ره آورد نور

مقدمه

تا چندی پیش، پایگاه‌ها فقط رسانه‌ای مدرن برای انتشار اخبار و دیگر اطلاعات متنی به نظر می‌آمدند؛ اما پایگاه‌ها با قابلیت‌ها و ظرفیت‌های گسترده، به‌زودی بر بسیاری از جنبه‌های زندگی ما تأثیری شگرف گذاشتند. امروز در جامعه ی جهانی بسیاری از خدمات، از طریق پایگاه‌ها به شهروندان عرضه می‌شود. از اطلاع‌رسانی گرفته تا خدمات مهم اداری و بانکی، و از خرید و فروش لوازم خانگی، تا بهره‌مندی از دانشگاه‌های مجازی و کتابخانه‌های دیجیتال و منابع عظیم اطلاعاتی.

بسیاری از پایگاه‌ها، مخاطبان و کاربرانی جهانی دارند و کاربران در صورتی می‌توانند از امکانات و خدمات پایگاه‌ها به‌درستی بهره‌مند شوند که بر اساس شاخص‌های پذیرفته‌شده ی جهانی طراحی و ایجاد شده باشند. از این رو، استانداردسازی پایگاه‌ها، یعنی پایبندی به الگوها و استانداردهای جهانی، در فرایند تولید و مدیریت پایگاه‌ها اهمیتی ویژه می‌یابد. باید پایگاه‌ها بر اساس استانداردها و الگوهای بومی و بین‌المللی به گونه‌ای طراحی و ایجاد شوند که کاربران به‌راحتی بتوانند از خدمات آن‌ها استفاده کنند.

از آغاز پیوستن ایران به قافله ی اینترنت و وب، فرایند گسترش معارف دینی نیز وارد مرحله ی تازه‌ای شد. امروز پایگاه‌های اینترنتی اسلامی و شیعی، سهمی به‌سزا در اطلاع‌رسانی دینی دارند. گسترش دامنه ی مخاطبان و کاربران پایگاه‌های دینی و جلب رضایت آنان، مستلزم ایجاد پایگاه‌هایی بهینه و استاندارد است. آشنایی با مبانی و مفاهیم استانداردهای وب، نخستین گام در مسیر طولانی استانداردسازی پایگاه‌های دینی خواهد بود.

استاندارد چیست؟

استاندارد، یعنی الگوی سنجش. دولت در بیشتر کشورها بر کیفیت تولید کالاها و خدمات نظارت می‌کند. معمولاً در بیشتر کشورها عرضه ی کالاها و خدماتی مجاز خواهد بود که کیفیت آن استاندارد باشد؛ یعنی نمونه ی آن با الگو و شاخصی که از پیش تعیین شده است، مطابق باشد. به همین منظور، در اغلب کشورها مؤسسه یا سازمانی مسؤلیت استانداردسازی کالاها و خدمات را بر عهده دارد. «سازمان بین المللی استانداردسازی» که با نام‌های لاتین «International Organization For Standardization» یا «International Standard Organization» و با عنوان مخفف «ISO» یا «ایزو» شناخته می‌شود نیز فعالیت‌های مؤسسه‌های ملی استاندارد در بیش از ۱۵۰ کشور را هماهنگ می‌کند. در ایران، سازمان ملی استاندارد و تحقیقات صنعتی که عضو سازمان بین‌المللی استانداردسازی است، مسؤولیت تدوین، تصویب و نظارت بر استاندارد کالاها و خدمات را بر عهده دارد.

وب، از پدیده‌های نوظهوری است که برخی شرکت‌ها و مؤسسات بین‌المللی، به صورت تخصصی در زمینه ی استانداردسازی ابزارها و خدمات آن فعالیت می‌کنند. «کنسرسیوم وب جهان‌شمول» با عنوان لاتین «World Wide Web Consortium» و با عنوان مخفف «W3C»، مهم‌ترین مؤسسه‌ای است که استانداردهای مربوط به وب جهان‌گستر را تهیه و منتشر می‌کند.

تا کنون مؤسسات و شرکت‌های متعددی که در زمینه ی تولید سخت‌افزار و نرم‌افزارهای مرتبط با فناوری وب و پایگاه‌ها فعالیت می‌کنند و از همه مهم‌تر «کنسرسیوم وب جهان‌شمول» یا «W3C»، تلاش‌های گسترده‌ای برای استانداردسازی پایگاه‌ها کرده‌اند؛ اما هنوز، این فرایند با موانع و دشواری‌های بسیاری رو‌به‌رو بوده است. توسعه ی پرشتاب و روزافزون فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، تنوع ابزارها و خدمات وب و بسیاری دلایل دیگر، فرایند تدوین استاندارد برای پایگاه‌ها را کُند و مختل کرده است.

استانداردهای وب

استانداردهای وب (1)، عبارتی است کلی در بحث ساختار و طراحی وب، به معنای «دستورها و قانون‌ها» و مشخصات فنی وضع‌شده‌ای از سوی کنسرسیوم جهانی وب، که سیمای کلی و همه جنبه‌های شبکه ی جهانی وب را نمایش و شرح می‌دهند. در سال‌های اخیر، این عبارت بیشتر به جنبش استانداردهای وب وابسته شده‌ است. جنبشی رو به گسترش، برای فراگیر ساختن مجموعه استانداردهایی از روش‌های ساخت سایت‌های اینترنتی و تعریف فلسفه‌ای گسترده‌تر در سبکِ ساخت و طراحی وب، که شامل این مجموعه «روش‌های ساخت» است (2). استانداردهای کاربردپذیری (3) و دسترس‌پذیری (4) پایگاه‌ها، نمونه‌ای از تلاش‌های انجام‌شده برای عرضه روش‌هایی استاندارد برای طراحی و ایجاد پایگاه‌ها است.

برای نمونه، قانون «ساختار متن»، یا دستور چگونگی قرار دادن متن در صفحه ی وب، بدون استفاده از ترفندهای غیر استاندارد، به روشی که حتی برای کاربران نابینا هم دسترسی آسانی داشته باشد، یکی از این دستورها است که طراح وب را مجبور می‌کند تا قانون «ساختار متن» را رعایت کند.

بسیاری از این دستورها و مشخصات فنی وضع‌شده که بر همه جنبه‌ها و سیمای کلی اینترنت حاکم شده‌اند، شبکه جهانی وب را به‌گونه‌ای مستقیم یا نامستقیم، زیر تأثیر خود قرار می‌دهند؛ یعنی بر روش طراحی، مدیریت، ساخت و پیشبرد یک پایگاه و دیگر سرویس‌های وب اثر می‌گذارند. با این‌که هر یک از این دستورها و روش‌ها ممکن است «استانداردهای وب» خوانده شوند، پویندگان جنبش استانداردهای وب، به استانداردهای بالاتری که بیشتر و به‌گونه‌ای مستقیم، سایت‌های وب را هدف قرار داده‌اند، مانند دسترسی پذیری (Accessibility) و کاربردپذیری (Usability)، تمایل نشان می‌دهند.

اعتبارسنجی پایگاه (Validation)

در پایگاه کنسرسیوم جهانی وب (W3C) که از متولیان اصلی تدوین و انتشار استانداردهای وب است، افزون بر شرح تفصیلی استانداردها، ابزارهایی نیز برای سنجش میزان استاندارد بودن صفحات وب، در دسترس قرار داده شده است. بیشتر این ابزارها برای سنجش میزان دسترس‌پذیری پایگاه‌ها کاربرد دارد. آزمایش معتبر بودن یک سایت یا همان اعتبارسنجی (evaluation)، یکی از کارهای بسیار مهمی است که هر طراح و برنامه‌نویس وب باید آن را در نظر داشته باشد. یک دلیل بسیار مهم و ساده برای اعتبارسنجی صفحات وب این است که سندهایی که بر مبنای استانداردهای W3C ایجاد نشده‌اند، در روی مرورگرهای مختلف، به صورت‌های متفاوتی نمایش‌ داده می‌شوند و اغلب به‌درستی نشان داده نمی‌شوند. با آزمایش صفحات وب به‌وسیله ی ابزارهای اعتبارسنجی، می‌توان صفحات را برای مرورگرهای بیشتری بهینه کرد. در سایت W3C مجموعه ابزارهای اعتبارسنجی قرار داده شده است.

ضرورت استانداردسازی پایگاه‌ها

می‌توان ادعا کرد که از زمان اختراع وب، بحث لزوم رعایت استانداردهای وب (5) نیز شکل گرفت. چه این‌که شخص «تیم برنزلی» که به عنوان مخترع وب شناخته می‌شود، تأکید بسیاری بر این موضوع داشته است. تلاش‌های او منجر به شکل‌گیری «کنسرسیوم وب جهانی» شد که اکنون متولی اصلی تهیه و انتشار استانداردهای وب است. استانداردهای وب، طیف وسیع و گسترده‌ای از معیارها، شاخص‌ها، اصول، قوانین و مقررات را در بر می‌گیرد که جنبه‌های فنی و محتوایی وب را پوشش می‌دهند. مخاطب خاص این استانداردها، دست‌اندرکاران سیاست‌گذاری، طراحی، راه‌اندازی و مدیریت پایگاه‌ها اعم از مالکان و مدیران پایگاه‌ها، طراحان، برنامه‌نویسان و توسعه‌دهندگان وب هستند؛ اما مخاطب عام استانداردها، همه کاربران وب را شامل می‌شود و از این نظر، هیچ تفاوتی (از لحاظ جسمی، سنی، جنسیتی، ملیتی، سطح سواد، و...) بین کاربران پایگاه‌ها نیست. بنابراین، اگر در طراحی پایگاه، استانداردهای پذیرفته‌شده رعایت شود، همه کاربران با هر نوع ویژگی و سلایق، می‌توانند از آن پایگاه به گونه‌ای مطلوب و بر اساس نیازهای خاص خود، استفاده کنند.

بیشتر استانداردهای وب، بر همه جنبه‌های وب احاطه و اشراف یکسان دارند و از این نظر، تفاوتی میان استانداردهای پایگاه‌های دانشگاهی، دولتی یا خصوصی وجود ندارد. گرچه این استانداردها در حوزه‌های مختلف، رنگ و بوی متفاوت به خود می‌گیرد؛ مثلاً در طراحی و راه‌اندازی یک پایگاه دانشگاهی، همان استانداردها و معیارهایی لحاظ می‌شود که در طراحی و راه‌اندازی یک پایگاه دولتی یا خصوصی؛ گرچه اهداف هر کدام از این پایگاه‌ها، بسته به نوع سازمان متولی پایگاه یا مخاطب و هدف پایگاه، متفاوت است، اما فرایند طراحی و اجرای آن‌ها اغلب یکسان است. بنابراین، می‌توان ادعا کرد که نگاه استانداردهای تدوین‌شده در کارگروه‌های مختلف کنسرسیوم وب جهانی به پایگاه‌ها، یک نگاه یکسان است. شاخص‌های دسترس‌پذیری، کاربردپذیری و عملکردی، تقریباً برای همه پایگاه‌ها اعمال می‌شود؛ ولی با توجه به نوع پایگاه، هدف و مخاطبان آن، تأثیرپذیری و انطباق با استانداردها و شاخص‌ها و مؤلفه‌های مختلف، ممکن است متفاوت باشد. پایگاه‌های دانشگاهی، عمدتاً با اهدافی کلی، نظیر توسعه ی دانش و اشاعه ی تحقیقات علمی، بهبود ارتباطات علمی و دانشگاهی، و اطلاع‌رسانی پژوهش‌ها و تحقیقات علمی و دانشگاهی در محیط وب، ایجاد می‌شوند. بنابراین، در طراحی و پیاده‌سازی این گونه پایگاه‌ها، دو عنصر محتوا و کاربران نقش چشمگیرتری دارند؛ در سوی دیگر، وب‌گاه‌های دولتی به عنوان بازوی اجرایی دولت در محیط وب، با اهدافی نظیر اطلاع‌رسانی و خدمات‌رسانی به شهروندان، طراحی و پیاده‌سازی می‌شوند و از این نظر، دو عنصر فنی و کاربرمحوری بر مؤلفه‌های دیگر غلبه دارد؛ و البته این بدان معنا نیست که عنصر محتوا در پایگاه‌های دولتی و مؤلفه‌های فنی در پایگاه‌های دانشگاهی رعایت نمی‌شود؛ بلکه هر کدام از مؤلفه‌ها در جای خود اهمیت دارد؛ چه این‌که در پایگاه‌هایی که رویکرد تجاری و اقتصادی دارند، دو مؤلفه فنی و امنیت، نقش چشمگیرتری نسبت به مؤلفه ی محتوا دارند. در عین حال، همچنان‌که پیش از این اشاره شد، رعایت استانداردهای وب در همه انواع پایگاه‌ها، آن‌ها را از همه لحاظ، دسترس‌پذیر و کاربردی می‌کند.

رعایت استانداردهای وب برای این است که مطمین شویم تمام افراد به اطلاعاتی که ما عرضه می‌کنیم، دسترسی دارند. مطابقت با استانداردها، استفاده از وب را برای افرادی با نیازهای خاص ساده‌تر می‌کند. افراد نابینا ممکن است سیستم‌هایی برای خواندن صفحات وب داشته باشند. افرادی با بینایی ضعیف ممکن است بخواهند صفحاتی دوباره مرتب‌شده و بزرگ‌شده برای خواندن راحت‌تر داشته باشند و افرادی که از دستگاه‌های جیبی مانند موبایل‌ها و تبلت‌ها استفاده می‌کنند، می‌خواهند به‌راحتی از وب استفاده کنند. استانداردسازی پایگاه‌ها، موجب کامیابی انواع کاربران وب خواهد شد.

استانداردها در هر زمینه‌ای معمولاً دو جنبه را در نظر دارند: یکی جنبه ی تولید و ایجاد محصول، دیگری جنبه ی کاربرد و مصرف محصول. استانداردها در جنبه ی تولید، به طور کلی به امنیت، صرفه‌جویی در وقت، سهولت تغییر و توسعه، و مواردی از این دست تأکید دارند و در جنبه ی مصرف نیز به امنیت، سهولت کاربری و صرفه‌جویی در هزینه تأکید می‌کنند. بنابراین، استانداردسازی ‌همیشه به نفع تولید‌کنندگان و مصرف‌کنندگان بوده ‌است. در دنیای وب نیز طراحان پایگاه‌ها به مثابه تولیدکنندگان، و کاربران به مثابه مصرف‌کنندگان از مزایای استانداردسازی پایگاه‌ها بهره‌مند خواهند شد.

فواید استانداردسازی پایگاه‌ها

به طور خلاصه، مزایای استانداردسازی پایگاه‌ها را می‌توان چنین برشمرد:

1. اطمینان از دسترسی آسان کاربران به پایگاه: هدف از طراحی و راه‌اندازی پایگاه‌ها، اطلاع‌رسانی و عرضه ی خدمات به کاربران و مخاطبان است. کاربران و مخاطبان معمولاً از سیستم‌عامل‌ها و مرورگرهای مختلف برای مشاهده ی پایگاه استفاده می‌کنند. همچنین سرعت اینترنت هر یک از کاربران سایت، متفاوت است. اندازه، وضوح و تنظیمات نمایشگرهای بازدیدکنندگان پایگاه نیز یکسان نیست. علاوه بر این‌ها، سطح سواد اطلاعاتی و میزان آشنایی کاربران با اینترنت و فضای وب، و همچنین توانایی‌های جسمی آنان نیز متفاوت است. با این اوصاف، پایگاهی به شاخص‌های استاندارد نزدیک‌ترخواهد بود که تعداد بیشتری از کاربران با شرایط متفاوت را پوشش دهد. افزون بر این، موتورهای جستجو، پایگاه‌های استاندارد را بهتر فهرست می‌کنند و فهرست شدن پایگاه در موتورهای جستجو، موجب دسترسی آسان‌تر کاربران خواهد شد.

2. اطمینان از کاربری آسان برای مدیران و کاربران پایگاه: معمولاً هر پایگاه از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. سهولت مشاهده و کاربری بخش‌های مختلف سایت، چه برای کاربران و چه برای مدیران پایگاه، اهمیت فراوان دارد. بنابراین، یک پایگاه استاندارد، پایگاهی است که اولاً مدیر یا مدیران آن به‌راحتی بتوانند بخش‌های مختلف آن را مدیریت و به‌روزرسانی کنند و ثانیاً کاربران پایگاه بی‌آن‌که گیج و سردرگم شوند، در کوتاه‌ترین زمان و به‌آسانی بتوانند از بخش‌های مختلف سایت بهره ببرند.

3. سهولت تغییر و توسعه ی فنی و محتوایی پایگاه: چارچوب و استخوان‌بندی یک پایگاه، همیشه در یک حالت باقی نمی‌ماند؛ بلکه بر اساس اهداف و نیازهای تازه ی مدیر یا مدیران و کاربران، همواره و در فاصله‌های زمانی مختلف دست‌خوش تغییر می‌شود. گاهی نیازهای پیش‌بینی‌نشده‌ای رخ می‌نماید و مدیران پایگاه‌ برای برآوردن این نیازها از تغییر در بنای پایگاه ناگزیر می‌شوند. اگر پایگاه بر مبنای الگوها و استانداردهای وب، طراحی و ایجاد نشده باشد، در مقابل تغییرات مورد نیاز، دو حالت خواهد داشت: یا اساساً از خود مقاومت نشان خواهد داد و سر از هر گونه تغییر بر خواهد تافت؛ یعنی با هر گونه تغییری، کل بنای آن در هم فرو خواهد ریخت؛ یا این‌که اعمال تغییرات در آن به کندی و با هزینه و زحمت فراوان امکان‌پذیر خواهد بود؛ اما در صورتی که پایگاه از آغاز بر اساس شاخص‌ها و استانداردهای رایج طراحی شده باشد، طبق الگوهای مشخصی می‌توان بخش‌های مختلف آن را به‌دلخواه تغییر و توسعه داد. استانداردها، همواره توسعه وب را سریع‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌کند.

گاهی ممکن است یک پایگاه در زمان حیاتش به‌وسیله ی تیم‌های متعدد طراحی، توسعه داده شود. اگر در طراحی پایگاه،  استانداردهای وب رعایت شده باشد، هر یک از تیم‌های توسعه‌دهنده ی پایگاه به‌سادگی کدهای برنامه‌نویسی و معماری پایگاه را درک و تغییرات مورد نظر را اعمال می‌کنند.

4. برقراری امنیت پایگاه: امنیت، از مهم‌ترین ویژگی‌های یک پایگاه است. فضای وب، مخاطرات ویژه ی خود را دارد. همیشه خطراتی امنیت پایگاه‌ها را تهدید می‌کند گاهی ممکن است کسانی برای نفوذ به بخش مدیریت سایت و تغییر محتوا و تنظیمات آن تلاش کنند؛ یا هکرها برای از میان بردن کل پایگاه و حذف همه فایل‌های آن، به پایگاه حمله کنند. شاید هیچ‌یک از این مخاطرات وجود نداشته باشد؛ بلکه نوسانات ویژه ی دنیای فناوری اطلاعات با چاشنی بی‌احتیاطی‌های انسانی، سایت را در معرض خطر قرار دهد. با رعایت استانداردهای وب، به‌راحتی می‌توان از بسیاری از چنین موقعیت‌های مخاطره‌آمیزی گریخت.

انواع استانداردهای وب

الف ـ استانداردهای زیرساختی و روساختی

پایگاه‌ها، از اجزا و عناصر اصلی وب به شمار می‌آیند و غالباً تصور ما از وب و پایگاه، یکسان است؛ یعنی مفهوم وب و مفهوم پایگاه، به‌غایت هم‌پوشانی و قرابت دارند. از همین رو، در مقوله ی استاندارد در این حوزه نیز ما با دو مفهوم «استانداردهای وب» و «استانداردهای پایگاه‌ها» رو‌به‌رو نیستیم؛ بلکه با یک عنوان کلی و مشترک مواجهیم. توضیح این‌که: آنچه را که تا کنون با عنوان «استاندارد‌های وب» شناخته می‌شود، می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش اول، استانداردهایی که به زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان و جهانی وب مربوط است، مانند استانداردهای مربوط به دامنه‌های اینترنتی (6) یا پروتکل‌های «http» و «https». بخش دوم، استانداردهایی که به اصول کلی طراحی پایگاه‌ها (7) و نیز فناوری‌ها و زبان‌های برنامه‌نویسی وب (8) مربوط است و اگر چه با عنوان «استانداردهای پایگاه‌ها» شناخته نمی‌شود، اما به طور مستقیم بر پایگاه‌ها تأثیر می‌گذارد. بنابراین، در حوزه ی وب، ما تنها با مفهوم و عنوان کلی «استانداردهای وب» روبه‌رو هستیم و مفهومی با عنوان «استانداردهای پایگاه‌ها» را نمی‌شناسیم. در عین حال، «استانداردهای پایگاه‌ها» چیزی جز «استانداردهای وب» نیست؛ یعنی برای استانداردسازی پایگاه‌ها ناگزیر باید «استانداردهای وب» را به کار بست. گفتنی است استانداردهایی که تا کنون در زمینه ی وب عرضه شده است، همه ی حوزه‌های پایگاه‌ها را پوشش نمی‌دهد که در جای خود در این باره سخن خواهیم گفت.

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، استانداردهای وب را می‌توان به دو دسته ی استانداردهای زیرساختی وب (استانداردهایی که به زیرساخت‌ها و برنامه‌ریزی‌های کلان و جهانی وب مربوط است) و استانداردهای روساختی وب (استانداردهایی که به اصول کلی طراحی پایگاه‌ها و نیز فناوری‌ها و زبان‌های برنامه‌نویسی وب مربوط است) تقسیم کرد. در این مقاله متعرض استانداردهای بنیادین یا زیرساختی وب نخواهیم شد؛ چرا که حیات وب به این استانداردها وابسته است و برای دوام وب، این استانداردها به وسیله شرکت‌ها و مجامع جهانی پشتیبان وب، ناگزیر اجرا خواهند شد. بنابراین، در این مقاله تنها به گفتگو درباره ی استانداردهای روساختی وب که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به پایگاه‌ها مربوط هستند، می‌پردازیم. برای گریز از تکرار، یادآور می‌شود در این مقاله، مقصود ما از اصطلاح «استانداردهای وب» همان استانداردهای روساختی وب است.

ب ـ استانداردهای فنی و محتوایی

همان‌گونه که پایگاه‌ها از دو بخش فنی و محتوایی تشکیل می‌شوند، استانداردهای وب نیز به دو بخش: فنی و محتوایی تقسیم می‌شوند. پاره‌ای از استانداردهای فنی وب که در پایگاه‌ها به کار می‌آید، عبارت است از: استانداردهای مربوط به زبان‌ها و فناوری‌های برنامه‌نویسی وب، طراحی گرافیک وب، چیدمان و معماری اطلاعات وب و... . برخی از استانداردهای محتوایی وب نیز که به کار طراحان وب ‌می‌آید، عبارت است از: استانداردهای مربوط به مالتی‌مدیا یا چندرسانه‌ای‌ها در وب، استانداردهای مربوط به تصاویرر در وب، و... .

موانع استانداردسازی پایگاه‌ها

1. فقدان استانداردهای کافی برای وب

تا کنون شاخص‌ها و استانداردهای متعددی برای بخش‌های مختلف فرایند طراحی و ایجاد پایگاه‌ها تدوین و منتشر شده است؛ اما همچنان برای بسیاری از بخش‌ها استانداردی در دست نیست. به‌ویژه در بخش محتوایی، از نظر تعداد استانداردهای رسمی با فقر شدیدی رو‌به‌رو هستیم. بیشتر استانداردهای موجود، ناظر بر جنبه ی فنی پایگاه‌ها است. شاید فراگیرتر بودن شیوه‌های فنی طراحی و ایجاد پایگاه‌ها، دلیل اصلی این مسأله باشد. از طرفی، تفاوت سلیقه‌ها و فرهنگ‌ها در جوامع مختلف موجب دشواری دستیابی به استاندارد در زمینه‌هایی نظیر چگونگی چیدمان صفحات وب، رنگ‌بندی پایگاه‌ها، نوع و اندازه ی قلم متون وبی شده است. البته گفتنی است حتی در زمینه ی مسائل فنی پایگاه‌ها نیز در بسیاری از موارد مانند اندازه ی عرض و ارتفاع صفحات وب، چگونگی طراحی ناوبری پایگاه، حجم فایل‌های پایگاه، شاخص و استاندارد یکسانی وجود ندارد. باید افزود که حتی کنسرسیوم وب، موازین و شاخص‌هایی را که منتشر می‌کند، با عنوان «توصیه‌ها» یا «Recommendations» می‌خواند؛ نه استانداردها. و این، خود از مشکلات استانداردسازی وب حکایت دارد.

2. ناهماهنگی شرکت‌ها و مؤسسات توسعه‌دهنده ی وب

شرکت‌ها و مؤسسات متعددی در زمینه توسعه ی سخت‌افزاری و نرم‌افزاری وب فعالیت می‌کنند. اگرچه برای همسو کردن فعالیت‌های این شرکت‌ها و مؤسسات، برنامه‌های بسیاری اجرا شده است، اما هماهنگی میان آن‌ها به هیچ روی کار آسانی نیست. دشوارتر از آن، سازگار کردن محصولات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری این شرکت‌ها با استانداردهای وب است. ادامه ی حیات وب، به این محصولات وابسته است؛ اما گاهی ناهماهنگی و اختلاف روش میان شرکت‌های تولیدکننده ی این محصولات، موجب نابسامانی خدمات وب، از جمله پایگاه‌ها می‌شود؛ مثلاً برای مشاهده ی پایگاه‌ها به مرورگرهای وب نیاز است. تا کنون شرکت‌های مختلفی چنین مرورگرهایی را تولید کرده‌اند؛ مرورگرهایی مانند «Firefox»، «Internet Explorer»، «Google chrome» و «Opera». این مرورگرها بر پایه ی استانداردهای یکسانی برای تفسیر و نمایش صفحات وب تولید شده‌اند؛ اما در عین حال، تفاوت‌هایی در شیوه ی کارکردشان با یکدیگر دارند. این تفاوت‌ها، نمایش پایگاه‌ها را به صورت یکسان در همه ی این مرورگرها دشوار کرده است؛ به طوری که پاره‌ای از سایت‌ها در برخی از مرورگرها به گونه‌ای کاملاً نامطلوب نمایش داده می‌شود. نمونه‌های متعددی از این دست ناهماهنگی‌ها، میان محصولات شرکت‌های مختلف دیده می‌شود. از همین رو، استانداردسازی پایگاه‌ها که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به محصولات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری این شرکت‌ها وابسته‌اند، با چالش‌های بسیاری روبه‌رو است؛ یعنی هنوز استاندارد یکسانی وجود ندارد تا طراحان وب بتوانند بر اساس آن، با خیالی آسوده، پایگاهی طراحی کنند که در سیستم‌های متفاوتی مانند رایانه، گوشی همراه، تبلت و جز این‌ها و نیز در سیستم‌عامل‌ها و مرورگرهای متفاوت به طور مطلوب نمایش داده شود. بسیاری از کاربردهای وب، از جمله بعضی کاربردها که امروزه فقط در رؤیاهای ما هستند، بدون گسترده شدن مطابقت با استانداردها ناممکن یا بسیار دشوار خواهد بود.

3. در دست نبودن فهرست جامع استانداردهای وب

تا کنون فهرست دقیق و جامعی از همه ی استانداردهای منتشرشده در زمینه ی وب در دست نیست. سازمان بین‌المللی استاندارد، کنسرسیوم جهانی وب، کنسرسیوم بین‌المللی یونی‌کد و چند مؤسسه ی دیگر، هر کدام فهرست‌های پراکنده‌ای از استانداردهای وب را منتشر کرده‌اند؛ اما هنوز فهرست جامعی از استانداردهای وب در دسترس توسعه‌دهندگان وب قرار نگرفته است. فراهم آوردن چنین فهرستی، توسعه‌دهندگان وب را در زمینه ی استانداردسازی پایگاه‌ها کمک شایانی خواهد کرد.

4. در دسترس نبودن استانداردهای بومی وب

گرچه هر پایگاه اینترنتی در همه ی نقاط دنیا در دسترس است، اما مخاطبان بسیاری از سایت‌ها، شهروندان کشورهای خاصی هستند. از همین رو، در فرایند طراحی چنین پایگاه‌هایی، مقتضیات فرهنگ بومی آن کشورها مانند زبان و خط باید لحاظ شود؛ هرچند بسیاری از استانداردهای وب، جنبه ی بین‌المللی دارد و برای فرهنگ و کشور خاصی تهیه نشده‌ است. بنابراین، لازم است در هر یک از کشورها، مؤسسه‌ای برای بررسی نیازهای بومی و تهیه استانداردهای مناسب آن کشور در زمینه ی وب به کار افتد. اکنون در بیشتر کشورها از جمله ایران، هیچ مؤسسه‌ای عهده‌دار چنین مأموریتی نیست. گفتنی است شمار بسیاری از توسعه‌دهندگان وب همواره به صورت خودجوش در زمینه ی سازگاری‌های بومی پایگاه‌ها فعالیت می‌کنند.

5. مشارکت‌های غیرحرفه‌ای در توسعه ی وب

هر روز به پایگاه‌های پرشماری بر می‌خوریم که از نظر فنی و محتوایی با استانداردها و الگوهای پذیرفته فاصله بسیاری دارند و از این جهت، دردسرهای فراوانی برای مدیران و کاربران پایگاه‌ها ایجاد می‌کنند. شک نباید کرد که این پایگاه‌ها حاصل فعالیت‌های طراحان غیرحرفه‌ای وب است. کسانی هستند که پس از آشنایی مختصری با ابزارهای توسعه ی وب و مهارت محدودی در کار با فناوری‌های طراحی و ایجاد پایگاه، دست به کار می‌شوند. پیش از آنکه مهارت‌های لازم را کسب کرده باشند، به جان یکی از سیستم‌های مدیریت محتوای رایگان می‌افتند و با رعایت کمترین اصول طراحی وب، پایگاه‌های غیراستاندارد و ناقص‌الخلقه به دنیای وب می‌افزایند. جز با سامان‌دهی فعالیت‌های صنفی در حوزه ی فناوری اطلاعات و ارتباطات و تصویب قوانین الزام‌آور برای کسانی که قصد کسب و کار در زمینه ی وب دارند، نمی‌توان این مانع بزرگ استانداردسازی پایگاه‌ها را برطرف کرد.

6. فقدان ساز وکار قانونی برای اجرای استانداردهای وب

هنوز در بسیاری از کشورها برای تضمین اجرای استانداردهای وب، قانونگذاری نشده است. در شماری از کشورها نیز که به تصویب قوانینی در زمینه ی استانداردسازی پایگاه‌ها همت گماشته‌اند، دامنه ی قوانین، چندان فراگیر نیست و تنها سازمان‌های دولتی را ملزم می‌کند. با آن‌که در بسیاری از کشورها، تولیدکنندگان رشته‌های مختلف صنعتی، موظف‌اند محصولات خود را بر اساس استانداردهای مشخصی تولید کنند و با تکیه بر قانون، از ادامه ی فعالیت تولیدکنندگانی که کالای غیر استاندارد تولید می‌کنند، جلوگیری می‌شود، اما هیچ ضمانتی برای استانداردسازی پایگاه‌ها وجود ندارد. روزانه پایگاه‌های متعددی به فضای وب افزوده می‌شوند که در طراحی و ایجاد بسیاری از آن‌ها استانداردهای وب نادیده گرفته شده است. هنوز بسیاری از مؤسسات و سازمان‌ها، توانایی‌های پایگاه‌ها را جدی نگرفته‌اند. آن‌ها معمولاً برای راه‌اندازی و مدیریت پایگاه‌ها وقت و هزینه ی کمی در نظر می‌گیرند. در این صورت، برخی توسعه‌دهندگان وب نیز در برابر حق‌الزحمه ی کمی که دریافت می‌کنند، خود را کمتر به زحمت می‌اندازند. شاید نتوان بر فعالیت همه توسعه‌دهندگان وب نظارت کرد، اما برای پاس‌داشت حقوق کاربران، دست‌کم با تصویب قوانینی می‌توان نهادهای حکومتی، ادارات، دانشگاه‌ها، شرکت‌ها، مؤسسات و سازمان‌های رسمی را ملزم کرد پایگاه‌های سازمانی خود را بر اساس استانداردها و الگوهای پذیرفته شده ی وب طراحی و راه‌اندازی کنند. علاوه بر این، دولت‌ها می‌توانند با فرهنگ‌سازی، سیاست‌های تشویقی و آموزش‌های مداوم، در جهت استانداردسازی پایگاه‌ها گام بردارند.

7. مشکلات ارزیابی پایگاه‌ها

ارزیابی پایگاه‌ها(9)، همواره با مشکلات بسیاری همراه بوده است. تا کنون شیوه ی مشخص و جامعی برای بررسی عملکرد فنی و تحلیل محتوایی پایگاه‌ها و تطابق آن با استانداردهای جهانی وب، تدوین نشده است. شاید شمار فراوان پایگاه‌ها و تفاوت موضوع و عملکرد آن‌ها، یکی از مهم‌ترین دلایل فقدان شیوه ی جامع ارزیابی پایگاه‌ها باشد. ارزیابی پایگاه‌های دولتی که خدمات اداری، بانکی و آموزشی به کاربران عرضه می‌کنند، از اهمیت بیشتری برخوردار است. «شورای عالی اطلاع‌رسانی» با برگزاری «جشنواره ی ارزیابی وب‌گاه‌های دولتی (جایزه ی ملی وب)»، در زمینه ی ارزیابی پایگاه‌های دولتی ایران گام‌هایی برداشته است. گام دیگری که در زمینه ی ارزیابی و شناسایی پایگاه‌های برتر (و نه لزوما استاندارد) برداشته شده، فعالیت‌هایی است که «جشنواره ی وب ایران» دنبال می‌کند. «پایگاه خبری وب‌سایت‌های ایران (وبنا)» با مشارکت گروهی از فعالان و متخصصان حوزه ی وب، عهده‌دار فعالیت‌های این جشنواره‌اند. «جشنواره ی وب ایران» که به‌تازگی به جمع اعضای «کنسرسیوم وب جهانی» پیوسته است، در چهارمین جشنواره ی وب ایران، در بیش از نود گروه مختلف، به ارزیابی پایگاه‌های ایرانی پرداخته و برترین پایگاه‌ها را از میان آن‌ها معرفی کرده است. بدیهی است مشارکت و همراهی مالکان پایگاه‌ها و توسعه‌دهندگان وب با چنین جشنواره‌هایی موجب بهبود وضعیت وب کشور خواهد شد.

8. افراط و تفریط در مهم شمردن قالب یا محتوا

یکی از موانع استانداردسازی پایگاه‌ها، افراط و تفریط مدیران و مالکان پایگاه‌ها در مهم شمردن قالب یا محتوا است. هیچ‌یک از قالب و محتوا را نمی‌توای فدای دیگری کرد. برخی شیفته ی ظرف و قالب‌اند و گروهی محتوا را می‌پرستند و قالب را نمی‌بینند؛ حال این‌که، معنا و صورت باید با هم جمع گردند تا مقصود برآورده شود. اگر قابلیت‌های فنی و گرافیکی را قالب پایگاه‌ها بدانیم و تصاویر، متون و سایر بسته‌های خدماتی عرضه‌شده را محتوای پایگاه‌ها به حساب آوریم، سزاوار است جایگاه هر یک را پاس بداریم و موازین و بایسته‌های هر یک را به کار بندیم.

گاه برخی از مالکان پایگاه‌ها، تنها به مسائل فنی و گرافیکی توجه دارند و از استانداردهای محتوایی پایگاهشان چشم می‌پوشند؛ گاهی نیز غنای محتوایی برخی از پایگاه‌ها موجب غفلت از بایسته‌های فنی پایگاه می‌شود. پایگاه استاندارد، پایگاهی است که هم استانداردهای فنی و گرافیکی و هم استانداردهای محتوایی در آن رعایت شده باشد.

پی نوشت ها: