ره آورد نور

کلیدواژگان: علم مفردات قرآن، ترجمه، برابر، غریب‌القرآن، وجوه و نظائر، واژگان دخیل، توصیف معنایی، مدخل.

مقدمه

برنامه مفردات قرآن، یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های قرآنی گروه قرآن است. این برنامه، ابتداء در فاز دوم «پایگاه جامع قرآنی» (Quran.inoor.ir) در فضای وب ارائه، و سپس در نسخه جدید جامع تفاسیر نیز عرضه خواهد شد. با توجّه به اینکه اوّلین و ابتدائی‌ترین مرحله برای رسیدن به فهم و تفسیر آیات قرآن کریم، شناخت معنای واژگان قرآنی است، نبود برنامه‌ای کامل و جامع در خصوص مفردات قرآنی برای پژوهشگران قرآنی کاملاً محسوس بود. ازاین‌رو از سالیان گذشته برنامه مفردات قرآنی به عنوان یکی از پژوهش‌ها و فعّالیّت‌های کاری، پیش روی گروه قرآن قرار داشت؛ تا اینکه در سال جاری، این کار به سامان و پایان خود رسید.

این پژوهش، دارای سه محور ورودی به نام: واژگان، ریشه‌ها و مداخل است. با استفاده از این سه محور، آیه یا آیات مربوطه شناسایی می‌شود و هر واژه قرآنی دارای برابرهای فارسی و توصیفات معنایی به فارسی و عربی خواهد بود.

ضرورت و تاریخچه مفردات قرآن

درک معنا و مفهوم مفردات، نخستین‌گام فهم قرآن و تفسیر آن به شمار می‌آید. مفسّران تا معنای دقیق و درستی از مفردات به ‌دست نیاورند و مناسبات آن را شناساسی نکنند، هرگز نمی‌توانند تفسیر صحیحی از آیات قرآن ارائه دهند. بنابراین، با شناسایی واژگان و تبیین مفردات است که می‌توان به مراد حقّ تعالی از آیه و مدلول آن پی‌برد. ازاین‌رو، مفسّران از صدر اسلام به تألیف در این زمینه اهتمام نشان داده‌اند. آثاری که در این موضوع نگارش یافته، با توجّه به زیرشاخه‌های آن، گاهی به صورت مستقل بوده است؛ مثل: غریب القرآن‌ها، مفردات الفاظ قرآن، وجوه و نظائر، معرّب یا واژگان دخیل و مانند آن، و گاهی در متن تفاسیر و کتب علوم قرآنی مطرح شده است؛ یعنی برخی از مفسّران، کتاب‌های مستقلی در واژه‌های قرآن با عنوان: مفردات الفاظ القرآن، غریب القرآن، وجوه و نظائر تدوین کرده‌اند و بعضی دیگر، در لابه‌لای تفاسیر به واژه‌شناسی پرداخته‌اند (مرتضایی، 1396، ش59: 3)

راغب اصفهانی در مقدّمه کتاب «مفردات الفاظ القرآن» در خصوص جایگاه و ضرورت شناخت معانی الفاظ چنین می‌گوید: «نخستین چیزی که از علوم مختلف برای درک و فهم قرآن نیاز داریم و باید به آن پرداخته شود، علوم الفاظ است و بخشی از این علوم، علم تحقیق در الفاظ مفرده و تک‌واژه‌هاست. تحصیل و به دست آوردن معانی مفردات الفاظ در حقیقت، نخستین یاری‌کننده برای کسی است که می‌خواهد معانی قرآن را بفهمد و آن را درک کند و این، همانند به دست آوردن وسائل بنایی است که برای معمار و سازنده ساختمان نیازهای اوّلیه اوست و در این مرحله، به آنها نیاز دارد. علم واژه‌شناسی، نه تنها برای دانش قرآنی سودمند است، بلکه در هر علمی از علوم شرعی نیز مفید است. لغات و الفاظ قرآن، عصاره و برگزیده کلام عرب و واسطه و بخشنده مفاهیم آن است. اعتماد فقهاء و حکماء در احکامشان و حکمت‌هایشان بر آنهاست و شعراء و نویسندگان زبردست و خطیبان و بلیغان نیز در نظم و نثرشان از آن الفاظ یاری می‌جویند» (راغب اصفهانی، 1412: 54).

تعریف دانش مفردات قرآن و دیگر اصطلاحات مربوط به آن

دانش مفردات یا واژه‌شناسی قرآن، دانشی است که به شناسایی واژگان قرآن از نظر ریشه، مشتقات، اشتقاق، دلالت بر معنای مطلوب، مجاز و حقیقی بودن معنای آن، وجوه و مشترکات، نظائر و مترادفات، اعلام، دخیل، اضداد و ساختار صرفی آن می‌پردازد. برخی از اصطلاحات مربوط به دانش مفردات قرآن به شرح ذیل است:

- غریب القرآن: عبارت است از کلماتی که معنای آن به نظر مفسّر ناشناخته و نامأنوس است. طبیعی است که غریب، شامل کل واژگان قرآن نمی‌شود و بر اساس دانش و اطّلاعات مفسّران، دامنه آن کم و زیاد می‌شود. ازاین رو، این بخش به برخی از واژگان ارتباط پیدا می‌کند.

- وجوه و نظائر: وجوه، به واژگان مشترک معنایی گفته می‌شود که در قرآن به چند وجه به کار رفته و دارای معانی گوناگون است. نظائر، به واژگان مترادف لفظی گفته می‌شود که در قرآن در یک معنا استعمال شده است.

- واژگان دخیل: قرآن، کتابی است که به زبان عربی مبین و آشکار نازل شده است. اگر چه زبان اصلی آن عربی فصیح است، امّا در اینکه واژگانی هر چند اندک از سایر لهجه‌های غیرفصیح عربی و غیرعربی در آن به کار رفته یا نه، محلّ اختلاف است. بیشتر قرآن‌پژوهان و مفسّران بر آن‌اند که در قرآن واژگان بیگانه به کار رفته است و چون تعداد آن اندک است، به عربی بودن آن زیانی نمی‌رساند. این واژگان بیگانه را «دخیل» یا «معرّب» می‌نامند (مرتضایی، 1396، ش59: 3 و 4).

ریشه‌یابی واژگان قرآن

شناسایی دقیق ریشۀ واژگان قرآن، در دستیابی به مشتقات آن و تشخیص معانی آنها نقش اساسی دارد. تعیین ریشه کلمات، گاه در مواردی پیچیده می‌شود و اختلاف درباره ریشه یک مشتق، موجب تردید در شناخت معنای آن خواهد شد؛ به‌طورمثال، در ریشه‌یابی واژه «قرآن» سه احتمال مطرح شده: «قرو»، «قرأ» و «قرن». همین امر، موجب اختلاف در معنای آن نیز شده است. در این وضعیت، با در نظر گرفتن قرائن معنایی و لفظی می‌توان یک معنا را ترجیح داد. بنابراین، تعیین ریشۀ واژگان قرآن ـ به جز ادات، حروف و واژگان دخیل که فاقد ریشه هستند ـ امری ضروری است. در این برنامه، ریشه‌های قرآنی با دقّت شناسایی شده است تا امکان رسیدن کاربر از طریق ریشه به مشتقات قرآنی ممکن باشد.

از جمله کارهای دیگری که ذیل واژگان قرآن انجام خواهد شد، عبارت‌اند از:

1. هماهنگ‌سازی اعراب (حذف اعراب نحوی): از آنجا که در استخراج ماشینی برخی از واژگان قرآن در برنامه جامع تفاسیر نور، إعراب نحوی نیز در نظر گرفته شده، تکرارهایی از یک واژه را سبب شده است که در این طرح، با حذف اعراب نحوی، واژگان تکراری هماهنگ‏سازی و رفع اشتراک خواهند شد. بنابراین، با حذف اعراب نحوی، پنج کلمه قرآنی «متاعَ، متاعُ، متاعٍ، متاعٌ، متاعاً» به شکل واحد «متاع» در خواهد آمد.

2. تک‌واژه‌سازی کلمات: به سبب بسامد بالای واژگان قرآن کریم و برای سهولت دسترسی کاربران به واژگان، تک‌واژگانی ایجاد می‏ گردد تا هم تعداد تکرارهای واژگان کاسته شود و هم جست‌وجو و دسترسی‏‌ها آسان گردد؛ به عنوان مثال، با ایجاد تک‌واژه «العبادة» دسترسی به کلماتی که مربوط به آن هستند، مانند: «نعبد»، «یعبدون»، «اعبدوا»، «العبد»، «عباد»، «عبید»، «العابدون» و امثال آن، به‌راحتی انجام می‌پذیرد.

3. فعّال‌سازی نظام جانبی در تک‌واژه‌ها: برای هر تک‏واژه ساخته‌شده، نظام‏ های مترادفات، مرتبطات و مشترکات ایجاد خواهد شد.

ساختار برنامه مفردات

برنامه مفردات قرآنی، در دو بخش انجام پذیرفته است:

- بخش اوّل:

بخش نخست، بر مبنای متون و منابع کهن فارسی ـ از قرون و سده های گذشته تا دو قرن اخیر ـ صورت گرفته است. این متون، تحت عنوان «فرهنگنامه قرآنی: فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه کهن» با همّت و نظارت دانشمند وارسته، جناب دکتر محمدجعفر یاحقی در چهار مجلد گردآوری شده و در سال 1372 توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی وابسته به آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است. احیاء و تنظیم این متون توسط جناب یاحقی و همکاران محترم ایشان، خدمتی بزرگ و شایسته تقدیر در زمینه ترجمه قرآن کریم و همین طور زبان و ادبیات فارسی می‌باشد. (شکل 1)

ساختار کتاب چنین است که ابتداء از سوی مؤلّف برای هر منبع یک کد اختصاص داده شده است (142 کد برای 142 منبع) و سپس، در ازاء هر کدام از مداخل قرآنی، برابرهای فارسی همراه با کد مخصوص متون ذکر شده است. شایان ذکر است که به علّت ناقص بودن ترجمه متون کهن و عدم اشتمال آنها بر ترجمه کل قرآن کریم، «مداخل قرآنی» در این کتاب نیز دربردارنده تمام برابرهای فارسی نیستند و هر مدخل، صرفاً دارای تعدادی برابر فارسی می‌باشد. در نتیجه، برخی از مداخل، حدّاقل یک برابر از ترجمه‌های کهن دارد و بعضی بیش از یک برابر داراست.

شکل 1: تصویری از کتاب فرهنگنامه قرآنی

با توجّه به این نوع ساختار، در فرایند استفاده ماشینی، هر یک از «مداخل قرآنی» استخراج شده و همراه «برابرهای فارسی» و «کد منابع»، در ابزار ماشینی قرار گرفتند. این کار، با موفقیت بیش از 80 درصدی انجام شد و درصد باقیمانده، توسط پژوهشگران انجام گرفته است و سپس در پایان، اصلاحات و کنترل‌ لازم صورت گرفت و همین طور، با استفاده از ماشین، «ریشه کلمات قرآن» با موفقیت خیلی بالا و با کمترین خطا، در ابزار ماشینی قرار داده شدند. (شکل 2)

شکل 2: ابزار ماشینی فرهنگنامه قرآنی

- بخش دوم:

در این بخش، هر واژه دارای دو نوع توصیف معنایی فارسی و عربی است که از منابع تخصّصی و عمومی استخراج شده است.

منابع تخصّصی عبارت‌اند از:

1. «مفردات الفاظ القرآن»، حسین‌بن‌محمد راغب اصفهانی، درگذشته 502ق؛
2. «ترجمه مفردات راغب»، مترجم: سید غلامرضا خسروی حسینی؛
3. «مجمع البحرین»، فخرالدین طریحی، درگذشته 1085ق؛
4. «قاموس قرآن»، به زبان فارسی، سید علی‌اکبر قرشی.

و منابع عمومی منتخب که متضمّن کلمات قرآنی هستند، عبارت‌اند از:

1. «لسان العرب»، جمال‌الدین محمدبن‌مکرم‌بن‌منظور، درگذشته 711ق؛
2. «تهذیب اللغة»، ابومنصور محمدبن‌احمد ازهری، درگذشته 370ق؛
3. «شمس العلوم»، نشوان‌بن‌سعید حمیری، درگذشته 573ق؛
4. «المحکم و المحیط الاعظم»، علی‌بن‌اسماعیل‌بن‌سیدة، درگذشته 458ق.

انتخاب و اکتفاء بر این چهار منبع، از آن جهت بوده است که دارای بیشترین آمار کلمات قرآنی از میان منابع لغوی هستند.

مراحل استفاده ماشینی در بخش دوم

در مرحله نخست، با استفاده از الگوی ماشینی، به شناسایی تمام آیات ذکرشده در این کتب پرداخته شد. البته در منابع عمومی، بعد از شناسایی آیات و محدوده مربوط به آنها، از بقیه متن کتب صرف نظر شد؛ به عنوان مثال، از کل کتاب 15 جلدی لسان العرب، حدوداً معادل حجم 2 مجلد از متن که آیات قرآنی را دربرداشت و به ذکر و توضیح مفردات قرآنی ارتباط داشت، استخراج گردید.

سپس، آیات قرآن به عنوان «مداخل» و کلمه مورد نظر موجود در آیه، به عنوان «مداخل پدر» در ابزار ماشینی قرار گرفتند. شایان توجّه است که شناسایی «مداخل پدر» (کلمه مورد نظر در آیات)، با توجّه به ریشه کلمات در کتب بوده است؛ یعنی در کار ماشین، کلمه‌ای در آیه که ریشه آن، همان ریشه در کتاب بوده است، به عنوان «مدخل پدر» استخراج شده است؛ به عنوان مثال، در کتاب لسان العرب، در ریشه «طهر» که آیه «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّر» آورده شده، کلمه «فَطَهِّر» توسط ماشین به عنوان مدخل پدر شناخته شده است. این فرایند، توسط ماشین به بهترین شکل صورت گرفت.

در مرحله نهایی، «مداخل» به آیات موجود در متن متّصل شدند و سپس، توسط پژوهشگران بخشی از متن کتاب به عنوان «توصیف» انتخاب و مشخص شده است. (شکل 3)

شکل 3: ابزار ماشینی توصیفات معنایی

پنجره توضیحات

به جهت امکان ذکر برخی توضیحات مفید و لازم برای «برابرهای فارسی» و «توصیفات معنایی»، در برنامه پنجره توضیحات تعبیه شده است.

سخن پایانی

اینک با تلاش محقّقان گروه قرآن، برنامه جامع و کاربردی مفردات قرآن با محتوایی غنیّ که پاسخ‌گوی کاربران و پژوهشگران این عرصه است، تولید شده و آماده بهره‌برداری می‌باشد. در این برنامه، شناسایی و دسترسی به آیات قرآن کریم، از طریق هر کدام از واژگان، ریشه‌ها، مداخل و کلمات پیراسته امکان‌پذیر خواهد بود و می‌توان از طریق آیات نیز به موارد یادشده رسید. پژوهشگران و مخاطبان محصولات نور، می‌توانند پس از ارائه این برنامه در فضای وب و نسخه جدید جامع تفاسیر، از آن بهره‌مند شوند.

پی نوشت:

* پژوهشگر گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

منابع:

1. راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد. 1412ق. مفردات الفاظ القرآن. تحقیق صفوان عدنان داوودی. بیروت: دار الشامیة، چاپ اوّل.
2. مرتضایی، عزت‌الله. 1396. «فرهنگنامه واژگان قرآن کریم». فصلنامه ره آورد نور، ش 59.
3. یاحقی، محمدجعفر. 1372. فرهنگ‌نامه قرآنی: فرهنگ برابرهای فارسی قرآن بر اساس 142 نسخه خطی کهن. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اوّل.