؛ بلکه دانش‌های فنی نوین را نیز مورد توجه قرار دهیم.
فناوری‌های مورد نیاز مدیریت دانش در کتابخانه‌ها
از اهداف مدیریت دانش در کتابخانه‌ها ترویج مبادله دانش بین کارکنان کتابخانه، تقویت توانایی‌ها و نوآوری‌ها، بالا بردن اشتیاق و توانایی‌های یادگیری کارکنان کتابخانه، افزایش بازدهی دانش به کار برده شده برای فعالیت‌های حرفه‌ای کتابخانه، تجدید ساختارکتابخانه در جهت ایجاد سازمانی یادگیرنده است. جهت‌گیری اصلی که در به کار گیری مدیریت دانش در کتابخانه‌ها باید مورد توجه قرار گیرید، شامل طراحی خردمندانه دستورالعمل‌های سازمانی و فرایند‌های حرفه‌ای کتابخانه‌ها، مدرن کردن حفظ و نگهداری اطلاعات؛ مثلاً ایجاد یک محیط و مکانیزم محرک برای نوآوری، مبادله و پژوهش و ترغیب برای کاربرد دانش می باشد.
معرفی سیستم مدیریت ارشد دانش CKO
در مدیریت ارشد اطلاعات به طور آشکار یک دیدگاه مدیریتی سطح بالا حاکم است که از سال‌های 1980 به طور گسترده در بخش‌های دولتی و سازمان‌های بزرگ به وجود آمده است. مدیریت ارشد دانش بالاترین طبقه‌بندی افراد مسئول در مدیریت دانش است که طی تحولات و تجربیات در مدیریت جستجو، بازیابی و طبقه‌بندی اطلاعات به منظور مدیریت دانش شکل گرفته است. سیستم مدیریت ارشد دانش آخرین تحولات در زمینه توسعه گرایشات سیستم مدیریت اطلاعات سازمان‌ها را ارائه می‌دهد و سیر تحولات مدیریت اطلاعات از مرحله مدیریت منابع اطلاعات به مدیریت دانش را نشان می‌دهد.
ساختار حرفه‌ای مدیریت دانش
مدیریت دانش خود را با همه فرایند‌های مبادله، تسهیم، نوآوری و کاربرد سازمانی دانش یکپارچه می‌کند و نیروی محرک اصلی در نوآوری، مبادله و کاربرد سازمانی دانش است. کاربرد مدیریت دانش قطعاً فرایند کار کتابخانه سازمان را ارتقا می‌دهد. این تجدید سازمانی بیشتر شامل مدیریت فعالیت‌های کتابخانه از طریق مدیریت دانش می‌شود.
مدیریت دانش و تجدید ساختار فرهنگی کتابخانه
مدیریت دانش خون تازه‌ای در فرهنگ کتابخانه تزریق می‌کند. محتوای اصلی آن شامل: اعتماد متقابل، مبادله آزاد دانش، پژوهش و توسعه مکانیزم کار کتابخانه‌ها و بهره‌وری از فرایند‌های مدیریت دانش است. برای استفاده کامل از دانش، کتابخانه‌ها نیازمند ترویج نوع مناسبی از فرهنگ می‌باشند که مهم‌ترین گام برای کسب فناوری مدیریت دانش است.
چالش‌های پیش رو و راه حل‌های احتمالی
گسترش دسترسی آزادانه به منابع اطلاعاتی الکترونیکی اینترنت تا اندازه‌ای بهره‌دهی و سودمندی سیستم‌های پربازده را بر هم زده است. از سویی، نقش روشن و تعریف شده‌ای برای کتابخانه‌ها در زمینه انتخاب، نگهداری و فراهم‌آوری دسترسی به منابع دیجیتالی موجود در شبکه وجود ندارد. به علاوه، دانشجویان و اساتید نیازمند یادگیری چگونگی ارزیابی این منابع اطلاعاتی هستند و این امر در فضای وب بسیار مشکل‌تر از کتابخانه‌های سنتی است.
اگرچه برخی کتابخانه‌ها، دپارتمان‌های دانشکده‌ای و حتی افراد آگاه، منابع مورد نیاز خود را از وب تهیه می‌کنند و آن‌ها را مورد اعتماد و مفید می‌دانند و در برخی موارد حتی این منابع چنان متقن شمرده می شوند که به پایگاه‌های اصلی‌شان نیز افزوده می‌شوند، اما ساختار رو به رشد وب مشکلاتی را در این زمینه ایجاد کرده است. در سال‌های اخیر راه حل‌های امید‌بخشی برای مواجه با برخی از این مشکلات ایجاد شده است. از جمله می‌توان به پروژه فهرست‌نویسی مشترک منابع توسط او.سی.ال.سی اشاره کرد. در حال حاضر، محققانی که می‌خواهند در یک حوزه پژوهشی تحقیقات عمیقی انجام دهند، به کتابخانه‌های سنتی مراجعه و از طریق جستجوی‌های معمولی و دستی اقدام کرده، سپس جستجو در منابع وب و سایر منابع الکترونیکی را آغاز نموده و اطلاعات مورد نیاز خود را به دست می‌آورند. این امر نشان می‌دهد که محققان به دنبال کیفیت و اعتبار اطلاعات هستند. از جمله نگرانی‌ها این است که دانشجویی ممکن است برای کسب منابع مورد نیاز خود تنها به وب بسنده کند؛ در حالی که نمی‌توان ادعا کرد منابع موجود در وب دقیق و کامل است. دلایل فراوانی در مورد این که امروز و در آینده دانشجویان بسیاری به این شیوه عمل خواهند کرد، وجود دارد. مسأله دیگر در مورد ماهیت موتورهای جستجو مانند یاهو و آلتاویستا می‌باشد.جستجویی که از طریق یکی از این موتورها صورت می‌گیرد، ممکن است نیم میلیون یا بیشتر خروجی داشته باشد.این موتورها به جهت برخی مسائل تجاری به جای آن که تنها به پارامتر‌های جستجو عمل کنند، ممکن است در فرایند جستجو و انتخاب جهت‌گیری‌هایی غیر علمی داشته باشند.
بسیاری از کاربران شیوه استفاده از الگوریتم‌های جستجو را نمی‌دانند و استفاده نمی‌کنند. در نتیجه، ناگزیرند کل وب را جستجو نمایند. به طور خلاصه، با همه ادعاها در حوزه منابع دیجیتال، در شرایط کنونی و با ابزارهای موجود اطلاعات ناقص و تا حدودی غیر مطمئنی در اختیار داریم.
از مزیت‌های محیط الکترونیکی کنونی، توانایی فراهم‌آوری گروهی خدمات مرجع است، مانند آنچه در پایگاه اینترنتی آمازون وجود دارد. خدماتی مانند ارائه نقد و بررسی‌ها، پیشنهاد مواد و منابع مرتبط و سایر دسترسی‌های اطلاعاتی که برای محققان بسیار اهمیت دارد و کتابخانه‌های علمی نیازمند بررسی‌های گسترده در زمینه این خدمات و سایرخدمات اطلاعاتی تجاری موجود هستند.
راهبردهای مدیریت دانش
آموزش و ارتقا، جذب و استخدام، انگیزش، نگهداری، سازماندهی، برنامه‌ریزی شغلی، مبادله فرهنگی و ترویج و گسترش فکر، از راهبردهای انسانی مدیریت دانش محسوب می‌شود. راهبردهای کاری نیز شامل فرآیند نوآوری و مهندسی مجدد برای پیشرفت مستمر است. ایجاد سامانه پشتیبانی تصمیمات و اطلاعات، سامانه‌های دانش پایه و سیستم‌های داده‌کاوی نیز از راهبردهای فناورانه مدیریت دانش به شمار می‌رود.
مدیریت دانش در یک محیط علمی‌باید گروهی از محققان یک رشته خاص را در بر گیرد و قادر به تلفیق انتشارات، مجموعه‌های داده و بهره‌گیری از ابزارهایی همچون پایگاه‌های داده و اتصال به پایگاه‌های چند رسانه‌ای باشد.
نتیجه‌گیری
از آن‌جایی که اطلاعات و دانش یک عامل مؤثر و مهم برای نظام اقتصادی مدرن محسوب می‌شوند، به طور اجتناب ناپذیری نیاز به مدیریت دانش و اطلاعات در جامعه تشدید می‌شود. چگونگی مدیریت دانش در کتابخانه‌ها باید بر تحقیقات قابل اجرا و توسعه دانش و خلق دانش پایه، مبادله و تسهیم دانش میان کارمندان کتابخانه و آموزش کارکنان کتابخانه متمرکز شود.
پی نوشت ها:
