کلیدواژگان: قرآن، دانشنامه، جامع تفاسیر، قرآن‌پژوهی هوشمند، ترجمه‌های قرآن، قرائت، واژگان قرآن، اعراب قرآن.

مقدّمه

قرآن کریم، کتابی است آسمانی که برای هدایت بشریت و ارتقاء فهم و بینش انسانها در هستی و آموزش سبک زندگی الهی برای رسیدن به مقامات عالی از سوی پروردگار متعال بر قلب پیامبر خاتم حضرت محمد مصطفی(ص) نازل شده است. این کتاب مقدّس، حاوی آموزه‌ها و معارف نابی است که از سرچشمه وحی نشئت‌گرفته و توسط پیامبری امین و عظیم‌الشأن، به دست ما رسیده است.

نزول این کتاب مقدّس، خون تازه‌ای در رگ‌های خشکیده بشریت دوانده و همچون نوری تابناک دلهای مؤمنان به آن را روشن و ضمیر خفتگان ناآگاه را بیدار نموده است؛ هرچند برای کافران معاند و دنیاطلبان سیه‌دل، چیزی جز انباشت و فزونی حسرت و زیانکاری نداشته است؛ «وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ لَا یزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَسَارًا.»(1)

تعلیم و تفسیر این کتاب نورانی در زمان حیات پیامبر(ص)، بر عهده حضرت ایشان بود و آن حضرت طیّ 23 سال با تمام مشکلات و دشمنی‌هایی که بر سر راه ایشان بود، لحظه‌ای از این وظیفه سترگ دست برنداشت و همواره با تبیین آیات الهی و ترسیم نقشه راه سعادت مسلمانان، توانست فرهنگ و تمدّن بزرگ اسلامی را بر اساس تعالیم قرآن پایهریزی و محکم نماید.

در مورد قرآن و آیات آن، برای مسلمانها همیشه سؤالات و ابهاماتی وجود داشت؛ ضمن اینکه دشمنان هم همواره با شبهه‌افکنی و طرح سؤالات گمراه‌کننده، در صدد القای ناکارآمدی و وجود تعارض در قرآن بودند. این پرسش‌ها و شبهات در زمان حیات پیامبر اسلام(ص) به جهت دردسترس‌بودن حضرت، با ایشان در میان گذاشته مى‌شد و حضرت نیز آیات الهى را به فراخور فهم و درک پرسشگران و مخاطبان خود، تبیین مى‌نمود؛ امّا با رحلت آن حضرت(ص) و محدودشدن ائمه معصومین(ع) و به دنبال گسترش اسلام در میان مردمى که با زبان قرآن آشنا نبودند، این پرسش‌ها فزونى مى‌گرفت. ازاین‌رو، براى حلّ دشوارى‌ها به‌تدریج دانش‌هایى درباره قرآن پدید آمد، تا علاوه بر آنکه مسلمانان قرآن و تعالیم آن را آموزش می‌بینند، به این پرسش‌ها و شبهات هم پاسخ داده شود؛ دانش‌هایی که منجر به پیدایش مکاتب مختلف و نیز تألیف کتب متعدّدی در باره دانش‌های قرآنی گردید و منابع مهمی در زمینه‌های: ترجمه، تفسیر، احادیث، واژگان، قرائت، اعراب و... که هرکدام از منظر خاصّی به قرآن و دانش‌های آن می‌پرداختند.

امّا در دنباله این خطّ مبارک، به‌تناسب پیشرفت‌ها در ابزار انتقال دانش از کتاب به نرم‌افزارهای دیجیتالی، و به جهت سهولت دسترسی به منابع، مراکز مختلفی اقدام به تجمیع تفاسیر و ترجمه‌های قرآن و دیگر دانش‌های قرآنی در قالب محصولات رایانه‌ای کردند.

«مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی» نیز از حدود سه دهه پیش، به تهیه و عرضه نسخه‌های دیجیتالی تفاسیر قرآن همراه با سامان‌دهی و فراوری اطّلاعات آن همّت گماشت؛ حرکتی مبارک که سرآغازش با نرم‌افزارهای «نورالأنوار» بود و در ادامه، «جامع تفاسیر نور 2» و «جامع تفاسیر نور 3» را به ارمغان آورد. در کنار اینها، برنامه‌های دسکتاپی دیگری همانند: «مشکاة الأنوار»، «دانشنامه علوم قرآن»، «احادیث تفسیری» و... نیز یادکردنی است؛ برنامه‌هایی که اگر نگوییم سرآمد برنامه‌های خانواده نور، دست‌کم می‌توان گفت از دستاوردهای بزرگ این مرکز بوده‌اند. در این سال‌ها، پژوهشگران قرآنی بهره‌های فراوانی از این برنامه‌ها برده‌اند و به‌خوبی آنها را می‌شناسند. ضمن اینکه مرکز با ورود به سکوهای دیگر عرضه اطّلاعات، همچون پایگاه‌های اینترنتی و برنامه‌های موبایلی، گامی بزرگ در جهت ارائه و نشر معارف قرآنی برداشت که در جای خود، معرّفی و شناسانده شدهاند.

تعریف

نسخه چهارم جامع تفاسیر نسخه چهار، نرم‌افزاری است برای قرآن‌پژوهی که از بخش‌های مهمی همچون: کتابخانه، دانشنامه، جست‌وجو، قرائت، واژه‌نامه و معجم صرفی تشکیل می‎شود. در کتابخانه، 903 عنوان از مهم‎ترین منابع مربوط به ترجمه و تفسیر قرآن ارائه شده است. در قسمت دانشنامه، اتّصال آیات به مباحث مهمی مانند: ترجمه، تفسیر، احادیث تفسیری، آیات مرتبط، واژگان و قسمت اِعراب انجام شده است. در کارپوشه قرائت، صوت قرائت‌ها و ترجمه گویای قرآن، و در کارپوشه واژهنامه فهرست کلمات قرآنی به همراه ریشه و مدخل و توصیفات آن آمده است. معجم صرفی نیز به ارائه نقش صرفی کلمات قرآن با امکانات خاصّ و کم‌نظیر خودش میپردازد.

معرّفی برنامه

آنچه اکنون در صدد معرّفی آن هستیم، نسخه چهارم از برنامه دسکتاپی جامع تفاسیر نور است که پس از سال‌ها تلاش پیگیر و پژوهشهای دقیق علمی، به بار نشسته و در قالبی زیبنده و محتوایی پُربار و ارزنده، پیشکش حضور فرهیختگان گرامی و علاقه‌مندان کتاب الهی می‌شود. «جامع تفاسیر نور 4»، همپای «پایگاه جامع قرآن» در بستر وب و همتای «قرآن نور» برای گوشی همراه است. اگرچه این سه، هرکدام ویژگی‌هایی دارند که آن را از دیگری متمایز می‌سازد، امّا همگی در نوع خود کم‌نظیرند.

برنامه «جامع تفاسیر نور 4»، پژوهش‌محور است و بر راهبرد «بسترسازی برای پژوهش‌های دقیق و جامع قرآنی» استوار شده است. ازاین‌رو، بدون در نظرگرفتن مرزهای مذهبی و با نگاهی فراگیر، داده‌های تفسیری، ترجمه‌ها، توصیفات لغوی و جهات صرف و نحوی و بلاغی قرآن کریم را در اختیار محقّقان می‌گذارد و بر این باور است که در رویارویی آرای تفسیری است که سخن مفسران راستین قرآن رخ می‌نماید و برجسته می‌شود. این نگاه فرامذهبی، موجب بینالمللی شدن این نرم‌افزار و تهیه آن از سوی محقّقان و قرآن‌پژوهان تمامی مذاهب اسلامی میشود. منابع شیعی و احادیث تفسیری ائمه معصومین(ع) در کنار منابع و احادیث اهل‌سنّت دیده میشوند و این میتواند باعث دیده شدن مفسران شیعی و شنیده شدن کلام اهل‌بیت(ع) و آرای مفسران شیعه باشد و و ان‌شاءالله مرکز با تولید چنین نرمافزاهایی، مصداق این حدیث نورانی امام رئوف حضرت رضا(ع) باشد:

«عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِی قَالَ‌: سَمِعْتُ أَبَا الْحسن عَلِی بْنَ مُوسَى الرِّضَا علیه السلام یقُولُ‌: رَحِمَ اللَّهُ عَبْداً أَحْیا أَمْرَنَا فَقُلْتُ لَهُ وَ کیفَ یحْیی أَمْرَکمْ؟ قَالَ‌: یتَعَلَّمُ عُلُومَنَا وَ یعَلِّمُهَا النَّاسَ‌، فَإِنَّ النَّاسَ لَوْ عَلِمُوا محاسن کلَامِنَا لَاتَّبَعُونَا.»(2)

این نرم‌افزار قرآنی، در پنج بخش اصلی سامان یافته که انشاءالله در این مقاله به‌ صورت مختصر شناسانده می‌شود و آشنایی گسترده‌تر را به گردشگری اهل تحقیق در این بوستان قرآنی وامی‌گذاریم. شایان ذکر است که قسمتهای: «معجم صرفی»، «واژه‌نامه» در کارپوشه‌های اصلی و «آیات مرتبط»، «همترازی ترجمه‌ها»، «واژگان» و «اِعراب» ذیل کارپوشه دانشنامه قرآن، از نقاط عطف و اجزای جدید و جذّاب برنامه هستند و البته بقیه قسمت‌های مشابه با نسخه قبلی هم تغییرات و ارتقای بسیار قابل توجّهی داشته‌اند.

قالب برنامه جامع تفاسیر4، همچون دیگر برنامه‌هایی که در سال‌های اخیر در مرکز تولید شده‌اند، قالب کتابخانه استاندارد است که ویژگی و مزیتهای خودش را دارد و در جای خویش، قابل بحث و بررسی است.

الف. کارپوشه کتابخانه

کتابخانه این برنامه، دربردارنده 903 عنوان کتاب در 3564 جلد با امکان جست‌وجوهای پیشرفته و متنوّع، مشابه‌یابی عبارات و معرّفی اجمالی کتاب و نویسنده است. به‌ جز تفاسیر پُرآوازه قرآن، دیگر تفاسیر نه‌چندان شناخته‌شده، آن‌هم از قرن یکم هجری تا عصر کنونی و از خاور تا باختر جهان اسلام، در این مجموعه به چشم می‌خورد. گزینش این شمار از نگاشته‌های قرآنی از میان حجم گسترده‌تری از منابع و آماده‌سازی آنها برای ارائه در قالب برنامه دیجیتالی، کاری است که در این مرحله به انجام رسیده است. همان‌طور‌که در برنامه دیده می‌شود، با دسته‌بندی‌های ده‌گانه کلّی و گروه‌بندی هفتادگانه جزئی، دسترسی به گونه‌های مختلف این آثار برای کاربران فراهم شده است. دامنه موضوعی و دسته‌بندی کلّی این منابع، عبارت‌اند از: ترجمه‌های قرآن، تفاسیر ترتیبی، تفاسیر موضوعی، منابع تفسیر و علوم قرآن، پرسمانهای قرآنی و فرهنگ‌نامه‌های قرآنی.

به جهت سهولت دسترسی کاربران، هرکدام از این دامنه‌های کلی، با توجّه به دستهبندی منابع، به موضوعات ریزتری هم تقسیم‌بندی و ارائه شدهاند که تعداد کلّ این موضوعات هم به 70 مورد رسیده است.

ب. کارپوشه دانشنامه قرآن

مهمّترین و برجستهترین بخش برنامه، بخش دانشنامه قرآن است که با محوریت آیات قرآن مجید سامان ‌یافته است. در این بخش، تک‌تک آیات قرآن مورد پژوهش‌های مختلف قرار می‌گیرد و با انتخاب هر آیه، سربرگ‌هایی خدمات مربوط به آن را ارائه می‌نمایند.

جست‌وجو در متن قرآن، جست‌وجوی پیشرفته در کلمات و ریشه‌های قرآنی، فهرست سوره‌های قرآن به همراه اطّلاعات آماری، قابلیت انتخاب آیه، صفحه و جزء، امکاناتی هستند که در بالای همه سربرگ‌های دانشنامه قابل مشاهده و استفاده هستند؛ ضمن اینکه با استفاده از قسمت «سورهنامه» میتوان به اطّلاعات تقریباً جامعی از سورهای که در حال مشاهده آیات آن در دانشنامه هستیم، دست یافت.

سربرگ‌های قسمت دانشنامه، عبارت‌اند از:

1. قرآن

در اوّلین بخش از دانشنامه، متن قرآن ارائه شده است. برای دسترسی سریعتر کاربران به سوره‌ها و آیات مدّنظر خودشان، امکانات متنوّعی در این قسمت قرار دارد. قابلیت انتخاب سوره از فهرست سوره‌ها، انتخاب آیه و صفحه و جزء موردنظر و همچنین جست‌وجوی کلمات و عبارتها و نیز جست‌وجوی پیشرفته در کلمات و ریشه‌ها، از جمله این امکانات است.

امکان مشاهده ترجمه‌ها و آوانگاری قرآن به صورت زیرنویس و روبه‌روی آیه نیز در این قسمت فراهم شده است.

همچنین، با کلیک و نگه داشتن ماوس روی تکتک کلمات قرآن، ترجمه آن کلمه آشکار میگردد. در واقع، این ترجمه‌ها متعلّق به مترجم‌های مختلف است که در این قسمت، با حذف موارد تکراری و کمبار به نمایش درمی‌آیند.

2. ترجمه

آنچه در قسمت قرآن از ترجمه‌ها دیده می‌شود، یک ترجمه است که بسته به انتخاب کاربر به صورت زیرنویس و یا روبه‌روی آیات نمایش داده میشود. برای مشاهده پیوسته یک ترجمه و یا مقایسه ترجمه‌ها، باید به برگه ترجمه مراجعه کرد.

137 عنوان ترجمه به 33 زبان پُرکاربرد جهان، در این قسمت ارائه می‌شود که از این میان، 77 عنوان به زبان فارسی و 60 عنوان به زبان‌های دیگر اختصاص یافته است. امکان فیلتر ترجمه‌ها به: نوع، زبان، قرن و مذهب وجود دارد. علاوه بر این، ترجمه‌ها بر اساس ساختار و روش ترجمه‌ای، به هفت نوع تقسیم شدهاند که امکان محدود کردن به یک یا چند ترجمه در بین این نوع‌ها فراهم است.

نمایش ترجمه آیات در این بخش، به سه گونه است:

* ترجمه پیوسته

با انتخاب این گزینه، کاربر فقط متن ترجمه انتخابی خود را در پنجره ذیل آیات به صورت پیوسته مشاهده میکند که با عوض کردن آیه و یا حرکت بر روی آیات مختلف، به ترجمه آیه انتخابی منتقل میشود.

البته ارتباط بین متن و ترجمه در این قسمت، دوسویه است؛ به این صورت که کاربر میتواند بر روی ترجمه حرکت بکند و با انتخاب هر ترجمه، آیه مربوط به آن در قسمت بالا نمایش داده میشود.

* مقایسه ترجمه‌ها

در حالت پیشفرض، همه 137 ترجمه موجود در این قسمت نمایش داده میشود و کاربر ترجمه یک آیه را با حرکت در بین ترجمه‌های مختلف مشاهده مینماید. امکان محدود کردن ترجمه‌ها و مقایسه بین دو و یا چند ترجمه، در این قسمت وجود دارد.

* همترازی ترجمه‌ها

ویژگی برجسته در قسمت ترجمه، همترازی ترجمه‌هاست که با انتخاب یک واژه از آیه، برابر فارسی آن در کتاب‌های ترجمه به رنگ قرمز مشخّص می‌گردد و کار را برای سنجش ترجمه‌ها و نیز برابریابی بهتر برای کلمات قرآنی آسان می‌نماید. طبق توضیحی که در این قسمت ارائه شده، این کار با تلاش گروه متن‌کاوی و توسط ماشین و با کمک هوش مصنوعی انجام شده است و از آنجایی که مورد بازبینی نیروی انسانی قرار نگرفته، ممکن است دارای خطاهایی باشد که ان‌شاءالله در نسخه‌های بعدی، بهبود پیدا خواهند کرد. (تصویر شماره 1)

تصویر شماره 1

3. تفسیر

تفاوتی که بخش تفسیر در قسمت «دانشنامه» با تفاسیر موجود در قسمت «کتابخانه» وجود دارد، این است که در قسمت «کتابخانه»، کاربر با انتخاب جلد و صفحه یک کتاب و یا جست‌وجوی کلمه و عبارت به متن کتاب میرسد؛ امّا در این قسمت، با انتخاب آیه، تفسیر آن را ـ بر اساس فرمت‌گذاریهایی که توسط گروه فرمت مرکز انجام شده و آیه‌ها را به متن تفاسیر متّصل کردهاند ـ از میان تفاسیر برگزیده مشاهده میکند.

در سربرگ تفسیر، 404 عنوان از تفاسیر کتابخانه با یکایک آیات مرتبط شده و با انتخاب آیه، متن تفسیر نشان داده می‌شود. این خدمت، کار را در استخراج و مقایسه آرای تفسیری مفسران بزرگ سرعت می‌بخشد.

امکان فیلتر تفاسیر به: نوع، زبان، قرن و مذهب وجود دارد. همچنین، تفاسیر بر اساس موضوع و روش تفسیری، برچسبگذاری شدهاند که امکان محدود کردن به یک یا چند تفسیر در بین این موضوعات و روشهای تفسیری، فراهم است.

4. حدیث

برگه حدیث، ارائه‌گر روایات و احادیث تفسیری مربوط به آیات میباشد که در ذیل تفاسیر روایی شیعه و اهل‌سنّت آمده است. در این نسخه، با بررسی تفاسیر روایی مختلف، احادیث موجود در ذیل آیات از هشت منبع شیعی که دو مورد از آنها دارای ترجمه فارسی هستند و نیز دو منبع مهم اهل‌سنّت، ارائه شده است.

برای سهولت تحقیق در تفاسیر مأثور از امامان معصوم(ع)، احادیث تفسیری این قسمت در سه گروه: فضایل، اسباب نزول و تفسیری دسته‌بندی شده است. همچنین، روایاتی که در مورد سوره‌ها آمده بودند، از روایات مربوط به آیات جداسازی شده و در قسمت «احادیث سوره»، نمایش داده میشوند.

امکان فیلتر نمایش احادیث به: نوع، مذهب و زبان وجود دارد. همچنین، با فعّال کردن گزینه «گروهبندی»، احادیث تکراری و مشابه منابع مختلف به‌صورت غیرتکراری و تنها با نشانیهای متفاوت نمایش داده میشوند.

5. واژگان

در برگه واژگان، چنان‌که پیش‌تر گفته شد، توصیفات عامّ و خاصّ مرتبط با هر واژه از یک آیه نمایان می‌شود. این توصیفات که از قاموسهای قرآنی و لغتنامه‌های معتبر گرفته شدهاند، به دو زبان عربی و فارسی قابل مشاهده است.

توصیفاتی که در قاموسهای قرآنی و منابع لغوی به‌طور خاصّ برای بیان مفهوم واژه خاصّ در آیه آمده، به نام توصیف در آیه و توضیحاتی که مربوط به مدخل مرتبط با واژه قرآنی است، با عنوان توصیف مدخل نام‌گذاری شده است.

مشاهده مدخل و ریشه هر واژه، فیلتر و مشاهده توصیفات واژه‌ها به‌صورت جداگانه، ارتباط این برگه با کارپوشه واژگان مستقلّ و نیز قابلیت انتخاب زبان توصیفات، از امکانات این برگه میباشد.

6. اِعراب

مفهوم اِعراب در این سربرگ، تحلیل کلمات قرآن، نقش و موقعیت کلمات در آیات و نکات بلاغی کلمات و عبارت‌های قرآنی میباشد.

همه کلمات در زبان عربی، به خودی خود و داخل عبارتهای مختلف، دارای تعریف و نقش بر اساس موقعیتشان هستند؛ ضمن اینکه تمایز زبان عربی از دیگر زبان‌ها، استفاده این زبان از نکات بلاغی به‌صورت گسترده و هنرمندانه است که در آیات قرآن هم نمود و جلوه‌های ویژهای آفریدهاند.

تمامی این موارد، همان اِعراب کلمات هستند. این قسمت، شامل این سه خدمت پُرکاربرد پیرامون آیات است.

* تحلیل نحوی

در این قسمت، به نقش کلمات قرآنی از جهت نحوی پرداخته شده است. ارائه تحلیل نحوی کلمات قرآنی، به دو صورت انجام شده است:

• الف. به صورت تصویری و با استفاده از گرافهایی که حاصل پژوهش پژوهشگران مرکز میباشد.
• ب. به صورت متنی که متن و ترکیب کلمات قرآنی از کتاب «اعراب القرآن» آقای محمد جعفر کرباسی در این بخش ارائه شده است.

* تحلیل صرفی

جای خالی فنّ تجزیه، در بسیاری از کتاب‌های إعراب القرآن احساس می‌شود. در این برنامه، این خلأ به‌خوبی با تحلیل صرفی پُر شده است. با تکیه بر انواع معیارهای علم تصریف، ساختار هر واژه تحلیل و معرّفی می‌شود. بهره‌برداری از این بخش، برای دانشجویان و نوآموزان علوم قرآن مفید است. برگه تحلیل صرفی که در واقع حاصل فیلترهای کارپوشه معجم صرفی و نمودار کردن آن در ذیل آیات است، توأمان دو پنجره گشوده به واژه‌شناسی صرفی کلمات قرآن کریم هستند که هرکدام از سویی آن را به تماشا می‌گذارد.

* تحلیل بلاغی

دیگر جلوه ادبی آیات قرآن کریم، همانا فصاحت و بلاغت الفاظ و عبارات آن است. فنون بلاغت، از کلان‌ترین مسائل آن گرفته تا باریک‌ترین نکات آن، چیزی نزدیک به 500 فنّ را دربردارد که خوشبختانه بیشتر آنها در لابه‌لای آیات نورانی قرآن مصداق می‌یابد. تا آنجا که سراغ داریم، کتابی جامع که ویژه ابعاد بلاغی قرآن مجید باشد، تدوین نشده است. ازاین‌رو، تحلیل بلاغی جامع تفاسیر نور 4، شایسته توجّه است. وضع موجود، به همّت پژوهشگران مرکز نور و با استفاده از شماری از منابع به‌‌دست‌‌آمده، تا اندازه‌ای نیاز کاربران را برآورده خواهد کرد. به امید اینکه در آینده، کاری فراگیر و سترگ در این‌ باره انجام پذیرد.

7. آیات مرتبط

سربرگ آیات مرتبط، خدمتی تازه و سودمند برای اهل تحقیق است. مقصود از این عنوان، کشف و ارائه هرگونه پیوند میان آیه جاری با سایر آیات قرآن کریم است و ازآنجاکه این امر، وابسته به پایش و پالایش انبوهی از داده‌هاست، با پردازش دقیق رایانه‌ای، مقصود حاصل شد. اکنون این خدمت مهم را در سه شاخه مشاهده می‌کنید: ارتباط لفظی، ارتباط همنشینی و ارتباط موضوعی.

* ارتباط لفظی

در شاخه ارتباط لفظی، همه آیاتی که شباهت لفظی با آیه جاری دارند، شناسایی و به‌ترتیب فهرست می‌شوند.

این ارتباط، علاوه بر مشابهت در ظاهر کلمه، مشابهت در ریشه، ملاحظه پیوستگی یا گسستگی موارد مشترک و نسبت تعداد کلّ کلمات آیه به میزان موارد مشترک به دست آمده است و با توجّه به این موارد، نتایجِ به‌دست‌آمده با توجّه به میزان مشابهت و درصد آن، نمایش داده میشوند و البته نتایج ضعیف با درصدهای پایین توسط ماشین حذف شده و قابل مشاهده نیستند.

شایان ذکر است، تمامی مراحل این کار، توسط ماشین و با کمک هوش مصنوعی انجام شده و از دقّت بسیار بالایی نسبت به کتابهایی که در این زمینه نگارش شدهاند، برخوردار است.

کسانی که در زمینه حفظ قرآنکریم می‌کوشند، اهمّیّت این شاخه را بیشتر درمی‌یابند.

* ارتباط همنشینی

ارتباط همنشینی، به معنای باهم‌آیی آیات قرآن در یک پاراگراف از تفاسیر مختلف است. در واقع، این بخش در پی کشف آیاتی است که در متن تفاسیر در کنار هم آمده‌اند و به آنها استشهاد و استدلال شده است. برای این منظور، حدود 200 منبع تفسیری در دامنه بررسی قرار گرفته و نتایج مستند به این منابع ارائه می‌گردد.

در این نوع ارتباط، به میزانی که دو آیه در تعداد بیشتری از تفاسیر در کنار هم حضور داشته باشند، امتیاز بیشتری را برای همنشینی کسب می‌کنند و حدّاقل امتیاز لازم برای نمایش آن، باهم‌آیی دو آیه در حدّاقل شش منبع (هرچند یکسان با تفاوت جلد و صفحه) است.

استخراج این‌گونه از ارتباط میان آیات، آن ‌هم از نگاه مفسران بلندپایه قرآن مجید، لایه‌های عمیق‌تر پژوهش را آشکار می‌نماید و بیشتر اساتید و محقّقان زبده را به‌کار می‌آید.

* ارتباط موضوعی

در نسخه چهارم نرم‌افزار جامع تفاسیر، قسمت «فرهنگ موضوعات قرآن» به جهت آماده نبودن محتوای قابل دفاع به صورت مستقلّ و در قالب یک کارپوشه نیامده است؛ امّا در قسمت آیات مرتبط، یک برگه به این ارتباط اختصاص داده شده است؛ به این صورت که آیاتی که در حدّاقل پنج موضوع به بالا با آیه دیگری مشترک هستند، به عنوان آیات مرتبط موضوعی شناخته شده‌اند.

این ارتباط، به دو زبان فارسی و عربی قابل دسترسی است و إن شاء الله در نسخه‌های بعدی، ارتقاء خوبی در این قسمت به وجود بیاید.

ج. تلاوت

کارپوشه تلاوت، شامل متن قرآن با رسم‌الخطّ عثمان طه و 30 صوت از قاریان ایرانی، مصری و حجازی میباشد که به صورت: ترتیل، تحقیق و تحدیر ارائه شده‌اند.

علاوه بر موارد فوق، 4 ترجمه گویا نیز از مترجمهای مشهور با صوت صداپیشگان مطرح ارائه شده است که سه ترجمه گویا به زبان فارسی، و یک ترجمه گویا به زبان انگلیسی میباشد.

شایان توجّه است، یک تلاوت که ترتیل استاد محمدحسین سعیدیان میباشد، به همراه یک ترجمه گویا که ترجمه گویای آیت‌الله مکارم شیرازی با صدای استاد قادرپناه است، همراه برنامه نصب میشود و باقی تلاوت‌ها و ترجمه‌های گویا، به صورت دانلود از اینترنت از قسمت «مدیریت صوت»، قابل دانلود و اضافه‌شدن به برنامه است.

انتخاب آیه موردنظر با جست‌وجوی سریع و تنظیم محدوده آیات، قابلیت تکرار تلاوت آیه و سوره، تنظیم صوت و سرعت قرائت، مشاهده ترجمه و آوانگاری هم‌زمان با پخش صوت، از مواردی است که در این بخش برآورده شده است.

د. معجم صرفی

کارپوشه معجم صرفی، به خودی خود یک دانشنامه است؛ دانشنامه‌ای دربردارنده تمام واژگان قرآن و تمامی ریشه‌های قرآنی به همراه ارائه آمار و آیات مرتبط با واژگان و ریشه‌های انتخابی کاربر که فصل جدیدی از پژوهش بر روی واژگان را از نگاه صرفی و حتّی لفظی، بر روی پژوهشگران می‌گشاید.

آنچه در بخش «معجم صرفی» مدّنظر بوده و مورد تحقیق قرار گرفته، شناسایی و معرّفی شاخصه‌های صرفی کلمات قرآن است؛ به این صورت که همه کلمات قرآن کریم، بر پایه کلمه و ریشه با 16 معیار مهمّ علم صرف و زیرگروه‌های حاصل از آنها، تحلیل شده و به‌صورت آماری مشخّص ارائه شده‌اند. این 16 معیار، عبارت‌اند از: نوع ریشه، قسم کلمه، نوع اسم، تعریف و تنکیر، انصراف، نوع فعل، شماره صیغه، تعدیه، معلوم و مجهول، نوع حرف، وندیت، نوع اعراب، باب، تذکیر و تأنیث، تعداد، شخص.

از جمله امکانات این بخش، فیلترهای مختلف و متعدّد همچون محدود کردن به سوره و نیز امکان مجموعهسازی از نتایج و ارتباط و اتّصال آیات این قسمت با قسمت دانشنامه قرآن میباشد.

برنامه با توجّه به نوع درخواست کاربر، داده‌ها را پالایش کرده و نتیجه دلخواه را برای وی در ضمن آیات به صورت رنگی‌شده ارائه می‌دهد. ارزش این قابلیت، بر پژوهندگان باریک‌بین آیات قرآن پوشیده نیست.

ﻫ. واژه‌نامه

کارپوشه واژهنامه، از مهمّترین و پُرکاربردترین کارپوشه‌های نرم‌افزار جامع تفاسیر 4 در خصوص پژوهش در واژگان قرآن و توجّه به توصیفات آن در لغتنامه‌ها می‌باشد.

فهرست واژگان قرآن به همراه فهرست مداخل و ریشه‌های آن و همچنین ارائه آمار تعداد تکرار هر واژه در قرآن با امکان جست‌وجو در هرکدام از فهرست‌ها، کاربرد ستون سمت راست این کارپوشه است.

ارائه توصیفات خاصّ مربوط به هر واژه و توصیفات عامّ مربوط به مدخل و نیز ارائه متن آیات هر واژه که به‌صورت رنگی‌شده در ضمن آیه نمایش داده می‌شود به همراه قابلیت مجموعه‌سازی و انتقال به ورد، از جمله ویژگی‌های این قسمت به شمار می‌رود.

این بخش، با گزینش حدود 10 عنوان از قاموسهای قرآنی و منابع مهمّ لغوی که از کلمات قرآن به‌عنوان شاهد استفاده نموده بودند و تحلیل گزاره‌های لغت‌شناسی ذیل کلمات قرآن، سپس دسته‌بندی روشمند آنها به مجموعه‌ای از توصیفات گویا و نیز پیراسته از زواید برای یکایک واژگان قرآن کریم به دست آمده است.

همچنین، با جداسازی توصیفات خاصّ یک واژه از توصیفات عامّ آن، گوهر پُرشماری از علم تفسیر که لابه‌لای انبوه سخنان نهفته بود، پدیدار گشته و چهره‌ای از تفسیرِ مبتنی بر واژه‌کاوی را می‌نمایاند؛ امری که شاید بی‌سابقه بوده و برای اهل تحقیق بسی مغتنم است.

برآیند چنین تلاشی، گردآوری فهرستی از واژگان قرآن کریم دارای ریشه و فاقد ریشه، مداخل کلمات، ارائه آمار و تعداد تکرار کلمات در قرآن و آیات حاوی واژه، به‌همراه توصیفات لغوی آنهاست. (تصویر شماره 2)

تصویر شماره 2

سخن پایانی

راه برای پیشرفت و ارتقاء در عرصه محصولات قرآنی و ارائه محتواها و پژوهش‌ها با محوریت قرآن، همواره باز است و افق‌های ناگشوده همچنان فراروی پژوهشگران گروه قرآن قرار دارد. امید که به مدد الهی بتوانیم در آینده، نسخه‌های کارآمدتر از این برنامه را به دانش‌پژوهان قرآن کریم هدیه نماییم.

باشد که نتایج این کوشش‌ها و نُمود این پژوهش‌ها، در پایان‌نامه‌های قرآنی و اتاق‌های فکر نخبگان و مسئولان، جامعه اسلامی را به مقاصد بلند قرآن و سبک زندگی اسلامی نزدیک‌تر کند؛ تا راه سعادت خویش را پیدا نموده، آماده ظهور منجی انسان و مجری حقیقی قرآن گردد.

بار خدایا! بر کاستی ما چشم بپوش و لغزش ما را ببخشای و این خدمت ناچیز را از همه ما بپذیر. آمین.

پی‌نوشت‌ها: