در اين بين، «تبيان» نخستين تفسير جامع و فراگير شيعه است كه در زمينه هاى گوناگون علوم قرآنى مانند: قرائت، لغت، اعراب، نزول، نظم، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه، در آن به گونه‌اى شيوا و دقيق سخن به ميان آمده است. اين تفسير، گسترده‌ترين تفسير شيعى بوده كه به رد عقايد مخالفان و اثبات آراي كلامى و فقهى اماميه پرداخته است.
نظر به جايگاه و اهميت اين تفسير در مباحث قرآني و ديني، مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي اقدام به توليد نرم‌افزار موضوعي تبيان نمود. به منظور آشنايي بيشتر خوانندگان، خاصه قرآن‌پژوهان گرامي با روند توليد برنامه و ويژگي‌هاي آن، با متكفل محترم اين نرم‌افزار به گفتگو نشستيم. آنچه را در این سطور مي‌خوانيد، حاصل اين مصاحبه است.
◊ لطفاً در مورد دلیل انتخاب تفسیر تبیان برای تولید این نرم‌افزار توضیح دهید.
♦ بعد از کارشناسی و بررسی در میان تفاسیر مهم، تفسیر تبیان و المیزان برای تولید نرم‌افزار فرهنگ موضوعی تفاسیر قرآن انتخاب شدند.
لازم است اشاره کنم که پژوهش‌های اسلامی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود:
- فرهنگ موضوعی؛
- درختواره؛
- دانشنامه.
هر کدام از این روش‌ها، ویژگی خاص خودش را دارد. در این میان، فرهنگ موضوعی پیچیده‌ترین، فنی‌ترین، تخصصی‌ترین و زمان‌برترین روش نسبت به دو روش دیگر است.
در فرهنگ موضوعی باید به دنبال منابعی می‌رفتیم که به عنوان منبع اصلی آن علم باشد؛ به این دلیل، تفسیر تبیان که از تفاسیر متقدمان است و تفسیر المیزان که از تفاسیر متأخران است و به عنوان منابع اصلی در علم تفسیر شناخته می‌شوند، مورد توجه قرار گرفتند.
از طرفی، چون تفسیر تبیان از اولین تفاسیر مهم شیعه است، به همین جهت، این کتاب می‌بایست به روش موضوعی مورد پژوهش قرار می‌گرفت. در واقع، ایده اولیه این پروژه، از اینجا شکل گرفت.
◊ اجرای این پروژه چه مدت‌زمانی طول کشید؟
♦ روش و شیوه فرهنگ‌های موضوعی، از روش‌های فنی و تخصصی است که در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی اعمال می‌شود و به نوعی، از ابتکارات مرکز به شمار می‌آید و منحصر به فرد است. فرایند شکل‌گیری فرهنگ موضوعی، شامل چندین مرحله است که بعد از انتخاب متن، در مرحله اول، موضوع‌برداری انجام می‌شود. کار روی تفسیر ده جلدی تبیان در این مرحله، دو سال طول کشید. استخراج حدود 32000موضوع، حاصل تلاش پژوهشگران بخش قرآن در طی این دو سال بوده است که به طور میانگین، برای هر آیه 5موضوع استخراج شده است.
مرحله بعد، نمایه‌سازی و هماهنگ‌سازی نمایه‌ها است که دو سال نیز این مرحله به طول انجامیده است. در نهایت، بیش از 61000 نمایه استخراج شده است. مرحله بعدی، واژه‌سازی و هماهنگ‌سازی واژه و ریشه است که حدود 12000 کلیدواژه و بیش از 5000 ریشه تولید کردیم. این مرحله هم یک سال به طول انجامید. مرحله دیگر در تهیه فرهنگ موضوعی، نظام‌های جانبی است که بحثی علمی و تخصصی است و از بابت هر کلیدواژه، واژگان مترادف، مشترک و مرتبط با آن کلیدواژه نیز تهیه می‌شود که در فرهنگ موضوعی تبیان، بیش از 2000 مترادف، 2000 مشترک و نزدیک به 86000 مرتبط داریم که این مرحله هم، دو سال طول کشید. در مجموع، مراحل پژوهش فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان، حدود هفت سال طول کشید؛ یعنی از سال 75تا سال82.
اما از سال 82به بعد، این پروژه متوقف شد؛ چون با توجه به اینکه مراکز علمی و حوزوی در حال حاضر با تفسیر المیزان آشنا هستند و خیلی با تفسیر تبیان آشنا نیستند، تصمیم گرفته شد تا بعد از تهیه تفسیر موضوعی المیزان، این دو تفسیر همزمان با هم ارائه شوند. از این رو، کار پژوهشی روی المیزان را با همین مراحل کاری شروع کردیم. در سال86 به این نتیجه رسیدیم که شاید المیزان مقداری طول بکشد و از طرفی، کاربرانی هم بودند که از ما فرهنگ موضوعی طلب می‌کردند. به همین دلیل، هیئت علمی و کارشناسان علوم قرآنی معاونت پژوهش، به این نتیجه رسیدند که ابتدا فرهنگ موضوعی تبیان تولید شود و سپس المیزان به مرحله تولید برسد.
◊ در روند تهیه این نرم‌افزار، با چه مشکلاتی روبه‌رو شدید؟
♦ در طول اجرای این پروژه، مشکلات ریز و درشتی وجود داشت که در مجموع، آن را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
مشکل اول، به متن بر می‌گشت؛ چون از تفسیر تبیان هنوز چاپ علمی و شایسته این تفسیر مهم شیعی ارائه نشده است که در شأن این کتاب باشد. از طرفی، این تفسیر متأسفانه هنوز ترجمه فارسی و شرح ندارد. به همین جهت، زمانی که شروع به کار کردیم، یک متن بیشتر نداشتیم و این چاپی که وجود دارد، خالی از غلط نیست و در مواردی ابهام دارد و نیازمند توضیح در ترجمه، شرح و یا پاورقی‌های محققان است. بنابراین، ما با مراجعه به تفاسیر دیگر و کمک گرفتن از برخی از اساتید، مشکلات را تا حدودی حل می‌کردیم. در خصوص این مشکل، از نظر محتوا کتاب مجمع البیان شیخ طبرسی هم قابل ارجاع بود؛ ولی از نظر متن، این دو کتاب با هم تفاوت دارند. از این رو، مراجعه به مجمع البیان جهت شرح متنی از کتاب تفسیر تبیان صحیح نبود.
مشکل دوم این بود که شیوه‌های پژوهشی، از جمله فرهنگ موضوعی، در علومی خوب پیاده می‌شود که یک علم رایج و کلاسیک باشد. در حوزه‌های علمیه می‌توان به علم فقه و اصول فقه و همچنین کلام و فلسفه، به عنوان علوم رایج اشاره کرد. به همین دلیل، فرهنگ موضوعی در فقه و کلام و فلسفه، به‌خوبی پیاده شده‌اند. با توجه به رایج نبودن علم تفسیر، باید گفت که تفسیر به این شکل نیست. اما با این حال، هنر و تخصص ناظر علمی این پروژه، جناب آقای اکبر ثقفیان، باعث شد که ما از عهده این کار به‌خوبی برآییم؛ البته نقش پژوهشگران زبده، خدوم و زحمت‌کش بخش قرآن نیز رکن دوم کار ما بود و نباید آن را نادیده گرفت.
◊ جنابعالی امتیاز و ویژگی این پروژه را در چه چیزی می‌دانید؟
♦ با این پروژه، نخستین فرهنگ موضوعی تفسیر شیعی را به شکل دیجیتال در جهان اسلام ارائه کردیم. ویژگی دیگر این پروژه، آن است که یکی از کهن‌ترین، جامع‌ترین و مهم‌ترین تفاسیر شیعی مورد پژوهش قرار گرفت و یک روش علمی و فنی روی این تفسیر انجام دادیم. همچنین می‌توان به امکانات فنی موجود در این نرم‌افزار، از جمله: تعیین دامنه‌های هشت‌گانه (اشخاص، اماکن، احادیث، گروه‌ها، زمان‌ها، قواعد، کتب و آیات و سور) و چاپ محتوا و همچنین ده لغت‌نامه تخصصی (5 مورد) و عمومی (5 مورد) اشاره کرد.
◊ به نظر شما آیا این پروژه نیاز به ارتقا دارد؟ آیا تمام جوانب کار در آن رعایت شده است؟
♦ از آنجایی که سوره‌ها و آیات قرآن برای تمام مسلمانان شناخته شده است و به عنوان شناسنامه قرآن هستند، در فرهنگ موضوعی تفسیر تبیان مدخلی را تحت عنوان «مدخل آیات» طراحی کردیم که متأسفانه این مدخل در این فرهنگ موضوعی قرار نگرفته است. البته این قابلیت، یکی از ویژگی‌های فرهنگ موضوعی تفسیر نسبت به بقیه فرهنگ‌های موضوعی است؛ یعنی در فرهنگ موضوعی فقه و فرهنگ موضوعی حدیث، این قابلیت وجود ندارد و این، از مراحلی است که نتوانستیم روی برنامه پیاده کنیم و نتواستیم از آن خروجی بگیریم. البته این توضیح لازم است که در حال حاضر، در این فرهنگ موضوعی محقق از طریق ریشه، کلیدواژه، نمایه و موضوع، می‌تواند به متن آیات قرآن دسترسی پیدا کند؛ ولی مدخل آیات، عکس این طریق عمل می‌کند؛ یعنی در ذیل آیه، پژوهشگر می‌تواند به ریشه کلیدواژه و نمایه و موضوع مورد نظر خود دست یابد. ان شاء الله در نسخه آتی تلاش بر این است که این قابلیت ارائه شود.
برنامه آینده‌ای که مد نظر ما است، این است که بعد از ارائه فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان، برنامه جامعی از تبیان و المیزان ارائه دهیم؛ یعنی همان هدف اصلی که در آغاز سخن به آن اشاره کردم. در خصوص فرهنگ موضوعی تفسیر المیزان هم باید اشاره کنم که با توجه به اینکه از این تفسیر ترجمه فارسی وجود دارد، در نظر داریم تا کلیدواژگان، نمایه‌ها و موضوعات را به دو متن فارسی و عربی نشانی‌دهی کنیم. بنابراین، اگر ترجمه‌ای از تبیان چاپ شود یا توسط شخصی این ترجمه تهیه شود، یکی از کارهایی که ما در صدد انجام آن هستیم، این است که مانند المیزان کلیدواژگان، نمایه‌ها و موضوعات را به هر دو متن فارسی و عربی ارائه دهیم.
◊ اگر مطلب دیگری باقیمانده است، بیان بفرمایید.
♦ در پایان، جا دارد از همه همکاران، مدیران، مسئولان، مجری فنی این پروژه و پژوهشگرانی که در به نتیجه رسیدن این پروژه ما را یاری کردند، تشکر و سپاسگزاری خود را اعلان نمایم. همچنین از مجله ره آورد نور که این فرصت را در اختیار بنده قرار دادند تا به ارائه گزارش از مراحل اجرایی این پروژه بپردازم، بسیار سپاسگزارم.
◊ از جنابعالی به جهت حضورتان در این گفتگو متشکریم.