اینترنت، یکی از ابزارهای مهم و تا امروز، آخرین وسیله مورد استفاده برای رشد و توسعه ارتباطات انسانی است که موفق شده محدوده زمان و مکان را در هم نوردد و فراتر از ارتباطات شخصی پا در عرصه ارتباطات عمومی بگذارد. وبلاگ نیز به عنوان پدیده‌ای جدید در حوزه ارتباطات انسانی و اجتماعی محصول رشد درونی ارتباطات در عالم اینترنت است. این محصول، بازتاب تعامل انسان با فضای مجازی اینترنت است. این تعامل اگرچه در آغاز جنبه نظامی یا اقتصادی داشته، اما اکنون از این دو زمینه بسیار فراتر رفته و به فضایی برای به نمایش گذاشتن ابعاد فردی با تمامیت ظرفیت در عرصه عمومی، تبدیل شده است.
امروزه انسان عصر ارتباطات می تواند آزادانه تصورات و زوایای زندگی درونی خود را در فضای مجازی اینترنت ارائه کند و جهانی را از آن خبردار سازد. این فضا به هر اندازه‌ای که بتواند از اطلاعات و اخبار جدید پر شود، می‌تواند مخاطبان جدیدی را به سوی خود جذب کند. استمرار و تداوم این ارتباط، زمانی محقق می شود که با مخاطبانِ جذب شده نوعی همخوانی و یکنواختی درونی برقرار شود و سطح ارتباط از حالت یکسویه به دوسویه تبدیل شود.
به عقیده دکتر امید مسعودی استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی ، زمانی که مخاطب پای منبر می‌نشست، شنونده و بیننده بود؛ با اختراع رادیو تنها نقش شنونده را پیدا کرد و بعد با ورود تلویزیون دوباره هم بیننده و هم شنونده شد؛ ولی مخاطب در هیچ یک نقش فعال نداشت و تنها گیرنده پیام بوده است و حال آن‌که وبلاگ ، فضای تعامل و مراوده بین پیام‌رسان و مخاطب را که حاکی از چرخش بحث و گفتگو و حضور فعال مخاطب است، به‌وجود آورد.
مهم‌ترین مواردی که در وبلاگ‌ها انعکاس می یابد، انتشار اخبار، پیگیری مسائل سیاسی و اجتماعی ، بیان نظرات و عقاید شخصی ، دوست‌یابی و تفریح و سرگرمی، لینک مقالات و دانلود عکس و فیلم و صوت است.
تا کنون حدود شش سال از عمر پدیده وبلاگ‌نویسی در کشورمان می‌گذرد و این در حالی است که در این مدت کوتاه، یک خانواده بزرگ وبلاگ‌نویس شکل گرفته است .
این رسانه شخصی، از مردمی‌ترین رسانه‌های مدرن است که محبوبیت فوق العاده‌ای در بین جوانان ایرانی پیدا کرده است؛ تا حدی که مجموعه وبلاگ های فارسی را از نظر شمار در مقام چهارم جهان قرار داده است. این مقام در برخی زمان‌ها تا مکان دوم هم گزارش شده است؛ چرا که جریانات سیاسی و اجتماعی و رویدادهایی که به صورت یک موج در درون هر جامعه بوجود می آیند، عاملی مهم در رشد فعالیت وبلاگ‌ها است؛ به عنوان مثال، انتخابات یا تحرکات سیاسی و دانشجویی و تحصن‌های صنفی و جام جهانی و حتی سهمیه‌بندی بنزین مواردی هستند که نوسان و تحر‌ک جزر و مد گونه وبلاگ‌ها را سبب می‌شوند.
وب‌نویسان ، وبلاگ را راه گریزی از زندگی پردغدغه و فضای تنگ و پر ازدحام اجتماعی روزمره می‌دانند؛ فضایی که در آن عقده‌های سرکوب شده ، احساسات غلیان کرده و فشارهای اجتماعی محیط کار، زندگی، تحصیل و اجتماع به شکل آشکاری فرافکنی می‌شود. از این زاویه، وبلاگ ها همانند دماسنج اجتماعی جامعه ایرانی عمل می‌کنند و دقیق‌ترین و عینی‌ترین نظرات دیگران را که در هیچ برگه نظرسنجی سازمانی یافت نمی‌شود، می‌توان در آیینه وبلاگ ها پیدا کرد. از سوی دیگر، سرعت رشد وبلاگ‌ها طی سال‌های اخیر به حدی سریع بوده که زنگ خطر رسانه های سنتی را مدت‌ها است به صدا در آورده است. برخی معتقدند وبلاگ ها حتی اگر نتوانند جای رسانه های سنتی را پر کنند، عملاً آنها را با تغییرات یا چالش های متعددی روبه‌رو خواهند کرد.
با توجه به رشد سریع وبلاگ‌نویسی در کشور به عنوان تازه‌ترین پدیده اینترنتی و به عبارتی روزنامه‌نگاری عمومی، به نظر می رسد که شناخت سیمای وبلاگ‌نویسان فارسی‌زبان ایرانی راهی به سوی آشنایی بیشتر و مدیریت این پدیده ارتباطی در جامعه جوان ایران باشد. از سوی دیگر، این سؤال مطرح می‌شود که نوشتن چگونه مطالبی سبب رضایتمندی و خشنودی وب‌نویسان می‌شود؟ این رضایتمندی گاهی آن‌قدر شدید می‌شود که فرد به حالت تخلیه روانی می‌رسد و بسیاری از دیده‌ها ، شنیده‌ها ، گفته‌ها و ناگفته‌هایش را در وبلاگش فریاد می‌کند.
برای شناخت سیمای وبلاگ‌نویسان فارسی‌زبان ایرانی ابتدا باید دانست که این جماعت در چه شرایطی و با چه امکاناتی توانسته اند مقام‌های نخست تا چهارم جهان را در ثبت وبلاگ و تولید محتوا در فضای سایبر به دست آورند.
مهم‌ترین محدودیت‌ها و مشکلات این عرصه عبارت‌اند از:
- تحریم‌های اطلاعاتی و ارتباطی کشورهای توسعه‌یافته و صاحب host که ارباب دروازه‌های ارتباطات جهان هستند، علیه جمهوری اسلامی ایران؛
- پایین بودن سرعت اینترنت به اندازه 56 کیلو بیت در هر ثانیه و همچنین پهنای باند بسیار کم که در بیشتر موارد از دانلود صفحه‌ای نیز عاجز می‌ماند و با اینکه معمولاً شاهد قطع و وصل‌های مکرر خط اینترنت هستیم؛
- گران بودن هزینه‌های خرید لوازم رایانه‌ای برای بیشتر مردم کشور؛
- پایین بودن سطح سواد رسانه‌ای مردم و عدم آشنایی و دسترسی به رایانه، به خصوص کار با اینترنت.
البته ندانستن زبان خارجی نیز سنگینی این محدویت را بیشتر می‌کند.
این چند محدودیت مهم در کنار کنترل و سانسور و فایروال‌های محسوس و غیرمحسوس به‌طور منطقی می‌باید جایگاهی را برای ظرفیت و تعداد وبلاگ‌های فارسی نشان بدهد که بسیار پایین و حتی بی‌مرتبه باشد؛ ولی می‌بینیم که این‌طور نیست و یک علامت سؤال و نکته تناقضی بزرگ در ذهن ایجاد می کند.
کسب رتبه‌های نخست تا چهارم تعداد وبلاگ‌ها توسط ایران، در حالی حاصل شده که حداکثر سرعت اینترنت در آن به 56 کیلو بیت در هر ثانیه می‌رسد و تعداد کاربران اینترنت در آن به زحمت فراتر از 5 میلیون نفر از میان 70 میلیون نفر می‌رسد . این ارقام را وقتی در کنار سرعت صدها مگابایتی در اروپا، آمریکا، ژاپن، کره جنوبی و حتی آمریکای لاتین و با جمعیت 700 میلیون نفری کاربران اینترنت در جهان مقایسه نماییم، به شگفتی آن بیشتر پی خواهیم برد.
برای شناخت سیمای وبلاگ‌نویسان فارسی‌زبان ایرانی، همگام با مطالعه موردی ویژگی‌های جمعیت‌شناختی آنان می‌باید انگیزه‌های آنان نیز بررسی شود؛ چرا که انگیزه‌ها رفتارها را می‌سازند و مشاهده رفتارها، سیما و ویژگی‌های جمعیت‌شناختی وبلاگ‌نویسان را بهتر و روشنتر معرفی می‌کند.
بزرگ‌ترین مسئله‌ای که پیش روی ما قرار دارد، این است که ما می‌خواهیم سیمای کسانی را بشناسیم که هیچ‌گونه تماس فیزیکی نمی‌توانیم با آنها داشته باشیم و اصلاً نه آنها را می‌بینیم و نه می‌توانیم ببینیم و نه صدایشان را می شنویم؛ چرا که آنها به‌واسطه ویژگی مشترکشان در فضایی مجازی و بدون مکان به سر می‌برند و رسانه خویش را اداره می‌کنند.
برای کسب اطلاعات و شناخت ایشان، پرسشنامه‌ای استاندارد تهیه شد تا به صورت پیمایشی داده‌ها جمع‌آوری شود. اما برای افراد فضای مجازی، پرسشنامه‌ای باید بدون برگ و به صورت مجازی تهیه می شد. از این‌رو، پرسشنامه را به صورت HTML روی اینترنت آپلود شد و به فاصله 10 روز 402 نفر از ایرانیان سراسر جهان بدون هیچ ترس از مسائل امنیتی پرسشنامه را پاسخ داده و حتی در برخی موارد از خطوط قرمز هم به‌راحتی گذشتند و عقاید صریح خود را بیان داشتند.
ویژگی‌های جمعیت‌شناختی وبلاگ‌نویسان
مهم‌ترین و بارزترین ویژگی جمعیت‌شناختی وبلاگ‌نویسان عبارت است از:
1. سن؛ 2. سطح تحصیلات؛ 3. جنس؛ 4. رشته تحصیلی؛ 5 . شغل و حرفه.
فراوانی سن پاسخگویان
فراوانی سطح تحصیلات پاسخگویان
فراوانی جنس پاسخگویان
فراوانی رشته تحصیلی پاسخگویان
فراوانی شغل و حرفه پاسخگویان
مهم‌ترین انگیزه‌های وبلاگ‌نویسی
تمام انگیزه‌های وبلاگ‌نویسان را از نوع وب‌نویسی آنان جمع‌آوری نموده و در چهار بخش تقسیم کردیم.
مهم‌ترین انگیزه‌های وبلاگ‌نویسی عبارت‌اند از:
الف _ بیان خویشتن:
شامل مواردی چون: 1. شخصی‌نویسی؛ 2. مطرح کردن خویش از لحاظ علمی، فنی و یا تخصصی؛3. بیان و ابراز عقاید و نگرش خویشتن؛ 4. نوشتن از گذشته خویش.
ب _ نقد و پیگیری امور اجتماعی و سیاسی:
شامل مواردی چون: 1. نقد و ابراز عقیده درباره مسائل اجتماعی و سیاسی روز؛ 2. مخالفت با نظام موجود؛3. کسب خبر و خبر‌نویسی؛ 4. پیگیری مسائل و اتفاقات داخلی و خارجی؛ 5 . محدودیت‌های رسانه‌های رسمی.
ج _ تفریح و سرگرمی:
شامل مواردی چون: 1. نوشتن مطالب طنز و فکاهی؛ 2. بیان اموری چون: مد لباس و آشپزی و فال و گردشگری؛ 3. بازی و معما؛ 4. سکس و مسائل جنسی؛ 5. کلیپ‌های کوتاه تصویری و فایل‌های صوتی؛ 6. دوست‌یابی؛ 7 . دانلود نرم‌افزار.
د _ حرفه ای و شغلی:
شامل مواردی چون: 1. نوشتن بر مبنای تخصص حرفه‌ای؛ 2. نوشتن بر مبنای شغل؛3. مشاغل روزنامه‌نگاری و فرهنگی؛ 4. دانش آموختگان علوم فنی و حرفه‌ای.
نتایج تحقیق
اما نتایجی که ازاین تحقیق حاصل شد، به ترتیب ذیل است:
1. بیشترین بیان خویشتن شامل شخصی‌نویسی و بیان و ابراز عقاید و نگرش خویشتن، با آمار 90% در بین تحصیل کردگان علوم حوزوی دیده می شود. حوزویان وب‌نویس در میان رشته‌های تحصیلی کمترین علاقه را نسبت به مسأله دوست‌یابی و تفریح و سرگرمی با 10 درصد علاقه دارند. علاوه بر این، از لحاظ انگیزه حرفه‌ای و شغلی نیز محتوای وبلاگ حوزویان، 70 درصد بالاتر از دیگر رشته‌های تحصیلی است.
همچنین از نظر انگیزه های سیاسی و نقد و پیگیری مسائل اجتماعی، حوزویان با 60 درصد بالاتر از دیگر رشته‌های تحصیلی قرار دارند. البته با توجه به اینکه حضور حوزویان در حوزه وبلاگ کمرنگ‌تر از دیگر اقشار جامعه است و همچنین درصد بالایی از انگیزه «بیان خویشتن» در بین آنان رواج دارد، بجا است که به‌طور جداگانه پژوهشی در این باب صورت گیرد.
2. وب‌نویسان دارای مدرک لیسانس با 87 درصد، وقت بیشتری را برای وب‌نویسی می‌گذارند و مقاطع تحصیلی دیپلم و فوق دیپلم ، فوق لیسانس و دکترا و حوزویان در مراتب بعدی قرار دارند. از طرف دیگر، هرچه سطح تحصیلات پایین‌تر باشد، علاقه افراد به گرایش به سمت دوست‌یابی و تفریح و سرگرمی بیشتر است. از این لحاظ، سطوح دیپلم و فوق دیپلم ، لیسانس و فوق لیسانس و دکترا و حوزه در مرتبه های بعدی قرار دارند.
این روند وقتی به انگیزه‌های حرفه‌ای و شغلی می‌رسد، سیر معکوس به خود می‌گیرد؛ یعنی هر چه سطح تحصیلات بالاتر باشد، وب‌نویسی هم بر اساس حرفه و تخصص بالاتر می رود.
3. هرچه سن وبلاگ‌نویسان بیشتر باشد، علاقه آنان به پیگیری و نقد مسائل سیاسی و اجتماعی بیشتر می‌شود و با کم شدن سن، این انگیزه نیز سیر نزولی پیدا می‌کند. همین سیر، در زمینه انگیزه‌های حرفه‌ای و شغلی نیز محسوس است؛ یعنی هر چه سن بالاتر می‌رود، نوشتن بر اساس حرفه و شغل نیز بیشتر می‌شود.
4. در کنار حوزویان افرادی که در مشاغل آموزشی و پژوهشی و تدریس فعالیت می‌کنند، از انگیزه بیشتری در نقد و پیگیری مسائل اجتماعی و سیاسی و همچنین ابراز عقیده در این باب برخوردار هستند و دیگر مشاغل مانند: فنی، مهندسی، پزشکی، اداری و کارمندی و نیز محصل و دانشجو و مشاغل آزاد در مراتب بعدی قرار دارند.
5. از لحاظ جنسیت با اینکه انگیزه بیان خویشتن در بین زن و مرد وب‌نویس بسیار بالا است، ولی زنان با 81 درصد و مردان با 79 درصد علاقه خویش را به نوشتن بر اساس عقاید شخصی اعلام کرده‌اند. جالب اینکه در زنان یک مورد هم یافت نشد که اعلام کرده باشد مطالب وبلاگش برای خودش نیست.
همچنین 35% زنان توجه بیشتری به موضوع دوست‌یابی و تفریح و سرگرمی در وبلاگ دارند. این آمار در مردان، 32 درصد می‌باشد. این در حالی است که پاسخ منفی زنان با 46 درصد نسبت به آمار 40 درصدی مردان بیشتر است که به نوبه خود نشان دهنده دامنه وسیع پاسخگویی زنان به انگیزه دوست‌یابی و سرگرمی است.
این نکته در خصوص انگیزه حرفه‌ای و شغلی نیز دیده می‌شود؛ یعنی زنان با 53 درصد در برابر 51 درصد مردان اعلام کردند که شغل و تخصص، در وب‌نویسی آنان مؤثر است. از نظر پاسخ منفی هم زنان با 28 درصد نسبت به 35 درصد مردان، از مردان پیش هستند.
پی نوشت:
* این مقاله خلاصه پایان‌نامه آقای محمد زندکریمخانی است که بهمن‌ماه سال گذشته در دانشکده صدا و سیما دفاع شد و با نمره بیست ممتاز به عنوان برترین پایان‌نامه این دانشکده به جشنواره خوارزمی معرفی شد. این پایان‌نامه با 165 صفحه دارای 51 جدول توصیفی و 26 نمودار است و پاسخگویان آن از سراسر جهان بوده‌اند. در این پایان‌نامه، از دو نظریه دنیس مک کوییل بهره برده شده است.