کلید واژه: بانک اطلاعاتی، کتابخانه دیجیتال، پایگاه های مرجع، منابع دیجیتال، پایگاه های اسلامی
مقدمه
بزرگ ترین شبکه کامپیوتری جهان، یعنی اینترنت، به صورتی غول آسا در حال توسعه و گسترش است و تارهای خویش را در پنج قاره بزرگ جهان تنیده و دنیای شگفت انگیزی را به وجود آورده است. با سفرهای اکتشافی در این شبکه می توان مطالب فراوانی در مورد ماهیت شبکه ها و پایگاه ها آموخت و علاوه بر آن، به تمامی موضوعات موجود و قابل بررسی در جهان دست یافت.
برای دسترسی به اینترنت و استفاده از سرویس ها و اطلاعات موجود در آن، بعد مکان و زمان اهمیت چندانی ندارد. خدمات موجود در این شبکه جهانی روزانه در حال افزایش، و کیفیت آن نیز بسوی اوج در حرکت می باشد؛ به طوری که در حال حاضر از میان جمعیت شش میلیارد و ۴۹۹ میلیون نفری کره زمین، تعداد یک میلیارد و ۲۲ میلیون نفر که معادل ۷/۱۵ درصد از کل جمعیت را تشکیل می دهد، کاربر اینترنت هستند. طبق آمارهای موجود از سال ۲۰۰۰تا ۲۰۰۵ شمار جهانی کاربران 3/18 درصد افزایش یافته است. (1)
اینترنت و قابلیت های مهم آن، امروزه از اهمیتی برخوردار است که دسترسی به بسیاری از اطلاعات، امکانات و خدمات آن برای اقشار مختلف در زمینه ها و موضوعات متفاوت می تواند بسیار کارساز و قابل استفاده باشد و بر عکس، عدم آگاهی از مقولات اینترنتی، برای برخی از افراد، پیامدهای ناگوار و دشواری را به دنبال خواهد داشت.
نوآوری در ارائه اطلاعات و ایجاد شرایط دسترسی به اطلاعات مهم و نایاب و همچنین فراهم آوری زمینه های دسترسی انواع اطلاعات مرجع و اساسی در موضوعات و زمینه های مختلف علمی و تحقیقی، یکی از مهم ترین خدمات و سرویس هایی است که در شبکه جهانی اینترنت ارائه می گردد. امروزه ایجاد کتابخانه های دیجیتال و عرضه مهم ترین یافته ها و پژوهش های علمی و آخرین دستاوردهای تحقیقاتی، یکی از مسائل اساسی و مهمی است که از سوی مراکز علمی دنیا دنبال می شود و از جهت مقابل، تمامی اطلاعات مذکور از حیاتی ترین مدارک علمی مورد نیاز محققان و پژوهشگران به حساب می آید. در ادامه، به بررسی گوشه ای از امکانات و اطلاعات اینترنت و قابلیت های مهم آن در این رابطه می پردازیم.
اهمیت کتابخانه ها و بانک های اطلاعاتی اینترنتی
یکی از نیازهای اوّلیه و مهم کارشناسان در مراکز سیاست گذار و اجرایی، دستیابی به اطلاعات دقیق علمی در رشته های مختلف می باشد. دسترسی سریع و آسان اهل علم به منابع پایه و مرجع، یکی از ضروریات پیشرفت علمی و پژوهشی هر مجموعه یا نهاد علمی و پژوهشی می باشد.در اختیار داشتن داده های بهنگام و استخراج اطلاعات مورد نیاز از این داده ها، دارای اهمیت وافری است. با توجه به این موضوع، بانک های اطلاعاتی اینترنتی در حیطه های مختلف علمی و برای ارائه انواع مختلف اطلاعات ایجاد شده است تا بخشی از نیاز محققان و پژوهشگران درباره منابع و استخراج اطلاعات از آن منابع را فراهم آورند.
بعد از قرن هفدهم و تحولات گوناگونی که در عرصه جهانی و در زمینه های صنعتی، فنّاوری، سیاست و امور اجتماعی به وجود آمد، کم کم توجه از «مواد محوری» به سوی «مراجع محوری» سوق داده شد. دسترسی مستقیم مراجعه کننده به اطلاعات و تأمین نیازهای او از مهمترین مسائلی است که شالوده کتابخانه ها و به عبارت دقیق تر، مراکز اطلاعاتی امروز و آینده بر آن استوار خواهد بود.
در عصر حاضر، وجود محیط مجازی و دنیای اطلاعات و فنّاوری های ارتباطات و دسترسی آسان به اینترنت و همچنین امکانات فراوانی که در اختیار کاربر قرار می دهد، مزایای بسیار خوبی را به دنبال دارد. در ذیل به برخی از مزیت های اینترنت با رویکرد بانک های اطلاعاتی و کتابخانه های دیجیتالی اشاره می کنیم:
1. ترکیب خصوصیات دیگر رسانه ها
اینترنت می تواند صوت و تصویر را بهتر از یک کتاب یا مجله منتقل کند. اینترنت نسبت به یک نوار ویدیویی تعاملی ترعمل می کند و متفاوت با یک دیسک فشرده نوری می تواند پیوند و ارتباط بین مردم سراسر دنیا را با قیمتی ارزان برقرار سازد.
2. افزایش سرعت در کسب اطلاعات
گرچه در بدو استفاده از اینترنت عمل یافتن اطلاعات می تواند وقت گیر باشد، اما پس از آشنایی با
روش ها و فنون جستجو می توان با استفاده از موتورهای کاوش و سایر امکانات موجود، به سرعت به دنیای اطلاعات دسترسی پیدا کرد.
3. افزایش ساعات ارائه خدمات
کتابخانه ها و بانک های اطلاعاتی دیجیتالی، خدمات خود را به طور پیوسته و دائم در طول شبانه روز ارائه می دهند و این،ابزاری است برای گسترش میزان خدمات به استفاده کنندگان از راه دور که ممکن است از منطقه جغرافیایی خاصی به پایگاه متصل شوند.
بانک اطلاعات یا کتابخانه دیجیتال چیست؟
آنچه مسلم است این است که برای کتابخانه دیجیتال یا بانک اطلاعات مصادیق بسیاری نام برده می شود. برخی حتی گزینه کتابخانه پایگاه کوچک خود را که دارای چندین جلد کتاب منتشر شده از سوی آن ها است، کتابخانه دیجیتال می نامند. اما به نظر می رسد که اصطلاح بانک اطلاعات یا کتابخانه دیجیتال، برای مصادیقی فراتر و با قابلیت تر از قسمت کتابخانه یک پایگاه یا موارد مشابه آن به کار می رود.
بنا به تعریفی،کتابخانه و بانک دیجیتال، سیستمی است که در آن جا مواد دیجیتال می تواند به کمک فنّاوری اطلاعات با هدف پیاده سازی بر روی شبکه های کامپیوتری جهت تداوم تعامل پذیری داخلی و جلوگیری از زوال و فرسودگی، پردازش شده و در دسترس قرار گیرد. مواد دیجیتال می تواند دراشکال مختلف (کتاب، تصاویر، داده های گوناگون و دیداری وشنیداری) و فرمت های: کدگزاری، فشرده سازی، مارک بندی ورمزگزاری باشد که ذخیره و پردازش شده و درنهایت، ازطریق شبکه ها وپایگاه های مختلف توزیع می گردد. خدمات کتابخانه های دیجیتال معمولا" همراه با مواردی از قبیل: کمک های ارجاعی، راهنمایی های انتقال داده ها، خدمات دولتی و تجارت الکترونیکی هستند.
تعریفی دیگر از کتابخانه های دیجیتال به مفهوم تبادل اطلاعات چند رسانه ای در یک محیط ارتباطی گسترده و وسیع می پردازد. با این توصیف، کتابخانه دیجیتال محیطی است که دقیقاً از روی سیستم عملکرد کتابخانه های سنتی توسط نرم افزارهای مختلف شبیه سازی و در بیشتر جهات، هم از لحاظ سرعت و هم از لحاظ قابلیت و کیفیت ارائه و ایجاد ارتباط و راهنمایی کاربران به مفهوم و موضوع مورد نظر، بهینه شده است که در نهایت، شخص را با موضوع و مواد مربوطه از یک طرف و سایر محیط ها وسیستم های اطلاع رسانی از طرف دیگر، مرتبط می سازد. برخی از این پایگاه ها خود منابع را جمع آوری کرده، در اختیار کاربران قرار می دهند و بعضی دیگر با توجه به موضوعات مختلف کاربر را به منابع موجود در اینترنت راهنمایی می کنند.
در حال حاضر،کتابخانه های معتبر دنیا و همچنین دانشگاه های مشهور، اقدام به راه اندازی پایگاه ها در موضوعات مختلف کرده اند. این پایگاه ها عموماً از نوع اوّل اند؛ یعنی منابع موجود در پایگاه متعلق به خود آن پایگاه می باشد، مانند کتابخانه مرکزی آمریکا و یا دانشگاه آکسفورد. از نوع دوم هم می توان به پایگاه ایبرری وجستجوگر پایگاهای شیعی اشاره کرد که منابع موجود در این پایگاه ها متعلق به خود آن ها نبوده، بلکه از دیگر منابع موجود در اینترنت استفاده کرده اند.
اما به نظر می رسد دقیق تر آن است که بگوییم: بانک اطلاعات به پایگاهی اطلاق می شود که مجموعه ای از اطلاعات دیجیتالی مهم و اساسی را فراهم آورده است و با ایجاد امکانات مختلف پژوهشی و جستجوهای مختلف و دسته بندی های متنوع، کاربری و استفاده از آن ها را آسان و ساده کرده است. آنچه در این نوشتار مد نظر است، پایگاهی است که ویژگی های فوق را به گونه اعلی و اتم فراهم کرده باشد. بر این اساس، به برخی از خصوصیات بانک های اطلاعاتی اشاره می کنیم.
ویِژگی های بارز بانک های اطلاعاتی
به منظور آشنایی بیشتر با خصوصیات این بانک ها و اطلاع خوانندگان، در این بخش بعضیاز خصوصیات بارز بانک های اطلاعاتی بیان شود:
1. وجود منابع قدیمی، کمیاب و نایاب و نسخ خطی که دسترسی به آن ها برای بسیاری از محققان فراهم نیست، یا به سختی می توانند به آن دسترسی پیدا کنند.
نمونه بارز این ویژگی، بانک اطلاعاتی Jstor است که مجلات تخصصی متعلق به 200 سال گذشته تاکنون را ارائه می کند. و یا بانک نسخ خطی دانشگاه الازهر مصرکه دسترسی به کتب خطی موجود در کتابخانه الازهر مصر را به صورت دیجیتال برای محققان فراهم آورده است که بعضی از این کتب منحصر به فرد می باشد و از اهمیت بالایی برای علاقه مندان و محققان برخوردار می باشد. همچنین پایگاه مجلات تخصصی علوم اسلامی متن کامل بسیاری از مجلات مختلف علوم اسلامی را در بر دارد که قدیمی ترین آن ها متعلق به سال 1316 هجری شمسی است.
2. دسته بندی های مختلف که کار را برای محقق آسان می کند، مانند: فهرست الفبایی محتوا، فهرست موضویی مطالب و یا فهرست های مربوط به پدیدآورندگان و مؤلفان.
3. هزینه کمتر برای محققان جهت رسیدن به اطلاعات: بسیاری از این منابع دارای قیمت های بالایی می باشند که تهیه نسخه غیر الکترونیکی آن ها معمولاً به صرفه نخواهد بود؛ به عنوان مثال در بانک اطلاعاتSpringer امکان استفاده از ژورنال ها و مجلات تخصصی ارزشمندی فراهم آمده است که بیشتر آن ها دارای قیمت های گزافی می باشند.
4. امکانات مختلف برای جستجو: انواع جستجوی موضوعی یا جستجوهای ساده و پیشرفته که در حالت های مختلف در نظر گرفته شده، از مهم ترین قابلیت ها و یژگی های بانک های اطلاعاتی اند که محقق می تواند به کمک آن ها دقیق ترین نتایج را به دست آورد.
5. امکانات گسترده پژوهشی: برخی از امکانات جانبی و حاشیه ای در بانک های اطلاعاتی دیده می شود که اغلب از جذاب ترین بخش های این قبیل پایگاه ها به شمار می آید؛ قابلیت هایی مانند: امکان درست کردن کتابخانه شخصی, حاشیه نویسی در متن، رنگی کردن متن دلخواه، امکان نقد یاداشت های دیگران، امکان کپی و چاپ متن و ده ها قابلیت کوچک و بزرگ دیگر که هر کدام به تنهایی برای محققان ارزش فراوانی دارند.
برخی از مهم ترین بانک های اطلاعاتی
1. جی استور (www.Jstor.org)
این پایگاه یکی از عظیم ترین بانک های مجلات تخصصی را دارا می باشد. در این پایگاه، متن بیش از 150 مجموعه از مجلات تخصصی علوم مختلف برای استفاده محققان و دانش پژوهان فراهم است. تاریخ برخی ازاین مجلات به قبل از قرن 19 میلادی بر می گردد. این پایگاه امکانات مختلف پژوهشی اعم از انواع جستجوهای پیشرفته، دسته بندی های موضوعی والفبایی را برای کاربران خود فراهم آورده است.
2. کوئستیا (www.questia.com)
کوئستیا به عنوان بزرگ ترین کتابخانه روی خط اینترنت، پایگاهی است که وظیفه آن ارائه خدماتی نرم افزاری جهت تسهیل در نوشتن تحقیق و پایان نامه از طریق اینترنت می باشد.در حال حاضر، متن کامل بیش از 67000 جلد کتاب و بیش 5/1 میلیون مقاله و نشریه، در رشته ها و موضوعات مختلف علمی، در این کتابخانه مجازی معتبر و مشهور وجود دارد.با استفاده از این کتابخانه می توان از امکانات پیشرفته و مفیدی همچون: جستجوی پیشرفته، ایجاد خودکار پی نوشت ها، منابع و مآخذ و کتاب شناسی، امکان رنگی کردن و برجسته سازی برخی از واژگان یا قسمتی از متن، علامت گذاری، حاشیه نویسی بهره مند شد.
3. ایبرری (www.ebrary.com)
این پایگاه امکان دسترسی همزمان چند کاربر را در موضوعات معتبر فراهم می کند. یکی از ویژگی های مهم این پایگاه، دسترسی به مجموعه در حال گسترش از کتاب های 260 ناشر معتبر دنیا می باشد. در حال حاضر، این پایگاه بیش از 120 هزار عنوان مطلب شامل: کتاب به صورت تمام متن، نقشه، ژورنال، گزارش، نت موسیقی و دیگر عناوین را دارا می باشد که البته در حال گسترش نیز هست.
این پایگاه 1000 نمایندگی در سراسر دنیا و بیش از 8/6 میلیون مشتری دارد. نرم افزار info tools و استفاده از آن در این بانک از اطلاعاتی، امکانات کم نظیر پژوهشی و تحقیقاتی را برای کاربر فراهم
می کند.
4. آکسفورد (www.oxfordscholarship.com)
این سایت متن بیش از 1200 کتاب از انتشارات آکسفورد را به صورت online در اختیار کاربران قرارداده است و هر ساله 200 عنوان کتاب جدید به آن اضافه می کند. با توجه به اعتبار و اهمیتی که دانشگاه آکسفورد در جهان دارد و آثار برجسته و معتبری که منتشر می کند، منابع این سایت از اعتبار و اهمیت بالایی برخوردار می باشد.
موضوعات کتاب های آن عبارت اند از: فلسفه، دین، اقتصاد و علوم سیاسی.
5. اسپرینگر (www.springerlink.com)
SpringerLink یکی از برجسته ترین سرویس های اطلاعاتی online کتاب ها و نشریه های علمی، فنی و پزشکی در دنیا می باشد. SpringerLink یک منبع اطلاعاتی برگزیده محققان در انجمن ها و مؤسسات علمی و سایر مراکز علوم پایه است.
این پایگاه نوشتارهای چاپی و الکترونیکی و همچنین فهرست در حال رشدی از ناشران را به صورت تمام متن (full text) ارائه می نماید. از امکانات کم نظیر این سایت، دسترسی به بیش از 1600 نشریه کاملاً ویرایش شده و یک فهرست در حال رشد از مجموعه کتاب ها است، که شامل بیش از 15000 کتاب و همچنین بیش از 3 میلیون مقاله علمی و 78 کتاب مرجع و بیش 700 دوره کتاب می باشد.
6. گروه (www.journalsonline.tandf.co.uk) (Taylor & Francis)
گروه Taylor & Francis با سابقه ای قریب به دو قرن، یکی از ناشران بین المللی دانشگاهی معتبر است که سالیانه 800 نشریه و 2300 کتاب جدید در رشته های گوناگون دانشگاهی به چاپ می رساند. سایت این ناشر معتبر جهانی، دارای سه بخش اصلی: کتاب، مجله و انتشارات الکترونیکی است. این سایت بسیار غنی بوده و فهرست تمامی مجلات و کتاب های موجود در بانک اطلاعاتی به ترتیب حروف الفبا و با ذکر شماره شابک، نویسنده و ناشر آمده است. خلاصه مقالات و کتب به صورت روی خط (Online) قابل مشاهده است؛ ولی استفاده از متن کامل مجلات و کتب با پرداخت هزینه مربوطه
امکان پذیر است.
7. مجلات تخصصی علوم اسلامی (www.noormags.com)
پایگاه مجلات تخصصی علوم انسانی و اسلامی، وظیفه شناسایی و عرضه مجلات تخصصی علوم انسانی و اسلامی را بر عهده دارد.تاکنون در این پایگاه 3658 شماره از 113 عنوان مجله از مجلات علوم اسلامی و انسانی قرار داده شده است.
برخی از قابلیت های فراهم آمده در پایگاه مجلات عبارت اند از:
- الف- ارائه مجلات به صورت تمام متن و تمام تصویر؛
- ب - امکان دریافت مقالات در خواستی با فرمت های pdf و htm؛
- ج - قابلیت جستجوی ساده و پیشرفته در مجلات با امکانات متنوع؛
- د - بانک اطلاعات صاحبان آثار؛
- ه- امکان نقد مقالات مجلات و مشاهده نقدهای دیگران؛
- و- امکان برگزیدن و دسته بندی مجلات دلخواه؛
- ز- لیست پستی جهت اطلاع از آخرین اخبار نشر.
منابع اسلامی در بانک های اطلاعاتی و کتابخانه های دیجیتال
با توجه به کاربرد فراوانی که پایگاهای اطلاعاتی دارند، متأسفانه در زمینه علوم اسلامی، کار چشمگیری تاکنون صورت نگرفته است و حال آن که در دنیا با توجه به اهمیت راه اندازی این پایگاه ها کارهای عظیمی صورت گرفته است. در پایگاه های اطلاعاتی موجود در اینترنت که از سوی دانشگاه ها و برخی از مؤسسه های معتبر ارائه شده اند، برخی از منابع غیر اصلی علوم اسلامی نیز ارائه شده اند. البته بیشتر این کتاب ها و مقالات از منابع و کتاب های اهل سنت و غالباً در ردیف منابع رده دوم علوم اسلامی به شمار می آیند. در برخی از این پایگاه ها در شمار متون و منابع محدود اسلامی آن، حتی از فرقه ضاله بهاییت نیز منابعی ارائه شده است؛ ولی با کمال تأسف از کتاب ها و منابع شیعی چیزی ارائه نشده است.
در میان پایگاه های اسلامی با گرایش منابع شیعی، آنچه تاکنون صورت گرفته و نگارنده در بررسی ای که در این باره انجام داده، به آن دست یافته است، به شرح ذیل می باشد:
1. قرار دادن متن برخی کتاب ها در بعضی از سایت ها، بدون اینکه قابلیت پژوهشی و جستجو داشته باشد. در این سایت ها بیشتر بر ارائه متن تکیه شده و در واقع متن محور می باشند. این قبیل پایگاه ها به قدری زیادند که نیازی به نام بردن نمونه هایی از آن نیست.
2. در برخی از سایت ها علاوه بر قرار دادن متن کتاب، امکان جستجو در متون موجود در سایت را برای کاربران فراهم آورده اند؛ ولی هنوز تا رسیدن به مرحله یک بانک اطلاعاتی فاصله زیادی دارند، مانند سایت تبیان که علاوه بر متن کتاب ها، برخی امکانات پژوهشی مانند طبقه بندی موضوعی، جستجو، برخی امکانات ویرایشی و یادداشت برداری را در اختیار کاربر قرار می دهد.
3. بعضی از سایت ها اقدام به جمع آوری اطلاعات مأخذشناسی و منابع برخی موضوعات اسلامی بر اساس اصطلاح نامه کرده اند؛ اما به جز موارد محدود به ارائه متون کتاب ها، پایان نامه ها و مقالات مذکور نپرداخته اند. پایگاه اطلاع رسانی پارسا از این قبیل است.
4. در میان پایگاه های اسلامی، شاید فقط پایگاهمجلات تخصصی علوم انسانی و اسلامی و همچنین کتابخانه دیجیتالی تبیان هستند که تا حد زیادی قابلیت های یک بانک اطلاعاتی را دارا می باشند.
5. در میان پایگاه های اسلامی با گرایش منابع اهل تسنن، با توجه به منابع مالی فراوانی که در اختیار دارند، تلاش های بسیاری در این زمینه صورت نگرفته است. یکی از پایگاه هایی که قدری در این جهت فعالیت کرده است، سایت الوراق است که در آن به جمع آوری منابع اهل سنت اقدام کرده است، ولی هنوز با پایگاه های معتبر جهانی فاصله دارد.
در این میان، نوع نگاه مدیران سایت ها به کتابخانه دیجیتال، تأثیر زیادی در عملکرد یک سایت دارد؛ زیرا بسیاری از مدیران نگاه درست و دقیقی به بانک های اطلاعاتی ندارند و تصور آن ها چنین است که به صرف قرار دادن متن انبوهی از کتاب ها در سایت خود مبادرت به ایجاد بانک اطلاعاتی کرده اند.
با توجه به قابلیت های فراوانی که این بانکهای اطلاعاتی در زمینه تحقیق و پژوهش و همچنین کمک شایانی که در تولید علم می توانند انجام دهند، لزوم یک نگاه عمیق تر و جدی را به مسأله طلب می کند.
همچنین برای محققان نیز مسأله استفاده از بانک های اطلاعاتی، مورد توجه کافی قرار نگرفته و به اهمیت آن و همچنین قابلیت های فروان آن ها در زمینه پژوهش، آگاهی کامل صورت نگرفته است؛ که این امر نیازمند فرهنگ سازی واطلاع رسانی دقیق می باشد.
بنابراین، ترویج فرهنگ استفاده های پژوهشی از شبکه اینترنت و تسهیل دسترسی مراکز پژوهشی اسلامی و حوزوی به کتابخانه ها و بانک های اطلاعاتی موجود در اینترنت، و نیز شناسایی و معرفی و واگذاری اشتراک بانک های online امری ضروری است.
ضمن این که ایجاد پایگاه ها و بانک های اطلاعاتی علوم اسلامی با گرایش منابع شیعی، نیازمند
برنامه ریزی دقیق و سرمایه گذاری بیشتر و فرهنگ سازی مناسب است، تا از این طریق بستر مناسبی برای پژوهشگران فراهم آید و هرچه بیشتر زمینه رشد و اعتلای جامعه پژوهشی - اسلامی فراهم آید.
پی نوشت ها:
