ره آورد نور

مقدمه

هر دانشی، مبتنی بر منابع دست اوّل خویش است و بدون آنها، فهم درست و کامل آن علم، امکان پذیر نخواهد بود و اساساً منابع اوّلیه، دست مایه اصلی برای برداشت از یک دانش می باشند. یکی از این دانش ها، علم رجال است که عهده دار بررسی صحت سند روایات اسلامی است. روایت یا سنّت، یکی از ادله چهارگانه دینی است که بیشترین حجم معارف فقهی و غیرفقهی را در خود جای داده است. برای استخراج مسائل فقهی و ارائه شیوه درست زندگی فردی و اجتماعی، ناگزیر از رجوع به سنّت، یعنی قول، فعل و تقریر معصوم(ع) هستیم؛ به ویژه در عصر غیبت، با مجموعه ای از الفاظ و عبارات که بیانگر قول و فعل و تقریر معصوم هستند، با عنوان «حدیث» مواجهیم و در واقع، تنها منبع و مرجع پذیرفته برای دستیابی به سنّت معصومین(ع) به شمار می رود.

هر حدیث، از دو قسمت «سند» و «متن» تشکیل شده و در این میان، آنچه گواه روشنی بر صحت متن حدیث است، سند آن می باشد. سند هر روایت که مجموعه ای از عناوین و اسامی راویان می باشد، در حقیقت، پل ارتباطی ما با سنّت است و از آنجا که اقوال همه راویان از نظر اعتبار، در یک درجه نیستند، بررسی احوال راویان موجود در اسناد روایات، در دستور کار دانشمندان علم رجال قرار گرفته است. این علم، دانش راوی شناسی است که شناخت و سنجش راویان از نظر داشتن شرایط نقل حدیث را بر عهده دارد و البته اصول و ضوابط ثابت و کلّی برای سنجش آنها، در همه عصرها وجود ندارد. بنابراین، تنها بر پایه اسناد علمی به جای مانده از عصر آن راویان یا زمان نزدیک به عصر آنها، می توان به آنان شناخت پیدا کرد. بر این اساس، شناخت منابع اطلاعاتی که راویان را به ما می شناسانند، در واقع، شناخت اسناد و مدارک علمی است که با تجزیه و تحلیل آنها، شناختی علمی و دقیق از هویت راوی و میزان اعتماد بر او را برای ما محقق می سازد.

یکی از دلایل اهمیت یافتن علم رجال، راهیابی احادیث نادرست و مجعول به ذخایر حدیثی اسلامی بود. این امر، سبب شد محدثان راه های مختلفی را برای دستیابی به روایات صحیح انتخاب نمایند. در این میان، شایع ترین روش برای پی بردن به صحّت صدور حدیث، سندخواهی و پرسش از راویان حدیث بود؛ به گونه ای که سلسله سند را مانند جزئی از حدیث دانسته، شناخت یکایک راویان را ضروری می دانستند.

به طور کلی، کتب رجالی را می توان در چهار دسته جای داد: 1. اصول اوّلیه؛ 2. اصول ثانویه؛ 3. جوامع رجالی؛ 4. کتب تحقیقی رجالی. در ادامه، به توضیح هر یک می پردازیم:

1. اصول اوّلیه: مقصود، نوشته هایی است که از عصر راویان حدیث و عصر نزدیک به آنها در قرن های 3 و 4 و 5 قمری، به دست ما رسیده اند. این نوشته ها را به سبب نزدیکی زمانی به عصر راویان و اطلاعات جامع و دقیق موجود در آنها، اصل و منبع بحث رجالی قرار داده اند و به دلیل قدمت و اصالت، آنها را اصول اوّلیه برشمرده اند. اصول اوّلیه، چهار کتاب مورد اتفاق و اعتماد اصحاب است که عبارت اند از: «رجال کشی»، «کتاب الرجال، تألیف شیخ طوسی»، «الفهرست، تألیف شیخ طوسی» و «رجال النجاشی». برخی نیز کتاب «رجال البرقی» و «رجال ابن غضایری» را نیز از همین قبیل دانسته اند.

2. اصول ثانویه: منظور از اصول ثانویه، کتبی است که بر پایه اصول اوّلیه نگاشته شده است؛ مثل: رجال ابن داود و خلاصة الأقوال علامه حلی.

3. جوامع رجالی: مقصود از جوامع رجالی، منابعی است که اطلاعات رجالی در آنها گرد آمده است؛ مثل: معجم رجال الحدیث آیت الله خویی.

4. کتب تحقیقی رجالی: منظور از آنها، کتاب هایی است که نکات دقیق و عمیق رجالی را در خود دارد؛ مثل: الرسایل الرجالیة کلباسی.

نرم افزارهای رجالی نور

به دلیل تخصصی بودن دانش رجال، تاکنون نرم افزارهای محدودی توسط مراکز و مؤسسات مربوطه تهیه و تولید شده است؛ از جمله مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه علوم اسلامی و انسانی تولیدات ارزشمندی را در دسترسی علاقه مندان و محققان و فرهیختگان قرار داده و در خصوص آماده سازی کتابخانه الکترونیکی علم رجال نیز خوش درخشیده و در این باره محصولات مفیدی را به طور خاص یا عام عرضه نموده است که از آن جمله می توان به نرم افزار: «درایة النور»، «درایة النور به همراه اسناد شیخ صدوق»، «رجال شیعه»، «دروس حوزوی» و «تراجم و کتابشناسی» اشاره کرد.

نخستین نرم افزار رجالی تولید شده توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، «معجم الفاظ رجال» نام داشت که تحت محیط داس (DOS) بود. این برنامه، مصادر اوّلیه رجال شیعه مانند: رجال طوسی، رجال نجاشی و رجال ابن غضایری، رجال ابن داود، رجال کشی و فهرست شیخ طوسی را دربرداشت؛ با گذشت زمان، نرم افزارهای دیگری نیز از سوی این مرکز تهیه و تولید شد که به طور خاص یا به شکل جانبی به ارائه اطلاعات لازم درباره دانش رجال پرداخته است. در ذیل به طور اختصار، به معرفی این تولیدات می پردازیم:

1. درایة النور ـ نسخه 1/2

این برنامه که نخستین نرم افزار تخصصی در زمینه علم رجال شیعه به شمار می رود، از سه بخش اصلی: اسناد، کتب ثمانیه رجالی و معجم رجال الحدیث تشکیل شده است. امکانات فنی و محتوای علمی این لوح فشرده، به شرح ذیل است:

• - متن کامل 31 جلد کتاب رجالی، 55 جلد کتاب حدیثی و 29 جلد لغت نامه؛
• - بازسازی و ارزیابی تمامی اسناد کتب اربعه و وسایل الشیعة و نیز امکان بررسی اتصال و بیان نوع اسناد؛
• - شناسایی راویان از طریق فهرست های عناوین معیار و اصلی با مشخصه هایی چون: توصیف، طبقه و ترجمه؛
• - امکان ترکیب دو یا چند راوی با یکدیگر به همراه انجام جست و جو های متنوع در آنها؛
• - ایجاد ارتباط بین دو راوی با تفکیک: تعداد واسطه ها، اسامی واسطه ها و تعداد تکرار مواردِ جستجو شده؛
• - جست و جو در اسناد بازسازی شده با امکان استفاده از دامنه هایی چون: راوی، عبارت های سند و وصف راوی؛
• - شناخت و ارزیابی راویان از جهاتی همچون: طرق، اسناد، توصیفات، ضبط اسامی رُوات و عناوین موصوفه؛
• - نمایش متن کتاب «معجم رجال الحدیث» با امکان تمایز عناوین و أعلام، به همراه ارتباط با «تفصیل الطبقات»؛
• - اضافه شدن صفحه مدیریت دیدگاه شخصی کاربر به برنامه و ارائه چهار نوع دامنه مرتبط با فهرست؛
• - ارتباط دوسویه میان عناوین معیار بخش «کتب ثمانیه رجال» و بخش «اسناد».

2. درایة النور به همراه اسناد شیخ صدوق

این بسته نرم افزاری از دو نرم افزار «درایة النور ـ نسخه 1/2» و «اسناد شیخ صدوق» تشکیل شده است. نرم افزار نخست، مشتمل بر متن کامل 31 جلد کتاب رجالی، 55 جلد کتاب حدیثی و 29 جلد لغت نامه است که از امکانات خوبی در زمینه رجال نیز برخوردار است که به آن اشاره نمودیم؛ اما نرم افزار اسناد شیخ صدوق، آثار شیخ صدوق مشتمل بر متن کامل 10 عنوان کتاب حدیثی در 17 جلد، با اِعراب کامل، به همراه 29 جلد لغت نامه را دربردارد. این محصول، قابلیت های ذیل را در معرض استفاده محققان علم رجال قرار داده است:

• - بازسازی و ارزیابی اسناد شیخ صدوق، با امکان بررسی: «اتصال» و «بیان نوع» اسناد؛
• - ارتباط بین اسناد بازسازی شده «کتاب من لا یحضره الفقیه» و مشیخه آن؛
• - ارتباط بین راویان دارای طریق در اسناد «کتاب من لا یحضره الفقیه» و دیگر روایات آن راوی؛
• - جست و جو در اسناد بازسازی شده، و امکان شناخت و ارزیابی راویان از طریق فهرست: «عناوین معیار» و «عناوین اصلی».

3. دروس حوزوی

در این نرم افزار متن کامل 230 عنوان در 785 جلد کتاب از دروس حوزوی، به زبان عربی و فارسی قابل دسترسی است. موضوعات کتب برنامه عبارت اند از: ادبیات عربی (صرف، نحو، معانی، بیان و بدیع)، قرآن (ترجمه، تفسیر، روخوانی و تجوید، علوم قرآنی)، نهج البلاغه (ترجمه و شرح)، حدیث (درایه و رجال)، فقه، اصول فقه، کلام، منطق، حکمت و فلسفه، اخلاق و عرفان.

برخی از منابع درایه و رجالی ارائه شده در این لوح فشرده که در شمار منابع درسی حوزه علمیه نیز به شمار می رود، عبارت اند از: إختیار معرفة الرجال، الوجیزة فی الرجال، قاموس الرجال، منهاج المقال، منتهی المقال، معجم رجال الحدیث، رجال علامه حلی، رجال شیخ طوسی، ایضاح الإشتباه، رجال ابن غضایری، و جامع الرواة و إزاحة الإشتباهات عن الطرق و الأسناد.

  4. تراجم و کتاب شناسی ـ نسخه 3

برنامه فوق نیز متن کامل 339 عنوان کتاب در مورد شخصیت شناسی و کتاب شناسی طی 1178 جلد، به زبان عربی و فارسی را در بر دارد. از جمله ویژگی های برنامه، امکان دسته بندی کتب برنامه بر اساس موضوعات ذیل است:

تراجم عمومی، طبقات، وفیات، فرهنگ نامه محلی، اصحاب مذاهب (شیعیان، زیدیان، شافعیان، حنبلیان، مالکیان و حنفیان)، دانشمندان (فقیهان، مفسران، رجال و محدثان، قاریان، متکلمان، فیلسوفان، پزشکان، ادیبان، شاعران، صوفیان، منجمان و ریاضی دانان)، صحابه، ضبط اسماء، انساب و خاندان ها، زنان، سیاستمداران (حاکمان، وزیران و قاضیان)، کتاب شناسی، کتاب های عربی و کتاب های فارسی.

این کتابخانه الکترونیکی نیز شماری از کتب رجالی معتبر را عرضه نموده که برای محققان علم رجال و حدیث قابل استفاده است. منابع قابل دسترس در این برنامه عبارت اند از: رجال طوسی، رجال نجاشی، تنقیح المقال مامقانی، رجال حلی، فهرست طوسی، رجال کشی، قاموس الرجال، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة.

 5. رجال شیعه

نرم افزار رجال شیعه، در نوع خود، کامل ترین نرم افزار درباره علم رجال به شمار می رود. این برنامه، با هدف آسان سازی دسترسی پژوهشگران به آثار رجالی شیعه تهیه شده و در آن، متن مهم ترین کتب مذهب امامیه در زمینه علم رجال همراه با قابلیت های متنوعی جهت جست وجو و انجام پژوهش های گوناگون رجالی در آنها فراهم آمده است.

محدود بودن منابع رجالی شیعه به اصول ثمانیه و معجم رجال الحدیث در نرم افزار «درایة النور» و نیاز پژوهشگران مباحث رجالی به منابع تحقیقی بیشتر و بهره گیری از نظرات علمی و کارشناسیِ بخش قابل توجهی از دانشمندان رجال حدیث شیعه، زمینه ساز تولید نرم افزار کتابخانه ایِ «رجال شیعه» گردید.

این کتابخانه الکترونیکی، به طور کلی، شامل 100 عنوان از منابع و تألیفات مهمّ علم رجال می باشد که توسط دانشمندان شیعه نگارش یافته است. انواع مختلف نگاشته های رجالی گرد آمده در این مجموعه، اعم از طبقات، فهرست نگاری، تک نگاری، جرح و تعدیل که در فاصله زمانی قرن سوم هجری تا قرن اخیر به رشته تحریر درآمده، کتابخانه نسبتاً کامل و جامعی با 261 جلد کتاب را در اختیار طلاب سطوح عالی حوزه، دانشجویان علوم حدیث و محققان رجال پژوه قرار می دهد. این کتابخانه می تواند برای کاربران دو نرم افزار «درایة النور» و «فرهنگ اسناد شیخ صدوق» که پیش تر توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی عرضه گردیده، زمینه بهتری را جهت تحقیقات گسترده تر و کسب اطلاعات و مستندات رجالی بیشتر فراهم آورد.

 محتوا و قابلیت های نرم افزار رجال شیعه

این نرم افزار، مشتمل بر سه بخش اصلی: نمایش، جستجو و اَعلام است که در ذیل، به شرح هر یک می پردازیم:

1. نمایش

در این قسمت، فهرست درختی و گزینشی کتب رجالی برنامه قابل دسترسی است و کاربر با انتخاب کتاب یا عنوان مورد نظر از فهرست کتب، می تواند متن مربوط به آن را مشاهده و مطالعه نماید. در قسمت نمایش، متن کامل کتاب های رجالی موجود در برنامه با قابلیت های زیر در دسترس کاربر قرار دارد:

• - انتخاب نوع و اندازه قلم متن؛
• - تطبیق متن نمایشی با فهرست کتاب و فهرست با متن؛
• - علامت گذاری در متن برای مراجعات بعدی؛
• - نمایه زنی بر متن؛
• - ثبت نظرات شخصی کاربر درباره مطالب کتب؛
• - رنگی کردن متن های منتخب و انتخاب عنوان برای آنها؛
• - مقایسه بین دو متن از یک یا دو کتاب دلخواه.

یکی از قابلیت های مفید برنامه، قسمت «دامنه» است که محقق می تواند به ایجاد یا تغییر دامنه اقدام کند و کتب موجود در این کتابخانه الکترونیکی را به محورها و موضوعات مشخص و دلخواه خود محدود نماید. جهت آشنایی بیشتر با این موضوعات، به طور خلاصه ضمن اشاره به موضوع ها و محورهای کلی کتب، برخی از مهم ترین منابع مربوطه را نیز یادآور می شویم:

- اصحاب ائمه معصومین(ع): رجال طوسی، التبیین فی أصحاب الإمام أمیر المؤمنین(ع)، الفایق فی رواة و أصحاب الإمام الصادق(ع)، أحسن التراجم لأصحاب الإمام موسی الکاظم(ع).

- اصول ثانویه: رجال ابن داود، رجال برقی و رجال علامه حلی.

- تراجم و شرح حال نگاری: قاموس الرجال، فهرست رازی، معجم رجال الحدیث، مستدرکات علم رجال الحدیث، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة.

- تک نگاری: مشیخه نجاشی و رساله ابی غالب زراری.

- جرح و تعدیل: معجم الرجال، منتهی المقال، منهج المقال، شعب المقال، نقد الرجال، الضعفاء من رجال الحدیث.

- جوامع رجالی: تنقیح المقال فی علم الرجال.

- سندشناسی: جامع الرواة و إزاحة الإشتباهات عن الطرق و الأسناد، توضیح الأسناد المشکلة فی الکتب الأربعة.

- ضبط اسامی راویان: فهرست شیخ طوسی، إیضاح الإشتباه حلی.

- طرق و مشیخه: تهذیب الأحکام، الإستبصار، من لا یحضره الفقیه.

- فهارس: الفهرست ابن ندیم، رجال نجاشی، فهارس الشیعة.

- فواید رجالی: لبّ اللباب فی علم الرجال، میراث حدیث شیعه، نتیجة المقال، وجیزة فی علم الرجال.

- قواعد رجال: فایق المقال، مقیاس الرواة، بحوث فی علم الرجال، عدة الرجال.

- کتاب شناسی: آشنایی با کتب رجالی شیعه، مأخذشناسی رجال شیعه.

- کلیات و مجموعه ها: کلیات فی علم الرجال، چهار کتاب اصلی علم رجال، المقالات و الرسالات، الرسایل الرجالیة.

2. جست و جو

در قسمت جست و جو، محقق می تواند به جست وجوهای ساده و پیشرفته رجالی در متون برنامه اقدام نماید و همچنین، دامنه برنامه را به کتاب یا کتاب هایی چند محدود نماید و تنها در همان دامنه انتخابی به کاوش و پژوهش بپردازد. به صورت پیش فرض، همه کتاب های برنامه در دامنه جست وجو قرار دارند. از دیگر قابلیت های بخش جست و جو می توان به این موارد اشاره کرد:

• - استفاده از عملگرهای جست و جو جهت غنی سازی نتایج تحقیق و افزایش توانمندی کاربر در دستیابی به پاسخ های مورد نظر؛
• - امکان ترکیب منطقی کلمات و عبارات و جستجو در محدوده انتخابی؛
• - قابلیت گروه بندی نشانی پاسخ ها بر اساس نام کتاب به صورت غیرتکراری؛
• - دسترسی آسان به جستجوهای پیشین در کلمات و عبارات کتب.

3. اَعلام

در این قسمت، اسامی راویان حدیث، مؤلفان کتب حدیثی و غیرحدیثی و سایر شخصیت هایی که در کتب رجالی و تراجم «کتابخانه رجال شیعه» مدخل قرار گرفته اند، در یک فهرست مرتب شده اند تا پژوهشگر راحت تر و سریع تر به اطلاعات مورد نیاز در مورد هریک از این شخصیت ها دسترسی پیدا کند. با انتخاب عنوان هر یک از اَعلام، نشانی آن در کتب مربوطه نیز در پنجره ای مستقل فهرست می شود که محقق می تواند نام مذکور را در کتب رجالی برنامه بیابد و به پژوهش درباره آنها بپردازد؛ از جمله امکانات این بخش، محدود کردن دامنه کتب برنامه و محدود نمودن فهرست اعلام به کتب خاص می باشد. گفتنی است که در حالت پیش فرض، فهرست اعلام، مشتمل بر بیش از 66500 اسم است که به شکل الفبایی مرتب شده اند.

سایر امکانات

این برنامه، همچون دیگر محصولات کتابخانه ای نور از قابلیت های عمومی و مشترک ذیل برخوردار است:

1. لغت نامه

• - متن کامل چند دوره لغت نامه با امکان دسترسی به ریشه و مشتق کلمات؛
• - ارتباط واژگان متون با لغت نامه های برنامه، جهت معنای واژگان.

2. پژوهش فعال

• - ارتباط متن و فهرست کتب با بخش های دیگر برنامه، نظیر: نمایش، جست و جو، قرآن، لغت نامه یا کتاب نامه؛
• - قابلیت انتقال متن انتخابی به حافظه جانبی یا محیط Ms-word .

3. کتاب شناسی

• - دسترسی به اطلاعات مفیدی درباره نسخه شناسی هر یک از کتب.

4. یادداشت برداری

• - امکان انتقال متن یا فهرست مورد نظر به قسمت یادداشت برنامه؛
• - قابلیت ذخیره سازی و ویرایش متن انتقالی در صفحه یادداشت؛
• - انتقال متن از قسمت یادداشت به محیط Ms-word .

5. چاپ

• - چاپ متن یا فهرست مورد نظر کاربر، به همراه قابلیت های متعدد.

6. راهنما

• - دسترسی به توضیحات مفید در خصوص آشنایی بیشتر با قسمت های مختلف برنامه.

7. امکانات پژوهشی

• - نمایه گذاری، حاشیه نویسی، رنگی کردن و علامت گذاری در متن با هدف بازیابی سریع تر مطلب و ثبت اطلاعات بیشتر مربوط به متون برنامه؛
• - امکان مدیریت قابلیت های پژوهشی برنامه توسط کاربر.

8. امکانات جانبی

• - دسترسی به چند نوع صفحه کلید رایج و نیز چندین قلم نمایش جهت استفاده آسان از نرم افزار؛
• - امکان مشخص کردن مسیر برای ضبط پژوهش ها به همراه قابلیت های متنوع؛
• - قابلیت نمایش یا عدم نمایش اِعراب و سرصفحه در متون برنامه.

نرم افزار رجال شیعه در یک نگاه

به طور کلی، می توان محتوای علمی و امکانات فنی و پژوهشی نرم افزار رجال شیعه را این گونه خلاصه نمود:

• * متن کامل 100 عنوان کتاب طیّ 261 جلد، در موضوعات مربوط به علم رجالِ حدیث شیعه؛
• * معرفی بیش از 66500 مورد از اَعلام اشخاص، بر گرفته از 54 منبع معتبر رجالی با امکان دسترسی به متن مربوطه؛
• * جستجوی ساده و پیشرفته در متن؛
• * امکان مقایسه دو متن مختلف با یکدیگر؛
• * ارتباط واژگان کتب با لغت نامه؛
• * قابلیت های پژوهشی، یادداشت برداری، ذخیره، ویرایش و چاپ متن مورد نظر.

سخن پایانی

به منظور استفاده بهتر کاربران و محققان علم رجال از این نرم افزار ارزشمند، راهکارها و پیشنهادهای ذیل برای ارتقای کیفی و پژوهشی برنامه قابل توجه است:

1. اگر چه کاربر می تواند با توجه به موضوع تحقیقی خود، نسبت به ایجاد و ضبط دامنه جدید اقدام نماید، اما شایسته بود در بخش نمایش، قابلیت دسته بندی کتب در محورها و موضوعات رجالی ایجاد می شد تا محقق را در دستیابی به متون دلخواه کمک نموده، مسیر پژوهش های رجالی را در منابع مورد نظر آسان سازد. بنابراین، می توان محورهای ذیل را در نظر گرفت تا کاربر به آسانی منابع برنامه را به موضوعات دلخواه محدود کند و آنگاه به جست و جو در متون انتخابی بپردازد؛ از جمله این محورها می توان به موارد ذیل اشاره نمود:

اصحاب ائمه معصومین(ع)، اصول ثانویه، جرح و تعدیل، تاریخ رجال، تراجم و شرح حال نگاری، تک نگاری، جرح و تعدیل، جوامع رجالی، روش شناسی، سندشناسی، ضبط اسامی راویان، طرق و مشیخه، فهارس رجالی، فواید رجال، قواعد رجال، کلیات و مجموعه ها، کتابشناسی.

2. به منظور آسان سازی کار محققان رجالی، گنجاندن قابلیت ارزیابی وضعیت سند روایات و اعلام گزارش به کاربر، امکانی ارزنده و کارگشاست. افزودن این ویژگی که در نرم افزار تخصصی درایة النور نیز ارائه شده، بر کارآمدی برنامه می افزاید و راه پژوهش را برای محققان علم رجال و حدیث هموار می سازد.

3. جداسازی کتب اربعه شیعه و اسناد آن به طور خاص و در نظر گرفتن بخش ویژه برای این منظور، قابلیت مفیدی برای رجال پژوهانی است که علاقه مند به تحقیق در منابع شیعی هستند.

منابع: