مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از بدو تأسیس در سال 1368، تحقیق در زمینه اسناد روایات و تهیه معجم رجال رایانه‌ای را در صدر برنامه‌های خود قرار داده است. معجم اسناد کتب اربعه، معجم الفاظ کتب رجالی و معجم اسناد کتب صدوق، محصول تلاش چندساله این مرکز در بخش رجال است. علاوه بر این، بخش مهمی از منابع رجال شیعه را نیز در نرم‌افزار کتابخانه‌ای رجال شیعه ارائه نموده است.
نرم‌افزار کتابخانه رجال شیعه، در نوع خود، کامل‌ترین نرم‌افزار جامع منابع رجالی بود. این برنامه، با هدف آسان‌سازی دسترسی پژوهشگران به آثار رجالی شیعه تهیه شده و در آن، متن مهم‌ترین کتاب‌های مذهب امامیه در زمینه علم رجال، همراه با قابلیت‌های متنوّعی جهت جست‌وجو و انجام پژوهش‌های گوناگون رجالی ارائه گردید.
در این برنامه، 100 عنوان از منابع و تألیفات مهمّ علم رجال که توسط دانشمندان شیعه نگارش یافته، گرد هم آمده است. انواع مختلف نگاشته‌های رجالیِ فراهم‌آمده در این مجموعه، اعم از طبقات، فهرست‌نگاری، تک‌نگاری، جرح و تعدیل که در فاصله زمانی قرن سوم هجری تا قرن اخیر به رشته تحریر درآمده، این برنامه را به یک کتابخانه نسبتاً کامل و جامع تبدیل کرد که در مجموع، 261 جلد کتاب را در اختیار طلاب سطوح عالی حوزه، دانشجویان علوم حدیث و محقّقان رجال قرار داد.
کتاب‌های این برنامه محدود به منابع رجالی شیعه است؛ و حال آنکه درخواست‌های بسیاری از سوی کاربران و پژوهشگران رجالی مبنی بر ارائه منابع اهل‌سنّت در کنار منابع شیعه، به میان آمد که ضرورت فراهم کردن کتابخانه‌ای جدید و جامع از منابع علوم رجال و درایه فریقین، با هدف آسان‌سازی دستیابی به منابع این دو دانش و ایجاد زمینه پژوهش‌های برتر و بیشتر، کاملاً احساس می‌شد.
بدین جهت، نسخه دو کتابخانه رجال با هدف ارتقاء نسخه یک کتابخانه رجال شیعه و افزودن منابع درایة شیعه به آن و نیز تجمیع منابع رجال و درایة اهل‌سنّت، در دستور کار قرار گرفت.
هم‌اکنون، این برنامه از تولیدات آینده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به شمار می‌رود که مرحله تهیه فهرست منابع آن، با مشورت و نظارت متخصّصان این علوم به اتمام رسیده و مدّتی است که شناسایی و تهیه منابع آن در حال انجام است. در این برنامه نیز مانند سایر فعالیت‌های این مرکز، فرمت‌گذاری‌های لازم در متون در حال انجام است. این منابع، شامل بیش از 370 عنوان در حدود 1200 جلد از مهم‌ترین کتاب‌های رجال و درایه مذهب امامیه و اهل‌سنّت می‌باشد.
کتاب‌های نرم‌افزار در چهار دسته کلّی جای می‌گیرند: رجال شیعه، درایه شیعه، رجال اهل‌سنت و درایه اهل‌سنت.
شاخه‌های زیرین علم رجال، مواردی مانند: مصادر اوّلیه، طبقات، سندشناسی، جرح و تعدیل، توحید مختلفات، تمیز مشترکات، صحابه، جوامع رجالی، اسامی و کنیه‌ها، فواید رجالی، ضعفاء، ثقات، رجال شهرهای خاصّ، قواعد رجالی، کلیات رجالی، انساب، طُرُق و مشیخه و یا رجال جوامع حدیثی، خواهند بود. مباحثی مانند: مصطلح الحدیث، کلیات درایه، اقسام الحدیث، علل الحدیث، احادیث موضوعه، حدیث ضعیف، خبر متواتر، طُرُق تحمل حدیث، مصطلحات، کتاب‌شناسی و قواعد درایه، از شاخه‌های زیرین علم درایه خواهند بود.
این برنامه، همچون دیگر محصولات کتابخانه‌ای نور، از قابلیتهاى تخصّصی و قابلیت‌های عمومی و مشترک، جهت جست‌وجو و انجام پژوهشهاى گوناگون، برخوردار خواهد بود.
مخاطبانِ هدف در این نرم‌افزار، اساتید و پژوهشگران علوم رجال و درایه، اساتید و پژوهشگران فقه در سطوح عالی حوزه علمیه، اساتید و دانشجویان حوزه و دانشگاه در رشته‌های فقه و علوم حدیث می‌باشند.
مراحل تولید این نرم‌افزار، طبق برنامه‌ریزی انجام‌شده ـ إن‌شاءالله ـ در انتهاء سال 1399 پایان می‌یابد و در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.
ب.معرفی نرم‌افزار درایة النور3؛دانشنامه تخصصی رجال شیعه
موضوع برنامه
درایة النور 3 یا دانشنامه تخصّصی رجال شیعه، یک نرم‌افزار تخصّصی رجال شیعه است که از چهار بخش اصلى: کتابخانه، سند، راوی و پژوهش تشکیل شده است. کتب اربعه، کتاب‌های حدیثی شیخ صدوق، برخی دیگر از منابع بحار الأنوار، وسائل الشیعه، کتب ثمانیه رجالی، معجم رجال الحدیث، تفصیل طبقات الرواه و برخی کتب تحقیقی رجالی و گزیده‌ای از مقالات رجالی، محتوای این برنامه را تشکیل می‌دهند.
مهم‌ترین ویژگی این برنامه، ارائه فهرستهای متنوّع از کتب رجالی و نمایش اطّلاعات اجمالی از اسناد کتاب‌های حدیثی است. در این برنامه، اسناد کتاب‌های حدیثی بازسازی شده و مورد ارزیابی قرار گرفته و اطّلاعات رجالی راویان با ارزیابی آنان در دسته بندیهای مختلف به کاربر ارائه میشود.
ارتباط راویان، طبقه، اساتید، شاگردان، موضوعات و ابواب روایت‌شده توسط هر راوی، اسناد و احادیث مشابه، اتّصال تعلیقات به اسناد، راویان و ...، از ویژگی‌های دیگر این دانشنامه می‌باشد.
این نسخه، در راستای فعالیت‌های پژوهشی رجالی گروه بوده و به‌نوعی تکمیل‌کننده نسخه قبلی می‌باشد و بخشی از آن، فعّالیّت‌هایی است که در سال‌های قبل انجام گرفته و در این نسخه، تکمیل گردید و در واقع، مسیر فعّالیّت‌های پژوهشی رجالی، بدون تکمیل آن، ناقص خواهد ماند.
هدف تولید
علم رجال، همواره به عنوان یکی از پایه‌های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده و همه علماء شیعه بر لزوم رجوع به روایات معصومین(علیهم السلام) برای استنباط احکام شرعی و دستیابی به معارف ناب علوم مختلف، مانند: تفسیر، تاریخ، کلام، اخلاق و آداب اتّفاق نظر دارند. این برنامه، با هدف پاسخگویى به نیاز فقهى و حدیثى اساتید و پژوهشگران حوزه‌های علوم اسلامى، هموار کردن مسیر پُرپیچ‌وخم علم رجال، فراهم آوردن بستر مناسب برای پژوهش‌های رجالی مبتنی بر اسناد، در مهم‌ترین و پُرمراجعه‌ترین منابع حدیثی شیعه (کتب اربعه و وسائل الشیعة، منابع بحارالانوار و اسناد صدوق)، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه علوم حدیث به انجام رسیده است. با استفاده از این برنامه رایانه‌ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد و کشف و رفع اختلالات سندی با سهولت و در کمترین وقت انجام می‌گیرد و قابلیت‌های گوناگون آن، بهره‌مندی از فواید علم رجال را برای علاقه‌مندان میسر می‌سازد.
فعالیت‌های پژوهشی جدید
در نسخه جدید برنامه درایة النور، فعّالیّت‌های پژوهشی جدیدی سامان یافته است که به شرح ذیل است:
اوّل: توسعه کمّی و کیفی کتاب‌های کتابخانه و منابعی که در آنها اسناد بازسازی شده و راویان مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند؛ شامل:
- توسعه منابع کتابخانه تا حدود 120عنوان در چهارصد جلد؛
- اضافه کردن 11 عنوان از منابع بحار الأنوار به منابع کارشده نسخه 2؛
- اضافه کردن 6 عنوان مهم از منابع راوی‌شناسی اهل‌سنّت؛
- اضافه کردن آثار مستقل رجالیِ برخی علماء صاحب‌نظر معاصر؛
- استخراج مباحث رجالی بعضی علماء صاحب‌نظر رجالی از لابه‌لای تقریرات فقهی آنان.
دوم: اعمال و هماهنگی معیارها؛ شامل:
- تکمیل بازسازی اسناد، به‌خصوص در کتاب‌های جدیدی که به برنامه اضافه شده؛
- تکمیل و هماهنگی عناوین معیار، به‌ویژه در کتاب‌های جدیدی که به برنامه اضافه شده و برطرف کردن نواقص و هماهنگی معیارهای نسخه دو؛
- تکمیل، اعمال و پیاده‌سازی کدهای معیار، واسطه، راوی و سندِ اعمال‌شده در درایة النور2؛
- بازسازی اسناد کتب رجالی، مانند اسناد رجال کشی و رجال نجاشی (غیر طرق) و اصلاح موارد خطا در بازسازی موجود در نسخه دو؛
- هماهنگی فهارس تخصّصی تعریف‌شده در این خصوص؛
- استخراج کتب راویان از دل سند احادیث و به تفکیک ابواب؛
- تکمیل و رفع اشکال در تعیین موضوع و ابواب روایات.
سوم: تکمیل و اتّصال توضیحات در اسناد و راویان؛ شامل:
- اضافه کردن توضیحات حیلوله‌ها و ارائه مستقل توضیح الأسناد تهذیب و آماده‌سازی آن برای استفاده در کتابخانه؛
- الحاق تعلیقه‌های تعریف‌شده در نسخه دو؛
- هماهنگی فهارس تخصّصی تعریف‌شده در این خصوص؛
- اتّصال تعلیقه‌های مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی و برخی بزرگان به اسناد؛
- إلحاق توضیح الأسناد تهذیب؛
- إلحاق مقالات (کتاب کشف الثقاب)؛
- الحاق دیگر مستندات مبانی اعمال‌شده در جرح و تعدیل راویان و بازسازی اسناد؛
- تحقیق و نوشتن مقالات پژوهشی برای مستندات برنامه.
چهارم: تکملیل، تحلیل و ارائه راهکارهای اجراء مبانی توثیقات عامّ؛ شامل:
- تعریف فهرست مبانی توثیقات عامّ (حدود 30 توثیق عامّ)؛
- میدانی کردن آنها و تحلیل و طراحی انتخاب از فهرست مذکور؛
- تکمیل و هماهنگی فهارس تخصّصی تعریف‌شده در این باره؛
- تکملیل، تحلیل و ارائه راهکارهای اجراء استظهارات توثیقات خاصّ و هماهنگی کدهای جرح و تعدیل راویان؛
- بازبینی و هماهنگی نهایی کدهای 128 نوع واژه جرح و تعدیل؛
- هماهنگی فهارس تخصّصی تعریف‌شده در این خصوص.
پنجم: بازیابی و نمایش متّحدات و مشابهات روایات؛ شامل:
- تکمیل و کاربردی کردن اتّصال وسایل و پاورقی‌های روایی؛
- تکمیل و کاربردی کردن روایات مشابه.
ششم: تکمیل و اصلاح شناسنامه راویان؛ شامل:
- تکمیل و اصلاح شناسنامه از مصرّحات ثمانیه و کدهای راویان در اسناد: توضیح اینکه شناسنامه راویان، قبلاً فقط از مصرّحات ثمانیه به شکل دستی بدون اتّصال به موارد، تهیه شده بود؛ ولی باید به شکل نهادینه با امکان پیوند به نشانی‌های مورد نظر تکمیل شود و بخشی دیگر از شناسنامه و مشخّصات راویان که در کدهای راویان نمود پیدا کرده، اضافه شود.
- تعیین طبقه راویان بر مبنای اطّلاعات رجالی و اصلاح اطّلاعات طبقه در نسخه 2 که بر اساس استخراج طبقه از سیری است که راویان درون اسناد داشته‌اند؛
- هماهنگی فهارس تخصّصی تعریف‌شده در این باره.
هفتم: شاگردان و مشایخ در اسناد؛ شامل: تکمیل، هماهنگی و رفع اشکال‌های نسخه 2 در بحث شاگردان و مشایخ.
