براي احياي اين فرهنگ وحياني، بايد به منبعي سرشار از معنويت دست يابيم که کمتر در دسترس تغيير و تحول قرار گيرد و براي هميشه اصالت خود را حفظ کند. قرآن، يگانه کتاب آسماني است که از بدو نزول تا کنون و براي هميشه اصالت خويش را حفظ کرده و خواهد کرد. از اين رو، آشنايي و تحقيق درباره اين کتاب مقدس يک ضرورت انکار ناپذير خواهد بود تا از نزديک با کلمات و گفتار ناب الهي آشنا شويم.
متأسفانه آشنايي و آگاهي مسلمانان و حتي بسياري ازمحققان و تحصيل کردگان از قرآن اندک و ناچيز است و قرآن آن گونه که شايسته آن است، جايگاه خويش را در ميان جوامع اسلامي‌پيدا نکرده است. البته پس از پيروزي انقلاب شکوهمند اسلامي به رهبري امام خميني (س) که خود معلم و مفسر بزرگ قرآن بود، قرآن درخششي ديگر يافت و آهنگ گرايش به قرآن و معارف آن به گونه‌اي فراگير در ميان عموم مسلمانان، به‌ويژه جوانان، آغاز شد.
در همين راستا، توليد کنندگان نرمافزارهاي علوم اسلامي نيز سهم بسزايي در معرفي بهتر و بيشتر مردم با قرآن کريم ايفا کرده‌اند و با توليد انبوه نرمافزارهاي علوم قرآني در حوزه‌هاي پژوهشي، تحقيقي و آموزشي سهم مهمي در جنبش نرم‌افزاري داشته اند؛ هر چند اين انبوه برنامه‌ها در مقابل ژرفاي شگرف اين اقيانوس پهناور هيچ گونه تناسبي ندارد.
استفاده و كاربرد نرمافزارهاي رايانه اي در قرآن‌پژوهي از ابتدا مورد استقبال پژوهشگران و علاقه‌مندان به علوم قرآن قرار گرفت.
اين نرم‌افزارها با برنامه‌هاي متفاوت قابليت دستيابي به مفاهيم، تفاسير، يافتن لغات و آيات را تسهيل نمود و اين امكان را براي همگان فراهم آورد تا بتوانند در كوتاه‌ترين زمان به مطالعات و پژوهش‌هاي قرآني بپردازند.
در اين نوشتار ضمن معرفي تعداد محدودي از نرمافزارهاي قرآني، کمبود نرمافزارهاي تخصصي در جامعه علمي را گوشزد مي‌کنيم و جا دارد توليد کنندگان برنامه‌هاي قرآني، گام‌هايي براي ايجاد نرمافزارهاي تخصصي بردارند تا محققان علوم قرآني براي فعاليت‌هاي تحقيقي ـ پژوهشي خود با مشکل همراه نباشند.
به طور کلي، نرمافزارهاي قرآني را مي‌توان به نرمافزارهاي تخصصي و پژوهشي، آموزشي و عمومي که بيشتر ترکيبي از آموزش و پژوهش مي‌باشند، تقسيم نمود.
1. نرمافزارهاي تخصصي و پژوهشي
جامع تفاسير نور
برنامه جامع تفاسير نور که توسط مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي عرضه شده است، به‌سرعت جاي خود را در ميان قرآن‌پژوهان و محققان علوم اسلامي باز کرده و از نرمافزارهاي موفق پژوهشي مي‌باشد.
اين برنامه به دليل برخورداري از ترجمه‌ها و تفاسير متعدد و امکانات متنوع پژوهشي و نيز کاربردهاي ويژه‌اي که براي علاقه‌مندان به معارف قرآن دارد، در سيزدهمين نمايشگاه بين المللي قرآن کريم، عنوان نرم‌افزار برتر را از آن خود کرد.
برنامه جامع تفاسير نور، از ابتدا به منظور ارائه کتابخانه جامع ترجمه و تفسير قرآن و پاسخگويي به نيازهاي قرآن‌پژوهان طراحي و توليد شده است. در اين برنامه مهم‌ترين و معتبرترين تفاسير شيعه و سني گنجانده شده و به جرأت مي‌توان گفت چنين حجمي از تفاسير و ترجمه‌هاي قرآني تا کنون در هيچ يک از نرمافزارهاي اسلامي در داخل و خارج کشور به صورت يک‌جا جمع نشده است.
در اين نرم‌افزار متن کامل 302 عنوان کتاب در 1419 جلد، 55 عنوان ترجمه فارسي شامل 21 ترجمه برگرفته از تفاسير که براي نخستين بار به صورت مستقل عرضه مي‌گردد و نيز 47 ترجمه در 25 زبان ديگر در اين برنامه گنجانده شده است. 5 فرهنگ‌نامه قرآني، 4 عنوان لغت‌نامه عربي و فارسي و 3 آوانگاري انگليسي قرآن كريم از ديگر امکانات اين برنامه است.
در خصوص امکانات پژوهشي موجود در اين برنامه بايد به قابليت: علامت‌گذاري در متن، حاشيه‌نويسي بر متن، نمايه‌زني بر متن و رنگي کردن متون اشاره کرد.
تسنيم
اين لوح فشرده که توسط مؤسسه فرهنگي ـ تحقيقاتي اسراء تهيه شده و در دسترس کاربران قرار گرفته، به مجموعه دروس تفسير ترتيبي قرآن کريم که توسط حضرت آيت الله جوادي آملي بيان شده اختصاص دارد.
در اين نرم‌افزار علاوه بر متن کتاب تسنيم، صوت و متن صوت دروس با امکانات ويژه در دسترس محققان علوم قرآني قرار گرفته است.
امکان جستجوي لفظي در متون درس‌ها و کتاب، چاپ کليه متون و نيز يادداشت برداري، از ديگر امکانات اين برنامه مي‌باشد.
اين لوح فشرده که به صورت چند رسانه اي تهيه شده، نياز به نصب ندارد و به صورت Autoran اجرا مي‌شود. از قسمت‌هاي ديگر اين نرم‌افزار بايد به آشنايي با زندگي‌نامه آيت الله جوادي آملي همراه با گزيده تصاوير و فيلم از مجالس سخنراني ايشان اشاره کرد.
قرآن در اينترنت
امروزه با رشد و گسترش اينترنت، مراكز، مؤسسات و افراد گوناگون، اطلاعات و منابع ارزشمندي را در زمينه قرآن و معارف الهي در قالب‌هاي مختلف بر روي اين شبكه جهاني منتشر كرده‌اند. ولي استفاده مطلوب از آن‌ها نيازمند آشنايي با چگونگي شناسايي و بازيابي بهينه اطلاعات و جستجوي كارآمد در اينترنت است. افزون بر اين، چنين كاري مستلزم صرف هزينه و وقت بسياري مي‌باشد.
بخش پژوهش شبكه اطلاع‌رساني نور براي رفع اين مشكل، مجموعه‌اي از بهترين و تازه‌ترين اطلاعات و پايگاه‌هاي قرآني را شناسايي، ارزيابي و طبقه‌بندي كرده و گزيده‌اي از آن‌ها در قالب نرم‌افزاري تحت عنوان «قرآن در اينترنت» ارائه كرده است تا ضمن دسترسي سريع و آسان، علاقه‌مندان و قرآن پژوهان گرامي را با قرآن و پايگاه‌هاي قرآني اينترنت آشنا كند.
در اين نرم‌افزار ضمن بهره‌گيري از اطلاعات ارزشمند و متنوع بيش از 65 پايگاه قرآني معتبر، مراحل پياده‌سازي، تصحيح و تنظيم اطلاعات و برنامه‌نويسي‌هاي لازم براي افزودن قابليت‌هاي مورد نياز كاربران انجام شده است.
اين برنامه داراي قابليت‌هاي مهم مي‌باشد که در قالب 12 بخش طبقه‌بندي شده و تحت عنوان 12 گزينه در صفحه آغازين نرم‌افزار قرار گرفته است. ذكر اين نكته لازم است كه گزينه‌هاي صفحه آغازين نرم‌افزار با محيط كاربري سه‌زبانه (فارسي، عربي و انگليسي) قابل مشاهده مي‌باشد.
برجسته‌ترين قسمت نرم‌افزار صفحه دانشنامه محسوب مي‌شود که حاوي متن کامل قرآن، دوره‌هاي کامل ترجمه تفسير الميزان و تفسير نمونه، 30 ترجمه كامل از قرآن به 21 زبان مختلف و دوره ترتيل كامل با صداي استاد ابوبكر الشاطري است.
يكي ديگر از مهم‌ترين بخش‌هاي نرم‌افزار كتابخانه است که در آن متن كامل 90 جلد كتاب در زمينه علوم و معارف قرآني به زبان‌هاي فارسي، عربي و انگليسي موجود مي‌باشد.
همچنين متن کامل 60 شماره مجله قرآني به همراه 1000 پايان‌نامه قرآني از ديگر بخش‌هاي اين قسمت مي‌باشد. همچنين کاربر در بخش کتاب‌شناسي با بيش از 770 كتاب در زمينه قرآن و معارف قرآني آشنا مي‌شود.
احاديث قرآني، پرسش و پاسخ، تابلو‌هاي هنري، نسخه‌هاي خطي، قصه‌هاي قرآن، نقاشي‌هاي کودکان، معرفي مراکز و مؤسسات و نيز معرفي پايگاه‌هاي قرآني، از ديگر بخش‌هاي اين نرم‌افزار به شمار مي‌روند.
2. آموزشي
در احاديث اسلامي براي تعليم و تعلّم قرآن کريم سفارش شده و براي آن اجر و پاداش فراواني در نظر گرفته شده است. اين امر مسلمانان را بر آن داشته تا به عنوان يک تکليف الهي قرآن را بياموزند و به ديگران نيز آموزش دهند.
براي آموزش قرآن در هر عصر و هر زمان شيوه خاصي به کارگرفته شده و امروزه با توجه به پيشرفت و فناوري روز، توليد نرم‌افزار و ارائه آن به جامعه، روش بسيار ساده‌اي جهت آموزش قرآن است كه داراي محاسن بسياري نيز مي‌باشد.
نرمافزارهاي آموزشي اعم از آموزش حفظ، قرائت، تجويد و روخواني، براي سطوح مختلف سني توليد شده که در ذيل به بعضي از آن‌ها اشاره مي‌کنيم:
صبا
نرم‌افزار صبا که براي گروه‌هاي سني مختلف توليد شده، برنامه‌اي قرآني است كه براي آموزش گروه سنّي 6 تا 12 سال توليد شده است. اين برنامه با رعايت كليه اصول آموزش و با توجه به نيازهاي روحي اين گروه سني تدوين گرديده است.
علاوه بر بخش‌هاي آموزشي كه در صبا وجود دارد، جذّابيت‌هايي چون دانستني‌ها، فيلم، بازي و سرگرمي و قصّه‌هاي قرآني نيز در برنامه گنجانده شده است.
از مهم‌ترين بخش‌هاي اين برنامه مي‌توان به مدرسه قرآن که شامل: آموزش تجويد به همراه مثال‌ها و تمرين‌هاي گوناگون و متنوّع؛ آموزش روخواني به شيوه‌اي جذّاب؛ علوم قرآني و بيان مباحث مربوط به آن در قالب فصل‌ها و بخش‌هاي مختلف است، اشاره کرد. همچنين بيان نکات تربيتي و اخلاقي با استفاده از آيات قرآن، معرفي سوره‌هاي قرآن با بيان محتواي آن‌ها، بيان آداب و احکام تلاوت و حفظ قرآن کريم، از ديگر بخش‌هاي اين برنامه مي‌باشد.
يکي ديگر از بخش‌هاي مهم اين نرم‌افزار «نداي ملكوت» است که خود شامل سه قسمت ترتيل، قرائت و حفظ است. در قسمت ترتيل، دو دوره ترتيل قرآن كريم با صداي استاد پرهيزكار و استاد سديس به همراه برگزيدة تفسير نمونه و امكان پژوهش در متن قرآن كريم ارائه شده است. در قسمت قرائت، قرائت‌هاي زيبايي از مشهورترين قاريان به همراه انيميشن و تصاوير زيبا و متناسب با آيات آورده شده و در قسمت حفظ، امكان حفظ كل قرآن كريم با استفاده از بهترين و جديدترين روش‌ها ارائه شده است.
اين نرم‌افزار که توسط مؤسسه فرهنگي ياسين توليد شده، بر روي يك لوح فشرده و به زبان فارسي عرضه شده و از نرمافزارهاي موفق در بخش آموزش جوانان و نوجوانان مي‌باشد.
دبستان قرآن
«دبستان قرآن» يکي ديگر از مجموعه برنامه‌هاي آموزشي و کمک آموزشي کتاب قرآن است که از کلاس اول تا کلاس پنجم ابتدايي در سي‌دي‌هاي جداگانه آموزش داده شده و داراي بخش‌هاي مختلف مي‌باشد. مهم‌ترين بخش آن «مدرسه قرآن» نام دارد و جوانان و نوجوانان مي‌توانند از تدريس کتاب قرآن با روشي نو و هماهنگ با سيستم آموزش و پرورش استفاده کنند. تمامي اين تدريس‌ها با تصاوير مناسب، قرائت‌هاي زيبا و دلنشين و مطالب حاشيه‌اي جالب همراه مي‌باشد.
از ديگر بخش‌هاي اين نرم‌افزار بايد به «آواي وحي» اشاره کرد که کاربر در آن جا علاوه بر گوش دادن به قرائت و ترتيل سوره‌هاي کوتاه قرآن با صداي اساتيد مشهور جهان، امکان حفظ سوره‌هاي کوتاه قرآن به دو روش تکرار آيه و روش تکرار سوره را دارد.
از بخش‌هاي جذاب اين برنامه، آشنايي با معصومان است که براي هر يک از ايشان توضيح مختصري به صورت صوتي ارائه شده و کاربر با انتخاب هر معصوم آن را مي‌شنود.
قصه‌هاي قرآني، نغمه‌هاي جذاب و شنيدني، پيام‌هاي اخلاقي و تربيتي و زنگ تفريح که شامل سرگرمي هايي همچون ساختن کاردستي با اشياي مختلف، مار و پله، جورچين، دوتايي و لبخند است، از ديگر قابليت های اين برنامه به شمار مي‌رود.
اين نرم‌افزار كه توسط مؤسسه فرهنگي ياسين توليد شده است، براي تنوع و ارتقاي سطح علمي دانش آموزان قسمت هاي مختلفي همچون «آشنايي با اماکن اسلامي»، «دانستني هاي قرآن»، «معماهاي قرآني»، «گلزار ادب» و «دنياي شگفت حيوانات» را براي جوانان و نوجوانان در نظر گرفته است.
قرآن و انسان
لوح فشرده «قرآن و انسان» از ديگر نرمافزارهاي آموزشي است که در آن آيات موضوعي متناسب با مباحث علمي و فيلم‌هاي منتخب و مرتبط با موضوعات انسان و قرآن وجود دارد. در اين برنامه علاوه بر معرفي پايگاه‌هاي اينترتي و مرتبط با موضوعات علمي قرآن و انسان، کاربر مي‌تواند به قرائت آيات موضوعي با صداي استاد منشاوي و عبدالباسط گوش فرا دهد.
از ديگر امکانات اين نرم‌افزار بايد به واژگان اهل بيت از ديدگاه قرآن، فرهنگ هوشمند انگليسي – فارسي، پخش تواشيح و گالري تصوير منتخب اشاره کرد.
اين نرم‌افزار توسط مؤسسه فرهنگي جهان رايانه کوثر توليد و وارد بازار شده است. در همين راستا، بايد به نرمافزارهاي ديگر اين مؤسسه مانند: قرآن و حشرات، قرآن و زمين، قرآن و دريا، قرآن و گياهان، قرآن و ابر و باد، قرآن و سلامتي، قرآن و حيوانات نيز اشاره کرد.
بيان
لوح فشرده «بيان»، يکي ديگر از برنامه‌هايي است که با هدف آموزش روخواني قرآن کريم به شيوه‌اي نوين و جذاب تهيه شده است. در اين برنامه، علاوه بر آموزش روخواني و روان‌خواني قرآن کريم که با استفاده از متد جديد آموزش و ارائه تمرين مي‌باشد، يک دوره ترتيل قرآن کريم به همراه هفت ترجمه و يک ترجمه گويا در آن گنجانده شده است.
از ديگر بخش‌هاي اين برنامه مي‌توان به سرگرمي‌هاي آموزنده و جذاب و چندين قطعه فيلم و تواشيح اشاره کرد.
المائده
يکي ديگر از نرمافزارهاي موفق در بحث آموزش «المائده» مي‌باشد که توسط شرکت پيغام نور رايانه وارد بازار شده و در دسترس قرآن‌پژوهان قرار گرفته است.
در اين برنامه علاوه بر آموزش کامل روخواني و روان‌خواني قرآن کريم، آموزش کامل تجويد قرآن کريم، آموزش کامل مباحث صوت و تمرينات صداسازي و آموزش مقامات قرآني از اساتيد مشهور کشور وجود دارد.
زيباترين تلاوت‌هاي مجلسي جهان اسلام، 87 تلاوت مجلسي کامل ترتيل قرآن کريم، ارائه 2 دوره کامل تفسير الميزان و تفسير نمونه و ارائه 5 دوره ترجمه فارسي قرآن کريم، از ديگر امكانات كاربردي اين نرم‌افزار مي‌باشد.
از ديگر قابليت‌هاي برنامه بايد به امکان جستجوي لغات قرآن کريم (کشف الآيات) به همراه مشاهده متن و ترجمه اشاره کرد.
کوثر (آموزش روخواني قرآن)
اين نرم‌افزار سريع‌ترين، ساده‌ترين و جامع‌ترين شيوه آموزش روخواني و روان‌خواني قرآن كريم را در پنج درس ارائه مي‌دهد.
به كارگيري ابزارهاي چند رسانه‌اي، تشويق و تمرين‌هاي مناسب، از ديگر ويژگي‌هاي اين نرم‌افزار است. كوثر به سفارش مؤسسه علوي زاهدان تهيه شده و تدريس و تدوين آن توسط استاد علي اصغر بخشي انجام شده است.
ذکر
«ذکر» به منظور امکان حفظ قرآن کريم با رعايت کليه قواعد و اصول حفظ قرآن تدوين شده است. کاربر با استفاده از اين نرم‌افزار، امکان حفظ قرآن کريم از طريق انتخاب دوره با قابليت تکرار دلخواه را دارد.
اين برنامه داراي بخش‌هاي مختلف ديگري نيز مي‌باشد که از آن جمله مي‌توان به: نداي ملکوت، برگزيده تفسير نمونه، سرگرمي‌هاي آموزنده و جذاب، چندين قطعه فيلم و امکانات جانبي مورد استفاده کاربران اشاره کرد که در يک سي‌دي تهيه شده و در اختيار کاربران قرار گرفته است.
برهان
اين برنامه به منظور آموزش تجويد قرآن کريم تهيه و در دسترس کاربران قرار گرفته است. در اين لوح فشرده علاوه بر بخش اصلي آن که آموزش تجويد به شيوه‌اي نوين و جذاب به همراه تصاوير و تمرين است، داراي چندين قطعه فيلم، تواشيح، ابتهال و ترتيل قرآن کريم مي‌باشد.
در اين نرم‌افزار امكانات جانبي چون: ساعت گويا، زنگ خبر، پخش اذان به افق شهرهاي مختلف و سرگرمي‌هاي جذاب و ديدني قرار داده شده تا کاربر هنگام استفاده از اين برنامه احساس خستگي نکند.
3. عمومي
ضحي
نرم‌افزار ضحي كه در زمينه قرآن كريم عرضه گرديده، مشتمل بر 20 دوره ترتيل قرآن كريم به همراه زندگي‌نامه قاريان و شش نسخه ترجمه قرآن به زبان‌هاي فارسي و انگليسي است که در دو قالب CD و DVD ارائه شده است .نوشتاري درباره فن ترجمه قرآن و بررسي ترجمه‌هاي موجود و نيز قطعات مختلفي از فيلم‌ها در اين برنامه گنجانده شده است.
توليد اين نرم‌افزار توسط دفتر تحقيقاتي ياسين صورت گرفته و بيشتر جنبه پژوهشي و آموزشي دارد و به سه زبان فارسي، عربي و انگليسي تهيه شده است.
ندا
اين نرم‌افزار به سه زبان عربي، فارسي و انگليسي است و توسط دفتر تحقيقاتي ياسين توليد شده است. اين نرم‌افزار شامل حدود 14 ساعت قرائت قرآن و تواشيح (78 مورد از تلاوت‌هاي زيبا و جذاب قاريان مشهور جهان و 14 تواشيح) و چندين مقاله مي‌باشد. براي دستيابي آسان به تلاوت مورد نظر، مجموعه آن‌ها در دو گروه جداگانه سوره و قاري دسته‌بندي شده است. كاربر مي‌تواند با هر يك از اين دو روش به تلاوت دلخواه خود برسد.
ترتيل تصويري قرآن
اين برنامه به دو صورت VCD و DVD ارائه شده كه شامل متن قرآن، ترجمه آيت الله مكارم شيرازي و ترتيل استاد منشاوي است.
اين مجموعه در سي عدد VCD كه در دستگاه‌هاي ويدئو سي دي قابل استفاده است و نيز 6 عدد DVD مخصوص دستگاه‌هاي دي‌وي‌دي خانگي، ارائه گرديده است.
قرآن و عرفان
نرم‌افزار حاضر شامل ترتيل قرآن با صداي دلنشين استاد سعدالغامدي به همراه تصاوير صفحات قرآن و ترجمه‌هاي متعدد است. ترجمه فارسي آيت الله مكارم شيرازي، ترجمه استاد فولادوند، ترجمه انگليسي و آواشناسي قرآن به انگليسي تفسير ادبي و عرفاني خواجه عبدالله انصاري براي اولين بار در اين نرم‌افزار گنجانده شده است.
علاوه بر اين، مجموعه‌هاي زياد ديگري در حوزه علوم قرآني، خصوصاً بخش آموزش و کودکان، تهيه و توليد شده که از جمله مي‌توان به مجموعه‌هاي: آواي وحي، آواي کوثر، الرحمن، سليم، تبيان، تنزيل، قدر، مبين، نشر، نور الانوار، توحيد و هدي اشاره کرد.(1)
همچنين در خارج از کشور نيز نرم‌افزارهايي به زبان عربي و انگليسي توليد شده که مي‌توان به سلسبيل «صخر» توليدي شرکت العالميه، «عليم» توليد شده در کشور مصر و «حافظ» که توليد کشور ترکيه است، اشاره کرد که بايد در مقاله‌اي جداگانه مورد بحث و گفتگو قرار گيرند.
سخن آخر
نکته قابل توجه اين است که هر چند پژوهشگران قرآني بهره‌هاي فراوان و چشمگيري از اين نرم‌افزارها مي‌برند و در اين‌باره کارهاي شايسته و در خور توجهي صورت گرفته، اما کاستي‌هايي در اين نوع برنامه‌ها وجود دارد که قابل انکار نيست.
يکي از کاستي‌هاي اين نوع نرم‌افزارها را بايد عدم برآوردن نياز پژوهشي پژوهشگران برشمرد؛ چرا که بيشتر اين نرم‌افزارها به دو بخش عمومي و آموزشي اختصاص دارد و نرم‌افزارهايي که پاسخگوي نيازهاي محققان در بخش خصوصي باشد، کمتر از حد نياز است.
از ديگر نکاتي که بايد در قسمت نرمافزارهاي تخصصي مورد توجه قرار گيرد، ايجاد قابليت‌هاي کاربردي در نرم‌افزار است که از آن جمله مي‌توان به: قابليت جستجوي لفظي و موضوعي با سرعتي مناسب، امکان مشاهده متون، جستجو و قابليت تعيين محدوده آن به صورت کلمه و عبارت، امکان فيش‌برداري و نمايه‌زني و انتقال مطالب به يادداشت و امکان چاپ آن‌ها اشاره کرد.
همچنين گنجاندن فرهنگ‌هاي تخصصي واژگان قرآني مانند: مفردات راغب، التحقيق، قاموس القرآن و مجمع البحرين به غناي پژوهشي نرمافزارهاي تخصصي مي‌افزايد.
در قسمت نرمافزارهاي عمومي و آموزشي نيز بهتر است به مباحث اخلاقي و تربيتي مرتبط با آيات قرآن و همچنين قصه‌هاي قرآني توجه ويژه‌اي شود که در نرمافزارهاي موجود کمتر به اين مباحث پرداخته شده است.
در آخر، وظيفه خود مي‌دانم تا از تمامي کساني که با توليد اين نوع نرم‌افزارها از معارف بلند قرآني دفاع نموده و به گسترش تعاليم الهي كمك شاياني مي‌نمايند، تشکر و قدرداني کنم.
پي‌نوشت‌ها:
منابع: