مقدمه
ارزیابی نرم‌افزار، فرایندی است که در آن، عملکرد یک نرم‌افزار را در برآوردن اهداف آن نرم‌افزار مورد سنجش قرار می‌دهیم. نرمافزارها را از دیدگاه‌های گوناگونی می‌توان مورد ارزیابی قرار داد؛ برای مثال، ارزیابی نرمافزارها در مقایسه با دیگر نرمافزارها یا برای خرید یک دیدگاه، و ارزیابی نرمافزارها با توجه به خدمتی که ارائه می‌دهند، نوع دیگری از ارزیابی هستند. نرمافزارها را می‌توان از دیدگاه قابلیت‌های عمومی‌شان مثل رابط کاربری، یا از دیدگاه عملکرد خاص‌شان مانند جستجو و بازیابی در نرمافزارهای دارای بانک اطلاعاتی، بررسی و ارزیابی نمود. در این مقاله، به مرور مطالعات و مباحث انجام‌شده در زمینه ارزیابی نرمافزارهای موضوعی اسلامی پرداخته شده و در ادامه، نتیجه‌گیری ارائه می‌شود.
مؤلفه‌های ارزیابی نرمافزارهای اسلامی
1. رابط کاربری، ذخیره و بازیابی
در زمینه نرمافزارها یا پایگاههای اینترنتی اسلامی، مباحث مختلفی ذیل مبحث رابط کاربری و همچنین بحث قابلیت‌های ذخیره و بازیابی مطرح شده است. مجد (1383) در مصاحبه‌ای، ضمن تعریف رابط‌کاربری، بر اهمیت آن در موفقیت و کارایی نرمافزارها تأکید میکند. او با اشاره‌ای گذرا به رابط کاربری نرمافزارهای خارجی و لزوم به‌کارگیری رابط کاربری مناسب در محیط اینترنت، ویژگی‌های رابط کاربر را این‌چنین برمی‌شمرد: زیبایی (به معنای استفاده از رنگ‌ها، نمادها و شکل‌های مختلف در طراحی رابط کاربر)، جذابیت، هماهنگی و تناسب بین صفحات. وی سه اصل را در طراحی رابط کاربری مطرح میکند: 1. کارفرما که سیاست‌گذاری کلی و روح حاکم بر کار را تعیین میکند؛ 2. گرافیست که ریزه‌کاری‌های هنری با سلیقه و توانایی‌های او تناسب دارد؛ 3. کاربران که با عنوان بینندگان از آن‌ها یاد شده و هدف نهایی طراحی‌های نرمافزارها و رابط کاربری، آن‌ها به شمار می‌روند.
به علاوه، به تناسب رابط‌کاربر گرافیکی با نوع مخاطب اشاره میکند و صفحه اول نرمافزارها را صفحه اوج خلاقیت طراح قلمداد میکند. وی فقدان وحدت رویه بین صفحات برنامه، به‌کارگیری گرافیک یکسان در برنامه‌هایی با زمینه‌های مختلف، عدم استفاده از منوی کلیک راست ماوس به‌خصوص در نرمافزارهای اسلامی، تنظیم قسمت‌های رابط‌کاربری نظیر: نمادها، آیکون‌ها و کلیدهای میان‌بر طبق سلیقه شخصی طراح را از جمله مهم‌ترین آسیب‌ها و کاستی‌های رابط کاربر در نرمافزارها می‌داند. در پایان، می‌توان به استانداردسازی نرمافزارهای اسلامی و وحدت رویه مؤسسات تولید کننده نرمافزارهای اسلامی در مورد دیگر جنبه‌های رابط کاربر مانند شکل نمادهای عمومی یا محل قرارگرفتن آن‌ها برای جلوگیری از سردرگمی کاربران اشاره کرد.
علیمرادی (1390) کاربران را از لحاظ سطح سواد و توانایی کار با رایانه و در نتیجه تعامل با پایگاههای اسلامی، در سه سطح مبتدی، مطلع و ماهر می‌داند. او ویژگی‌هایی نظیر: سادگی، زیبایی‌شناختی، سرعت پاسخ‌گویی، قابلیت استفاده، قابلیت یادگیری، مؤثر بودن و قابلیت به یاد ماندن را از ویژگی‌های مهم در طراحی رابط کاربر پایگاههای اسلامی می‌داند و اجتناب از خطاهایی مانند: به‌کار بردن قالب‌ها، تصاویر متحرک، صفحات بدون بازگشت، صفحات طولانی، ناسازگاری با مرورگرهای مختلف، وجود اطلاعات قدیمی، رنگ‌های نامتعارف برای پیوندها و زمان بارگذاری را برای طراحی رابط کاربری مناسب پیشنهاد میکند.
در پژوهشی دانشگاهی، رشادتی (1390) در پایان‌نامه خود، هم رابط کاربری و نمایش پایگاههای اطلاعاتی اسلامی را مورد بررسی قرار می‌دهد و هم قابلیت ذخیره و بازیابی آن‌ها را در ارزیابی خود بررسی می‌نماید. او با استفاده از سیاهه‌ای در دو دسته جداگانه ساختار (جستجو، نمایش، بازیابی، کاربرپسندی) و محتوا (روزآمدسازی، پوشش زمانی، نمایه‌سازی)، به بررسی سه پایگاه اطلاعاتی علوم اسلامی (نورمگز، حوزه نت و سراج) می‌پردازد و میزان مطابقت این پایگاه‌ها را با معیارهای انتخابی، به طور کلی در حد متوسط عنوان میکند. در این بررسی، سراج به دلیل استفاده از زبان نمایه‌سازی کنترل‌شده، انسجام بیشتری در نمایه‌سازی مجلات دارد و در عین حال، دو پایگاه دیگر نسبت به سراج روزآمدترند. او پیشنهادهایی همچون: افزایش پوشش گذشته‌نگر، روزآمدسازی به‌هنگام‌تر، استفاده از رویکرد ترکیبی، یعنی زبان آزاد و کنترل شده، و عدم گزینش در نمایه‌سازی را برای ارتقای محتوا و ساختار این سه پایگاه ارائه می‌دهد.
همچنین خسرویانی (1374) در پژوهشی به بررسی ساختار پایگاههای معاجم لفظی و موضوعی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی می‌پردازد. وی در این پژوهش، بیست و چهار پایگاه اطلاعاتی معاجم لفظی و موضوعی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. از جمله پایگاههای اطلاعاتی معاجم لفظی عبارت‌اند از: پایگاه معاجم لفظی قرآن، پایگاه معاجم لفظی بحار الانوار، پایگاه معاجم لفظی کتب اربعه، پایگاه معاجم لفظی وسایل الشیعه و پایگاه معاجم لفظی شیخ صدوق، و شماری از پایگاههای معاجم لفظی و موضوعی عبارت است از: اسفار اربعه، فراید الاصول.
در ادامه، وی به لزوم وجود برخی موارد اشاره میکند که عبارت‌اند از: استفاده از قوی‌ترین و پرمحتواترین ترجمه کتب احادیث و روایات به زبان‌های متعدد، تحکیم و گسترش ارتباط کاری و جریان اطلاعاتی بین سازمان‌های تولید کننده، مشارکت د ر تمامی نمایشگاه‌های نرمافزارهای علوم اسلامی داخل و خارج کشور.
پژوهش‌هایی نیز در مورد قابلیت‌های بازیابی نرمافزارها یا پایگاههای اسلامی صورت گرفته است: رضایی (1377) در پژوهش خود با استفاده از سیاهه‌ای 111معیاره، به ارزیابی قابلیت ذخیره و بازیابی در برنامه‌های نرم‌افزاری مراکز اطلاع‌رسانی علوم قرآنی و معارف اسلامی در شهرهای تهران، قم و اصفهان پرداخته است. نتایج پژوهش او، حاکی از ضعف قابلیت‌های بازیابی در این نرمافزارها است؛ چنان‌که 75درصد از نرمافزارها فاقد کارآیی، کیفیت و توانایی لازم‌اند؛ میانگین درصد توانایی نرمافزارهای ارزیابی‌شده در زمینه ذخیره‌سازی اطلاعات، یازده‌ونیم درصد است که حدود 90درصد آن‌ها پایین‌تر از حد متوسط قرار دارند و در زمینه بازیابی اطلاعات و روش جستجو، 80درصد از نرمافزارها در حد پایین‌تر از متوسط هستند. طهماسبی گتاب (1387) با استفاده از ابزار سیاهه وارسی و در قالب 32 ویژگی ملموس، ارزیابی 25 نرمافزارهای قرآنی را با هدف دستیابی به میزان کارآیی و بهره‌وری این نرمافزارها انجام داده است. هم‌پوشانی مباحث قرآنی، داشتن خدمات جستجو، امکان تجزیه و ترکیب آیات قرآنی، امکان نمایش معانی لغات و ترجمه و تفسیر و توانایی در بازیابی اطلاعات، از جمله ویژگی‌های مورد بررسی وی بوده‌اند. نتایج پژوهش نشان داد که نرم افزارهای «ضحی» و «حدس بزن»، بیشترین نمرة بازیابی اطلاعات را به خود اختصاص داده‌اند.
پس از این دو نرم افزار، نرم افزارهای «حکایات» و «قدر»، در مرتبه های بعدی قرار دارند. پایین‌ترین نمرة بازیابی اطلاعات، به نرم‌افزار «تبیان» نسخه یک اختصاص یافته است. همچنین قابلیت بازیابی اطلاعات در نرم افزارهای قرآنی، به طور کلی متوسط ارزیابی شده است.
عزیزی زاویه (1390) نظرات کاربران را درباره قابلیت بازیابی 10 محصول نرم‌افزاری مرکز نور و البته رضایت کاربران را از این محصولات مورد بررسی قرار داده است. این پژوهش، نظرات کاربران چند مرکز پژوهشی را درباره 10 محصول مرکز نور بررسی نموده و پیشنهادهایی کلی برای بهبود نرمافزارها و آسانی کاربرد آن‌ها از دیدگاه کاربران ارائه می‌دهد. عملکردهایی مانند: نصب نرم‌افزار، شیوه خروج از منوها و نرم‌افزار، قطع و شروع نرم‌افزار، طراحی گرافیک نرم‌افزار، استفاده از اصطلاحات همه‌فهم، استفاده از منوهای افقی و عمودی متناسب، آسان‌سازی جستجو با عملگرها، منطبق ساختن نرم‌افزار با استانداردها و عملکردهای ویندوز و تکمیل و بهبود فایل راهنمای نرمافزارها، از جمله مواردی است که عزیزی به بهبود آن‌ها تأکید داشته است.
2. ضرورت ورود به دنیای مجازی
غیر از دو مبحثی که در بالا به آن اشاره شد، یعنی بحث رابط کاربری و نمایش و کارکرد جستجو و بازیابی، پژوهش‌های دیگری نیز در مورد جنبه‌های گوناگون نرمافزارهای اسلامی انجام و مباحث دیگری مطرح شده است. درباره ضرورت ورود محصولات اسلامی به دنیای مجازی رایانه‌ای و اینترنت، روح‌اللهی خراسانی (1388ب) در متنی با تأکید بر لزوم به‌کارگیری نرمافزارهای رایانه‌ای برای گسترش فرهنگ دینی، نگاهی به چالش‌های گسترش جهانی این نرمافزارها دارد و مهم‌ترین موانع و چالش‌های گسترش این نوع نرمافزارها را که به نوعی موجب نشر و به‌کارگیری اندیشه‌های دینی می‌شوند، بی‌توجهی به نیازهای فرهنگی و پژوهشی جهانی و عدم عرضه مناسب در خارج از کشور می‌داند. همچنین روح‌اللهی خراسانی (1389) با توجه به درگیری جنگ نرم و ورود رایانه‌ها و دنیای دیجیتال به مباحث اعتقادی و سیاسی، در مقاله‌ای بر ضرورت وجود نرمافزارهای اسلامی در فضای دیجیتال داخلی و بین‌المللی تأکید میکند و خاطر نشان می‌سازد که جنگ نرم از اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80، مورد توجه مراکز اطلاعاتی ـ امنیتی در غرب قرار گرفت و از اوایل دهه 90 میلادی، با استفاده از فناوری نوین اطلاعاتی گسترش یافت و اکنون به عنوان خطر جدی در همه جوامع مطرح می‌شود. او در این مقاله، به تشریح نقش نرمافزارها در جنگ نرم می‌پردازد و اسلام‌هراسی و شیعه‌هراسی را یکی از نتایج ایجاد جنگ نرم می‌داند. هزینه بسیار کم در تولید و نشر نرمافزارها، کتاب‌محور و یا مقاله‌محور بودن نرمافزارها، تنوع و جذابیت در آن، دسترسی سریع به نرمافزارها، از عواملی هستند که نقش نرمافزارها را در جنگ نرم پررنگ‌تر کرده‌اند. او با اشاره به گسترش جنگ نرم، تولیدکنندگان نرمافزارهای دینی را به تلاش بیشتر توصیه میکند. همچنین مجد (1379) ضرورت ورود به فضای اینترنت را برای انتشار اسلام ضروری عنوان میکند و به تشریح فعالیت‌های مرکز نور در فضای اینترنت می‌پردازد.
3. موانع تولید نرمافزارهای اسلامی
گذشته از مبحث ضرورت وجود نرمافزارها و محصولات اسلامی در فضای مجازی، بعضی هم مشکلات و موانع تولید نرمافزارهای اسلامی را مورد بررسی قرار داده‌اند. اسداللهی (1383) ضمن اشاره به وضعیت عرضه و تقاضای نرمافزارها در کشور، به‌ویژه نرمافزارهای اسلامی، کاستی‌ها و موانع عرضه نرمافزارهای اسلامی را بیان میکند. وی مراکز تولیدکننده نرمافزارهای اسلامی را به دو دسته تقسیم میکند:
- مراکز تحقیقاتی که در زمینه‌هایی مانند دائرة‌المعارف‌نویسی و تولید معجم‌های موضوعی فعالیت می‌کنند که با چالش‌هایی از قبیل: طولانی بودن پروژه، هزینه سنگین، سطح فرهنگ عمومی و عدم پشتیبانی از تولیدکننده نرمافزارها مواجه هستند.
- شرکتهاى مبدل و جمع‌کننده اطلاعات فرهنگى که در زمینه تولید صدا و فیلم و عکس فعالیت می‌کنند. وی در ادامه، به کاستی‌های تولید نرمافزارهای اسلامی از جمله: عدم تناسب فناوری موجود با فناوری مدرن، سلیقه‌محوری (عدم استفاده از نیروی متخصص و زبده)، عدم پشتیبانی و روزآمدی اطلاعات، سیاست‌گذاری اشتباه، عدم هماهنگی مراکز تحقیقاتی و فرهنگی و محوریت فعالیت‌های آموزشی اشاره میکند. علاوه بر این، ودادی، جعفرزاده و نوروزی (1385) به بررسی وضعیت تولید و صادرات نرمافزارهای اسلامی، عوامل مؤثر بر تولید و صادارت نرمافزارها می‌پردازند.
نتایج نشان می‌دهد که عوامل سه‌گانه: عوامل تولید (نیروی انسانی، تجهیزات و سرمایه)، سیاستهای حمایتی (قوانین و مقررات، امنیت و سرمایه‌گذاری، معافیت‌ها) و توجه به اصول بازاریابی (ویژگی کالا، سلیقه مصرف و ویژگی کشور مقصد)، بر عدم توسعه تولید و صادرات نرمافزارهای علوم اسلامی تأثیرگذار می‌باشند که از بین این سه مورد، ضعف سیاستهای حمایتی از نظر تولید کنندگان و صادرکنندگان، مهم‌ترین عامل بازدارنده می‌باشد.
یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه نرم‌افزار در کشور، عدم رعایت قانون کپی‌رایت یا حق مؤلف در حوزه نرمافزارها است. شوقی (1388 الف) بحثی درباره وضع کنونی کپی‌رایت در نرمافزارهای اسلامی دارد. او دلایل نقض کپی‌رایت نرمافزارها در کشور را قیمت نرمافزارها و همچنین دیدگاه عمومی جامعه نسبت به نرمافزارها می‌داند. او همچنین با اشاره به دلایل ضرورت رعایت قانون کپی‌رایت مانند: تشویق افراد به سرمایه‌گذاری در این حوزه، آشنا ساختن افراد جامعه با قیمت واقعی نرمافزارها و ترغیب سازمان‌ها به ارائه نرمافزارهای مرغوب‌تر، برای رعایت قانون کپی‌رایت، فرهنگ‌سازی عمومی، شناسنامه‌دار کردن نرمافزارها و حمایت مالی و قانونی از آن‌ها را ضروری می‌داند. مواردی که شوقی در مورد کپی‌رایت بیان میکند، محدود به نرمافزارهای اسلامی نیست و در مورد نرمافزارهای دیگر و حتی تولیدات فکری دیگر در کشور ما صدق میکند. اما در زمینه امنیت نرمافزارها، کمریان (1386) به مسأله امنیت در محیط‌های نرم‌افزاری آن‌لاین و آف‌لاین می‌پردازد و با توجه به هوشمندانه‌تر شدن تقلب و تهاجم، پیشنهادهایی جهت ارتقای امنیت به قرار زیر ارائه نموده است: 1. مداخله تیم امنیت آی.تی. در تمام مراحل تولید نرم‌افزار به‌ویژه مرحله آزمایش نرمافزارها؛ 2. توجه به تاکتیک‌های تیم عملیات برای ارتقای امنیت در نرمافزارها.
4. کیفیت و ارتقای علمی نرمافزارها
شریف، گایینی، جعفری و عبدالعلی‌زاده (1390) ارزیابی کیفیت را در نرمافزارهای پژوهشی مورد بحث قرار داده‌اند و شاخص‌هایی برای تعیین کیفیت این نرمافزارها گردآوری نموده‌اند. آن‌ها با بررسی استانداردهای موجود، مدلی بومی را پیشنهاد کرده‌اند که در آن مؤلفه‌هایی مانند: مؤلفه‌های عملیاتی (شامل: امنیت، صحت، قابلیت همکاری و مناسب بودن)، قابلیت اطمینان (شامل: رواداری خطا، قابلیت بازیابی، قابلیت بلوغ)، قابلیت حمل (شامل: سازگاری، قابلیت تطبیق، قابلیت جایگزینی، قابلیت نصب)، قابلیت نگهداری (شامل: آزمون‌پذیری، قابلیت پایداری، قابلیت تغییر، قابلیت تحلیل)، کارآمدی (شامل: رفتار زمان و کاربرد منابع)، کاربری (شامل: قابلیت استفاده، قابلیت جذب کاربر، قابلیت فهم، قابلیت یادگیری) و محتوایی (شامل: دقت، صحت، غنی‌سازی، قابلیت همکاری، گستره، مناسب بودن) را به منظور ارزیابی کیفیت نرمافزارهای پژوهشی در نظر گرفته‌اند.
روح‌اللهی خراسانی (1384) در نوشته‌ای به بررسی معیارهایی برای کیفیت و مرغوبیت نرمافزارها می‌پردازد و کیفیت نرم‌افزار را در گرو تبعیت از مشخصات نرم‌افزار و برآوردن هدف تعیین‌شده برای آن نرم‌افزار می‌داند. او نیاز کاربران را مرحله شروع چرخه تولید نرم‌افزار معرفی میکند و مراحل تولید نرمافزارهای باکیفیت را چنین برمی‌شمرد: مرحله تعیین نیازهای کاربر (یعنی مرحله تعریف مسأله چرخه حیات نرم‌افزار)، تعیین نیازهای نرم‌افزار (تعیین کارهایی که نرم‌افزار باید قادر به انجام دادن‌شان باشد)، طراحی معماری (تعیین ساختار نرم‌افزار بر اساس نیازهای نرم‌افزار)، طراحی تفصیلی (طراحی تفصیلی، برنامه‌نویسی، مستندسازی و آزمون برنامه) و مرحله تعیین کیفیت نرم‌افزار (برنامه‌ریزی برای انجام تطبیق قابلیت‌های نرم‌افزار با نیازهای کاربران که موجب تولید نرم‌افزار شده است).
روح اللهی خراسانی (1388 الف) همچنین با توجه به احساس نیاز به ارتقای نرمافزارهای اسلامی، مهندسی مجدد نرمافزارهای علوم اسلامی را مورد واکاوی قرار می‌دهد و به راهکارهای بهبود آن‌ها پرداخته است. او به روز نبودن نرمافزارها، عدم سازگاری آن‌ها با سیستم‌های جدید را از جمله مشکلات نرمافزارها می‌داند. همچنین هدف مهندسی مجدد را ارتقای نرمافزارهای اسلامی، روزآمدسازی آن‌ها با فناوری‌های جدید، شناسایی مشکلات نرمافزارهای موجود، شناخت نیازهای عملیاتی و غیر عملیاتی و نیازهای کاربران عنوان کرده است. او مشکلات نرمافزارهای اسلامی را که نیاز به اصلاح دارند تا از کیفیت مطلوب‌تری برخوردار باشند، به قرار زیر برشمرده است: جامع نبودن متون تخصصی در نرمافزارها، ایجاد رابط‌کاربری غیر مناسب، عدم امکان نصب نرم‌افزار در بعضی از سیستم‌ها، اشتباهات تایپی، جا افتادگی بعضی از کلمات یا سطور در متن کتب و مقالات، عدم سازگاری نرم‌افزار با پرتال‌ها، عدم ارسال آسان اطلاعات، عدم نمایش اطلاعات محتوایی و امکانات فنی نرم‌افزار.
خسروی (1388) بر لزوم به‌کارگیری معماری سرویس‌گرا در تولید نرمافزارهای اسلامی اشاره میکند. طبق گفته او، معماری سرویس‌گرا می‌تواند معماری غالب در آینده طراحی نرمافزارها و وب باشد. معماری سرویس‌گرا، بر نوعی از معماری نرمافزارها اشاره دارد که به نرمافزارها امکان تبادل داده و اطلاعات با یکدیگر را می‌بخشد. تبادل داده و اطلاعات در بین نرمافزارها در این روش، با بهره‌گیری از استانداردها در هنگام طراحی رخ می‌دهد. او با اشاره به استاندارد نبودن طراحی نرمافزارهای قرآنی و اسلامی، بر لزوم به‌کارگیری این روش در سطح مدیران و طراحان نرم‌افزار برای رسیدن به اهداف این نرمافزارها تأکید میکند.
علاوه بر این، متونی چند به بررسی، ارزیابی و طرح مسائل مربوط به نرمافزارهای اسلامی پرداخته‌اند. سهیل‌پور (1373الف، 1373ب) در اولین متون مرتبط با حوزه نرمافزارهای قرآنی، علاوه بر تأکید بر لزوم تولید نرمافزارهای قرآنی و اسلامی، در دو مقاله خود ـ که از قدیمی‌ترین متون رایانه‌ای قرآنی به‌شمار می‌روند ـ می‌کوشد که نرمافزارهای قرآنی تولیدشده در آن زمان را معرفی کند و مقایسه و نقدی بسیار اجمالی از آن‌ها به دست دهد. نرمافزارهای تبیان1 و 2و 3، سلسبیل، تنزیل، علیم، قدر، نور و کوثر، از جمله برنامه‌هایی هستند که وی مورد بررسی قرار داده که البته بررسی‌ها متناسب با فناوری‌های حدود بیست سال پیش انجام شده است. میرعمادی (1375) نرمافزارهای حدیثی تولیدشده در آن زمان را مورد بررسی قرار می‌دهد. او در بررسی خود که بیشتر به معرفی نرمافزارها با هدف آشنایی عموم علاقه‌مندان نگاشته شده است، نرم‌افزارهایی مانند: «الآیات الواردة فی الاحادیث الشّریفة»، «امام مهدی (عج)»، «اهل بیت(ع)»، «بشری» (فرهنگ واژگان و مفاهیم نهج‌البلاغه)، «حکمت» (فرهنگ موضوعات و الفاظ نهج‌البلاغه)، «الفقه الاسلامی»، «کنزالعمّال»، «مختصر الحدیث الشریف» و نرم‌افزار «معاجم» را معرفی نموده است.
علاوه بر این، با توجه به ضرورت شناسایی احادیث مشابه و جمع‌آوری آن‌ها، بهرامی (1384) به کاستی‌های حدیث‌پژوهی و زمینه‌های تولید نرم‌افزار به منظور شناسایی احادیث مشابه اشاره میکند. وی عواملی را برای شیوه شناسایی و عرضه روایات مشابه حائز اهمیت می‌داند که به قرار زیر است:
ملاک شناسایی در مشابهت بین احادیث، نقش محقق در تعیین احادیث مشابه (شناسایی نسبت‌های میان دو یا چند روایت)، گستره انجام طرح، جایگاه اختلاف نسخهها در شناسایى احادیث مشابه، تدوین مجدد احادیث و تدوین کتاب. وی برای شناسایی احادیث مشابه، مراحل متعددی در نظر می‌گیرد که شامل: تهیه کتابخانه جامع حدیث شیعه، ایجاد ارتباط اولیه بین احادیث، شناسایى احادیث مشابه، تولید نرم‌افزار احادیث مشابه، تهیه معجم موضوعى، تهیه و چاپ کتاب فهرست غیر تکرارى از احادیث و چاپ نسخهاى یکنواخت از تمامى متون حدیثى می‌باشد.
طباطبایی اشکذری (1383) در مقاله‌ای به تشریح ضرورت وجود نرمافزارهای تفسیری می‌پردازد و نرمافزارهای تفسیری را به دو دسته نرمافزارهای تخصصی (مانند جامع التفاسیر، نورالانوار2) و عمومی (مثل معجم فقهی و جامع الاحادیث 2.5) تقسیم میکند و در ادامه، نکاتی را به منظور افزایش کارایی این نرمافزارها بیان میکند. با توجه به پیشرفت‌های اخیر در حوزه فناوری اطلاعات، نرمافزارهای تولیدشده در حدود ده سال پیش، با نرمافزارهای تولیدی این سال‌ها از لحاظ فناوری چندان قابل مقایسه نیستند.
شوقی (1388 ب)، در مقاله‌اش تعدادی از نرمافزارهای قرآنی را معرفی و کاستی‌هایی را در زمینه تولید نرمافزارهای قرآنی تخصصی بیان کرده است. وی نرمافزارهای قرآنی را به سه گروه نرمافزارهای «تخصصی و پژوهشی»، «آموزشی» و «عمومی» تقسیم کرده است. از جمله نرمافزارهای تخصصی و پژوهشی «جامع تفاسیر نور، تسنیم و قرآن در اینترنت» هستند. نرمافزارهای آموزشی که وی از آن‌ها نام‌برده، عبارت‌اند از: نرمافزارهای صبا، دبستان قرآن، قرآن و انسان، بیان، المایده، کوثر، ذکر و برهان. همچنین نرمافزارهای: ضحی، ندا، ترتیل تصویری و قرآن، قرآن و عرفان، از جمله نرمافزارهای عمومی‌اند که در این مقاله نام برده شده است. همچنین وی عدم برآوردن نیاز پژوهشی پژوهشگران، عدم ایجاد قابلیت‌های کاربردی مانند جستجوی لفظی و موضوعی با سرعتی مناسب، و عدم امکان مشاهده‌ی متون را از جمله کاستی‌های موجود در نرمافزارهای قرآنی تخصصی می‌داند.
نعیم‌الدین خانی (1388) شیوه‌های جستجو را در نرمافزارهای نور مورد بررسی قرار داده است. او با توجه به تنوع، گستردگی و منحصر بودن روش‌ها و راهبردهای جستجو در نرمافزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، با هدف تسریع دستیابی کاربران به اطلاعات مناسب، به شرح روش‌های جستجو در این نرمافزارها پرداخته است و شیوه‌های جستجو را به تفصیل بیان کرده است. وی انواع جستجو را با توجه به نیاز کاربران، به این صورت بر شمرده است:
- جستجوی لفظی یا موضوعی؛
- جستجو در متن یا فهرست؛
- جستجو در ریشه یا مشتق کلمات؛
- جستجوی درون‌متنی؛
- جستجوی درختی و گزینشی (فهرست درختی و فهرست گزینشی)؛
- گروه‌های فهرست‌سازی؛
- جستجوی ساده و پیشرفته که شامل به‌کارگیری علائم متنوعی مانند: ترکیب عطفی (&)، ترکیب فصلی، نفی یا عدم وجود (!)، ابتدای پاراگراف (#) می‌شود؛
- دامنه (دامنه کتابی، دامنه موضوعی، دامنه‌ی جستجو و نمایشی).
روح‌اللهی خراسانی (1389) نیز به معرفی راهبردهای جستجو در نرمافزارهای اسلامی می‌پردازد. او برای دستیابی به اطلاعات و منابع دیجیتالی دو روش عمده را ذکر کرده است:
- دستیابی به اطلاعات از طریق کلمات، فهارس و الفاظ؛
- استفاده از نمایه‌ها برای دستیابی به موضوعات مورد جستجو.
وی در این مقاله، به بررسی راهبردها و روش‌های جستجو که منجر به افزایش سرعت، دقت، جامعیت و مانعیت در بازیابی اطلاعات می‌شوند، پرداخته است. وی ارائه انبوهی از اطلاعات پراکنده در بازیابی اطلاعات، تکرار جستجو، تنوع در املا یا رسم‌الخط فارسی و عربی (پیوسته‌نویسی و جدانویسی کلمات مرکب، به‌کاربردن همزه در صورت‌های مختلف، انواع مختلف جمع برای یک واژه مفرد) را از جمله کاستی‌های مهم در جستجوهای لفظی برشمرده است. در پایان نیز راهکارهایی را برای جستجوی بهینه بیان کرده است که عبارت‌اند از: به‌کارگیری کلیدواژها و کلمات کلیدی مورد جستجو، انتخاب کلیدواژه‌ها از میان اصطلاحات منحصر به فرد، استفاده از علائم کوتاه‌سازی، ریشه‌یابی و جامع‌نما مانند * و یا ؟، استفاده از عملگرهای جستجو به‌ویژه عملگرهای بولی و گزینش منابع اطلاعاتی مناسب برای دستیابی به اطلاعات مورد نظر.
نعیم‌الدین خانی (1389) در مقاله خود امکانات مشترک نرمافزارهای نور را معرفی نموده است. او با برشمردن امکانات و عملکردهای مشترک نرمافزارهای نور، سعی دارد برای کاربران شناختی را از نرمافزارها فراهم آورد تا به واسطه آن، استفاده کاربران از نرمافزارها تسهیل شود. هرچند که تعدادی از این امکانات، در دسته‌های محدودی از نرمافزارها قابل دسترس هستند و در تمام محصولات تعبیه نشده‌اند، اما مطمیناً شناخت کاربران از این عملکردها به استفاده آسان‌تر آن‌ها کمک خواهد کرد؛ زیرا به دلیل عدم مطابقت نرمافزارهای نور با شکل و نمایش محیط ویندوز و مرورگرهای اینترنت، کشف برخی از قابلیت‌های این نرمافزارها و کار با آن‌ها به‌آسانی امکان‌پذیر نیست. تعدادی از این امکانات مشترک عبارت‌اند از: دستیابی به متن از راه‌های گوناگون، جستجوی ساده و پیشرفته در متن و فهرست کتب، محدود کردن دامنه تحقیق به کتب دلخواه، دسترسی به متن از طریق فهرست درختی و گزینشی، مقایسه همزمان دو متن از یک یا دو کتاب با یکدیگر، و قابلیت محیط‌های مستقل کاربری به منظور انجام پژوهش‌های جداگانه در برنامه.
جمع‌بندی
با توجه به دیجیتالی شدن امور مختلف در دنیای معاصر، ورود به دنیای مجازی و دیجیتال غیر قابل اجتناب می‌نماید. از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری هنگفت کشورهای غربی روی منابع دیجیتال و الکترونیک و راه‌اندازی جنگ نرم علیه دولت‌های مخالف از سوی آن‌ها، ضرورت تولید و گسترش نرمافزارهای اسلامی بیش از پیش احساس می‌شود. در سال‌های اخیر در کشور ما نرم‌افزارهایی با موضوع علوم اسلامی تولید شده و گسترش یافته‌اند. اگرچه این تلاش‌ها با جدیت و گسترش روزافزون پیگیری می‌شوند، اما کاستی‌هایی در این محصولات مشاهده می‌شود.این کاستی‌ها که بخشی از آن‌ها مربوط به تمام محصولات نرم‌افزاری کشور می‌شوند و بخشی دیگر منحصر به نرمافزارهای اسلامی هستند، همگی به نوعی قابل رفع و ارتقا به شمار می‌روند. ارزیابی، فرایندی است که طی آن، عملکرد نرمافزارهای تولیدشده مطابق با اهداف تولید و گسترش آن سنجیده می‌شود. ارزیابی نرمافزارها را می‌توان از دیدگاه‌های گوناگون به دسته‌های متفاوتی تقسیم نمود.
نرمافزارهای تخصصی در رشته‌های مختلف هر کدام از آن‌ها می‌تواند از نظر کارکردهای تخصصی مورد ارزیابی قرار گیرد. در عین حال، بعضی از ویژگی‌های مشترک نرمافزارها می‌تواند به عنوان ویژگی‌های عمومی مورد ارزیابی قرار گیرد؛ مثلاً رابط کاربری نرمافزارها، از جمله ویژگی‌های مشترک نرمافزارها است که می‌تواند با معیارهای عمومی مورد ارزیابی قرار گیرد. در کنار تمام این انواع ارزیابی، ارزیابی محتوایی و علمی نرمافزارها هم می‌تواند به عنوان زمینه محتوایی ارزیابی نرمافزارها مطرح شود که معمولاً مورد غلفت واقع شده است.
در حوزه نرمافزارهای علوم اسلامی، رابط کاربری، نمایش اطلاعات و جستجو و بازیابی، در شمار مواردی بوده‌اند که در سال‌های اخیر مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند. محصولات نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، از جمله محصولات پیشرو در زمینه علوم اسلامی در کشور به شمار می‌روند. پروژه «ارزیابی محصولات نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری نور» با هدف عیب‌یابی، گسترش و ارتقای تمامی خدمات محصولات مذکور در حال انجام است و از نوع ارزیابی مقطعی به شمار می‌رود. در این پروژه، با توجه به تعدد نرمافزارها و تعداد خدمات مورد بررسی، از روش پیمایش استفاده می‌شود. این ارزیابی، اگرچه محتوای اسلامی نرمافزارها را به طور مستقیم مورد ارزیابی قرار نمی‌دهد، با این حال، با استفاده از معیارهای کمی، سطحی محدود از کیفیت را در مورد این محصولات مورد بررسی قرار می‌دهد. علاوه بر این، در این پروژه از چارچوب‌هایی استفاده می‌شود که از معیارهای موجود در استانداردها و متون مرتبط استخراج شده‌اند. ارزیابی محصولات نور، با تأکید بر نظرات کاربران انجام می‌شود و در عین حال، نظرات فنی متخصصان نیز برای بهبود نرم‌افزار مورد بررسی قرار می‌گیرد.
پی نوشت ها:
[1] . کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید[2]. دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی: این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید
منابع:
- ا