به این ترتیب، چالش اولیه پژوهشگران در زمینه چگونگی دسترسی به منابع اطلاعاتی تا حد زیادی برطرف شده است. اما چالش دوم، یعنی چگونگی استناددهی و ارجاع به منابع اطلاعاتی استفاده‌شده، همچنان مشکلاتی را برای پژوهشگران ایجاد می‌کرد. نوشتار حاضر، با مروری کلی به برخی چالش‌های موجود در زمینه استناددهی به منابع علمی، به معرفی نرم‌افزار پژوهیار، به عنوان اولین نرم‌افزار فارسی‌زبان مدیریت استناددهی و ارجاعات می‌پردازد، ویژگی‌ها و قابلیت‌های آن را در همه مراحل جستجو، ذخیره و بازیابی اطلاعات برمی‌شمارد و امکانات آن را در زمینه مدیریت استناددهی معرفی می‌کند.
کلیدواژگان: استناد، مدیریت استناددهی، معرفی نرم‌افزار، پژوهیار.
پژوهیار چیست؟
پژوهیار، اولین نرم‌افزار رایگان فارسی‌زبان است که پژوهشگران را در امر مدیریت استناددهی و ارجاعات علمی یاری می‌کند. فقدان چنین برنامه‌ای برای زبان فارسی منجر شد که معاونت تهران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) به طراحی و بومی کردن نرم‌افزار استناددهی بپردازد. که در اواخر سال 1389 فعالیت خود را در این راستا آغاز کرد. در فرایند کار، پژوهش‌ها و مشاوره‌هایی توسط متخصصان کتابداری، فنی و ادبیات صورت گرفته است.
متخصصان حوزه‌های مختلف علوم می‌توانند با کمک این نرم‌افزار به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منابع علمی مورد نیاز خود را جستجو، ذخیره، سازماندهی و با بهره‌گیری از شیوه‌نامه‌های استناددهی موجود در آن، به آن منابع استناد کنند. این نرم‌افزار که بر پایه نرم‌افزار زوترو طراحی شده است، به کاربران کمک می‌کند تا گردآوری، سازماندهی و تجزیه و تحلیل منابع علمی خود را به‌سهولت به انجام رسانند و سپس با تکیه بر آن بتوانند به شكلی مناسب و بر اساس شیوه‌نامۀ استناددهی مورد نظر خود، به مستندسازی حاصل پژوهش خود در قالب کتاب، پایان‌نامه و مقاله اقدام کنند. پژوهیار دارای قابلیت‌های بسیاری از جمله: ذخیره و طبقه‌بندی اطلاعات، یادداشت‌گذاری، برچسب‌گذاری، جستجوی اطلاعات ذخیره‌شده و... است. همچنین این نرم‌افزار پیوند محکمی با منابع آنلاین دارد؛ به گونه‌ای که پژوهشگر در هنگام جستجو و بازیابی اطلاعات کتب، مقالات، صفحات وب، تصاویر و انواع مختلف منابع دیداری و شنیداری، به طور خودکار می‌تواند اطلاعات کتاب‌شناسی و چکیده‌های علمی مورد نیاز خود را در این نرم‌افزار ذخیره کند و سپس برای استناددهی از این منابع اقدام نماید.
استناد، یکی از عناصر شاخص در نگارش علمی است و نقش بارزی در تولید و نشر اطلاعات دارد. اطمینان از درستی منابع با استناد، اعتبار نوشته علمی تضمین می‌گردد و می‌توان به نتایج حاصل از آن اعتماد کرد (حقیقی، 1381).
پژوهیار به چه کسانی کمک می‌کند؟
مخاطبان پژوهیار پژوهشگران حوزه‌های مختلف علوم هستند که می‌توانند به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی منابع مورد نیاز خود را جستجو، ذخیره و سازماندهی کنند و به آن‌ها استناد دهند.
پژوهیار، نرم‌افزاری قدرتمند برای گردآوری، مدیریت، فراخوانی و انتشار اطلاعات علمی است که به کمک آن می‌توان یک کتابخانه دیجیتالی قابل حمل ایجاد کرد. نرم‌افزار پژوهیار، دارای ویژگی‌های شاخصی است که هر پژوهشگری را متقاعد می‌کند از این برنامه استفاده کند.
موارد استفاده پژوهیار
1. مجموعه‌سازی
با ساخت مجموعه جدید در پژوهیار می‌توان بر اساس نظم الفبایی، مجموعه منظمی را ایجاد نمود. همان‌گونه که اشاره شد، هر نوع منبع اطلاعاتی مانند: کتاب، مقاله، صفحه وب، اثر هنری، فیلم، صوت، نقشه و... را می‌توان در نرم‌افزار پژوهیار ذخیره کرد. لازم به یادآوری است که هر آیتم، با نمادهای متفاوت و مرتبط با ماهیت آیتم، در کتابخانه نمایش داده می‌شود. از جمله قابلیت‌های مجموعه‌سازی نرم‌افزار می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- - ذخیره انواع آیتم‌ها در کتابخانه پژوهیار؛
- - ذخیره موضوعی آیتم‌ها؛
- - ذخیره اطلاعات کتاب‌شناسی مورد نیاز در نرم‌افزار؛
- - ذخیره صفحات وب، اثر هنری، فیلم، صدا، نقشه و...؛
- - ذخیره فایل‌ها به صورت PDF؛
- - امکان دسترسی به فهرست‌ها و کتابخانه‌ها؛
- - قابلیت ذخیره کردن صفحه وب و یادداشت‌نگاری بر روی آن.
2. امکانات سازماندهی:
برخی از قابلیت‌ها و امکانات سازماندهی نرم‌افزار پژوهیار، به شرح زیر است:
- - ایجاد مجموعه‌ها و زیرمجموعه‌های مختلف؛
- - ویرایش آیتم‌ها؛
- - اختصاص برچسب جداگانه به عناوین ذخیره‌شده؛
- - ایجاد یادداشت برای هر عنوان منبع اطلاعاتی؛
- - جستجو در عناوین و برچسب‌های ذخیره‌شده؛
- - جستجوی سریع تمامی مطالب و یادداشت‌ها.
3.استناددهی در محیط واژه‌پرداز Word
بعد از نصب افزونه پژوهیار برای Word، یک نوار ابزار در محیط آن تحت عنوان برگه Pajoohyar ایجاد می‌شود که به کمک آن می‌توان از منابع موجود در کتابخانه پژوهیار به هنگام نوشتن مقاله استفاده کرد.
قابلیت‌های استناددهی در محیط واژه‌پرداز Word با استفاده از پژوهیار، عبارت است از:
- - انتخاب شیوه‌نامه استنادی مورد نظر؛
- - ایجاد و ویرایش استناد درون‌متنی و برون‌متنی؛
- - ایجاد و ویرایش کتابنامه در انتهای پژوهش؛
- - امکان افزودن شیوه‌نامه‌های استناددهی بیشتر؛
- - استناددهی به انواع منابع چاپی و الکترونیکی؛
- - ساخت کتابنامه از مجموعه‌های ذخیره‌شده.
امکانات کلی نرم‌افزار پژوهیار
- - ایجاد بانک اطلاعاتی تحت عنوان کتابخانه جدید برای سازماندهی اطلاعات؛
- - ذخیره کتاب‌شناسی کتاب‌های مورد نیاز در نرم‌افزار؛
- - ذخیره صفحات وب، اثر هنری، فیلم، صدا، نقشه و ...؛
- - ذخیره فایل‌ها به صورت PDF و Word؛
- - اختصاص برچسب جداگانه به عناوین ذخیره‌شده؛
- - ایجاد یادداشت برای هر عنوان منبع اطلاعاتی؛
- - جستجو در عناوین و برچسب‌های ذخیره‌شده؛
- - ذخیره عناوین و آیتم‌های مختلف با شناسه مورد نیاز (مانند ISBN)؛
- - گزارش‌گیری از مجموعه و کتابخانه به صورت RTF، PDF و HTML؛
- - مکان‌یابی آیتم‌های ذخیره‌شده در پایگاه www.lib.ir؛
- - امکان دسترسی کتابخانه نور با بیش از 43000 کتاب در حوزه علوم اسلامی؛
- - امکان دسترسی به فهرست‌ها و کتابخانه‌ها؛
- - جستجوی خودکار فراداده PDF (نظیر نام نویسنده، عنوان و غیره)؛
- - بازیابی آیتم‌های حذف‌شده و حفظ آیتم مهم؛
- - قابلیت ذخیره کردن صفحه وب و یادداشت‌نگاری بر روی آن؛
- - ذخیره و طبقه‌بندی انواع فایل‌ها اعم از PDF ها، تصاویر و حتی پیوندهای مربوط به موضوع مورد نظر؛
- - جستجوی سریع تمامی مطالب و یادداشت‌ها؛
- - قالب‌دار کردن نتایج و مطالب خروجی در یک فایل واحد برای سهولت در ارائه نتایج تحقیقات.
امکانات پژوهشی نرم‌افزار
نرم‌افزار پژوهیار، به مکانیزم‌های جستجو، ذخیره، سازماندهی و بازیابی اطلاعات از پایگاه‌های اطلاعاتی آنلاین مجهز است. در حال حاضر، این نرم‌افزار از بانک‌های اطلاعاتی زیر پشتیبانی می‌کند و پژوهشگران قادر هستند با جستجو در هر یک از آن‌ها به ذخیره منابع بازیابی‌شده در نرم‌افزار پژوهیار بپردازند. عناوین برخی از این پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی به شرح زیر هستند:
* عناوین برخی از پایگاه‌های فارسی که توسط نرم‌افزار پشتیبانی می‌شود، عبارت‌اند از:
- - سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، (نشانی: www.nlai.ir)؛
- - کتابخانه سیمرغ (www.nosa.com)؛
- - پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (www.irandoc.ac.ir)؛
- - پایگاه تخصصی مجلات نور (www.noormags.ir)؛
- - سیستم یکپارچه کتابخانه دانشگاه‌های آزاد اسلامی (sika.iau.ir)؛
- - پایگاه نشریات الکترونیکی دانشگاه تهران؛
- - پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (سید).
نرم‌افزار پژوهیار قابلیت پشتیبانی از سایر پایگاه‌های اطلاعاتی و تولیدات علمی نهادها و مراکز علمی و دانشگاهی داخل کشور را نیز دارد.
* عناوین برخی از پایگاه‌های لاتین که توسط نرم‌افزار پشتیبانی می‌شود:
- - کتابخانه کنگره آمریکا (www.loc.gov)؛
- - آمازون (www.amazon.com)؛
- - روزنامه نیویورک تایمز (www.nytimes.com).
شیوه نصب و استفاده از پژوهیار
بعد از دریافت نرم‌افزار از طریق پایگاه اینترنتی www.pajoohyar.ir و نصب آن، در گوشه سمت چپ مرورگر موزیلا فایرفاکس علامت پژوهیار ظاهر می‌شود؛ به این ترتیب، نرم‌افزار به صورت افزونه‌ای (Plug-in) برای مرورگر موزیلا فایرفاکس نصب می‌شود. با کلیک روی این علامت، قاب پژوهیار در نیمه پایینی صفحه نمایان می‌شود که این قاب شامل سه ستون اطلاعاتی است (شکل 1).
شکل 1: قاب پژوهیار
مراحل نصب و استفاده از پژوهیار
1. ستون یک: در ستون یک، کتابخانه و دسته‌بندی الفبایی مجموعه‌های ایجادشده توسط پژوهشگر، نمایش داده می‌شود. همچنین برچسب‌هایی که به هر آیتم اختصاص داده شده نیز در این قسمت قابل مشاهده است. گفتنی است می‌توان آیتم‌ها را بر اساس برچسب‌ها جستجو نمود.
2. ستون دو: در این ستون، اطلاعات مربوط به مجموعه‌ها و آیتم‌های موجود در آن‌ها نمایش داده می‌شود. با انتخاب هر مجموعه یا زیرمجموعه ایجادشده در ستون یک، رکوردهای موجود در آن قسمت در این ستون یا در ستون میانی نمایان می‌شود.
3.ستون سه: در این ستون، اطلاعات و جزئیات یک رکورد خاص که در ستون دو انتخاب شده، نمایش داده می‌شود. چهار برگه در بالای این ستون وجود دارد که پژوهشگر با کلیک روی آن‌ها به قابلیت‌های مختلفی دسترسی پیدا خواهد کرد. این برگه‌ها عبارت‌اند از:
- - برگه اطلاعات: در این برگه، اطلاعات مربوط به آیتم انتخاب‌شده نشان داده می‌شود. این اطلاعات، از طریق نماد «+» و «-» قابل تغییر و ویرایش است.
- - برگه یادداشت‌ها: در برگه یادداشت‌ها می‌توان از طریق محیط واژه‌پرداز، بدون محدودیت حجم، به آیتم انتخاب‌شده یادداشت اضافه کرد.
- - برگه برچسب‌ها: در این برگه، می‌توان به آیتم انتخاب‌شده برچسب اضافه کرد.
- - برگه مرتبط: با کلیک روی برگه مرتبط، می‌توان آیتم‌های انتخابی را با یکدیگر مرتبط کرد. به این منظور، با کلیک روی افزودن، ابتدا پنجره‌ای از مجموعه‌های ذخیره‌شده در کتابخانه پژوهیار نمایان می‌شود که می‌توان با انتخاب آن‌ها بین منابع ارتباط موضوعی برقرار کرد.
نمایی از قابلیت‌های ستون سوم
استفاده از پژوهیار در محیط Word
بعد از نصب افزونه پژوهیار روی مرورگر فایرفاکس، برگه پژوهیار به صورت خودکار به برگه‌های واژه‌پرداز محیط Word افزوده می‌شود. این برگه با نام Pajoohyar در نوار ابزار واژه‌پرداز ورد مانند شکل زیر ایجاد می‌شود که به کمک آن می‌توان از منابع موجود در کتابخانه پژوهیار هنگام نوشتن مقاله استفاده کرد.
پس از کلیک روی برگه Pajoohyar، ابزار رابط بین واژه‌پرداز ورد با نرم‌افزار پژوهیار باز می‌شود. با استفاده از این نوار ابزار، استناددهی و ایجاد کتابنامه در هنگام کار با Pajoohyar به‌راحتی امکان‌پذیر است و می‌توان منابع موجود در کتابخانه ایجادشده در پژوهیار را فراخوانی نمود و برای درج استناد از آن‌ها بهره برد.
مهم‌ترین امکانات پژوهیار
مواردی که مختص پژوهیار است و هیچ مورد مشابه دیگری آن امکانات را ندارد، به شرح زیر است:
1.کتابخانه نور در پژوهیار:
برای دستیابی سریع به فراداده‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) در مجموعه‌ای واحد به صورت منظم و بهره‌وری موثر کاربران از آن‌ها، دسترسی به بیش از 43 هزار رکورد از فراداده‌های این مرکز در نرم‌افزار پژوهیار قابل دستیابی است. برای استفاده از امکانات کتابخانه مرکز نور، کافی است پس از نصب پژوهیار از منوی تنظیمات، «کتابخانه مرکز نور» را انتخاب و عملیات نصب را انجام داد. سپس به همراه کتابخانه پژوهیار، کتابخانه نور افزوده می‌شود و دسترسی به اطلاعات کتاب‌شناختی مجموعه نور در ستون دوم پژوهیار امکان‌پذیر خواهد شد. (شکل 2)
شكل 2: درج اطلاعات كتاب‌شناختی كتابخانه مركز نور در پژوهیار
2.پایگاه‌های فارسی:
انواع منابعی که می‌توان در پژوهیار ذخیره کرد، در جدول ذیل به همراه نماد تصویری‌شان معرفی شده است:
جدول نمادهای انواع منابعی که در پژوهیار ذخیره می شود
با زدن دکمه «آیتم جدید» در نوار ابزار پژوهیار و انتخاب نوع منبع مناسب برای آیتم، می‌توان آیتم‌ها را به صورت دستی اضافه کرد. با انتخاب نوع آیتم، فیلدهای فراداده متناسب در ستون سمت چپ ظاهر می‌شوند. مثلاً اگر نوع آیتم، «برنامه تلویزیونی» یا «فیلم» انتخاب شود، فیلدهایی مثل کارگردان، ژانر، شماره اپیزود، شبکه، زمان اجرا و... ایجاد می‌شوند. علاوه بر انعطاف‌پذیری که افزودن آیتم مورد نیاز و ورود اطلاعات آن به صورت دستی ایجاد می‌کند، استفاده از آن برای وارد کردن منبع‌های اصلی مهم خواهد بود.
مطالعات آینده پژوهشی پژوهیار
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) برای گسترش نرم‌افزار پژوهیار به عنوان نخستین نرم‌افزار فارسی‌زبان مدیریت استناددهی و ارجاعات، امکاناتی را در نظر گرفته که گزیده‌ای از آن‌ها به شرح زیر است:
- - امکان همزمان‌سازی (استفاده همزمان از کتابخانه شخصی خود در پژوهیار در مکان‌های مختلف): به طوری که پژوهشگر را قادر می‌سازد، از طریق هر رایانه‌ای که به اینترنت متصل است، به داده‌ها و منابع خود در نرم‌افزار دسترسی و نسبت به روزآمدسازی اطلاعات خود اقدام کند؛
- - امکان استفاده از بانک‌های جانبی «مستند مشاهیر»: به گونه‌ای که کاربر می‌تواند بانک‌های جانبی قابل پشتیبان را در نرم‌افزار به کار گیرد؛
- - ارائه نسخه مستقل از مرورگر موزیلا فایرفاکس: در این حالت، کاربر می‌تواند بدون اتصال به اینترنت و بدون نیاز به مرورگر، نسبت به مدیریت استنادها و منابع علمی خود اقدم کند؛
- - افزودن موتور جستجو در پایگاه‌های داده‌ای نور: در این حالت، کاربر از طریق مکانیزم‌های جستجوی تعبیه‌شده در محیط خود نرم‌افزار و بدون نیاز به مراجعه به پایگاه اطلاعاتی مجموعه نور، قادر به جستجو و فراخوانی اطلاعات از این پایگاه‌ها خواهد بود؛
- - افزوده شدن پایگاه‌های فارسی بیشتر تحت پشتیبانی پژوهیار؛
- - افزوده شدن شیوه‌های استناددهی استاندارد فارسی؛
- - افزوده شدن امکانات جانبی از قبیل: فیش‌برداری، ضبط صدا و ذخیره آن به عنوان فایل صوتی و... .
چالش‌های پژوهیار
با وجود محدودیت‌های نیروی انسانی، فرآیند آزمایش و توسعه نرم‌افزار با سرعت قابل ملاحظه‌ای در حال انجام است. عواملی که محدود کننده تیم پژوهیار را در خصوص پیشرفت و توسعه نرم‌افزار می‌توان در موارد زیر خلاصه نمود:
- محدودیت نیروی انسانی در فرآیند آزمایش، بخش محتوایی و بخش فنی؛
- فراگیر نشدن فرهنگ استفاده از این نرم‌افزار در بخش وسیعی از حوزه‌ها؛
- عدم نمونه‌ای از نرم‌افزارهای استناددهی در ایران و در نتیجه، عدم وجود الگو در شناسایی و رفع نیاز کاربران؛
- فاصله بسیار اندک به روز شدن مرورگر فایرفاکس؛
- تفاوت در نوع فیلدهای اطلاعاتی مورد نیاز در استناددهی در ایران در مقایسه با سایر کشورها؛
- نبود استاندارد مناسب در پایگاه‌ها برای پشتیبانی توسط پژوهیار؛
- عدم وجود شیوه‌نامه استناددهی استاندارد در ایران؛
- حجم گسترده جایگزینی واژه‌ها و نویسه‌ها از زبان انگلیسی به زبان فارسی و عربی؛
- حجم گسترده بررسی آیکن‌ها و بخش‌های پژوهیار با قابلیت‌های متفاوت؛
- مشکلاتی در صفحات وب پایگاه‌های پشتیبانی توسط پژوهیار.
نرم‌افزار پژوهیار
برنامه پژوهیار برای اجرا در رایانه به ابزارهای ذیل نیازمند است:
- - ویندوز ۲۰۰۳ به بالا؛
- - مرورگر فایرفاکس؛
- - نرم‌افزار word؛
- - امکان اتصال به اینترنت؛
سخن پایانی
برای اطلاع بیشتر در مورد نرم‌افزار پژوهیار و نیز دریافت آن، به نشانی اینترنتی زیر مراجعه کنید:
همچنین برای مکاتبه و تعامل با پژوهیار می‌توانید نظرات و پیشنهادات خود را به پست الكترونیكی این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید ارسال نمایید.
منابع: