در این مقاله که بر گرفته از «طرح جامع نرم‌افزار پژوهشی مهدویت» است، ضمن بررسی نرمافزارهای موجود به ارائه طرحی جامع به عنوان بانک منابع مهدی‌پژوهان می‌پردازیم.
• معرفی نرم افزار های مهدویت
قبل از هر گونه بررسی، لازم است اشاره کنیم که در معرفی محصول، تولید کننده، قالب و سطح هر نرم‌افزار نقش اساسی در شناساندن آن محصول ایفا می‌نماید که در اینجا از همین زاویه نرم‌افزارها را مورد بررسی قرار می‌دهیم. تولید کنندگان نرمافزارهای مهدویت عمدتاً در سه گروه گنجانده می‌شوند:
- مراکز تخصصی و مؤسسات تحقیقاتی در زمینه مهدویت و یا دیگر مراکز مرتبط با این موضوع؛
- مراکز فرهنگی و هنری که به دلیل علایق فردی با سلیقه‌محوری گام‌هایی در مسیر مهدویت بر داشته‌اند؛
- مراکز و مؤسسات فنی و مهندسی که هیچ‌گونه تخصص و پژوهش در زمینه مهدویت نداشته‌اند.
محصولات این مراکز و مؤسسات در دو سطح تخصصی و عمومی به بازار عرضه گردیده که می‌توان آن‌ها را در قالب پژوهشی، چند رسانه‌ای و صوتی و تصویری دسته‌بندی نمود که در جای خود به بررسی تولیدات هر قالب خواهیم پرداخت.
در یک بررسی اجمالی از وضعیت حدود 20 لوح فشرده که در زمینه مهدویت تولید و به بازار عرضه شده است، می‌بینیم که تاکنون هیچ مرکز تخصصی و یا مؤسسه تحقیقاتی مهدویت اقدام به تولید نرم‌افزار قوی پژوهشی نکرده است و تنها به توزیع نقد فیلم «مردی که فردا را دید» و نرم‌افزار چند رسانه‌ای «فردا از آن ماست» بسنده کرده‌اند. به همین جهت، از این مراکز توقع می‌رود که به جای بایگانی نمودن فعالیت‌های پژوهشی و توقف در فیش‌های تحقیقی، آن‌ها را به جامعه عرضه کنند تا لازم نباشد یک محقق برای به دست آوردن مطالب پژوهشی همچون گذشته از شهری به شهری دیگر مسافرت کند تا به نتایج تحقیقاتی آن مجموعه دست یابد.
جالب است بدانید بیشتر نرمافزارهای تولیدی با گرایش مهدویت توسط مراکز فرهنگی و هنری و یا مؤسسات فنی و مهندسی در راستای پاسخگویی به نیاز جامعه، با منابع اندک به کمک صوت و تصویر ساخته شده‌اند و در واقع علیت نرم‌افزارها با فعالیت پژوهشی قوی همراه نبوده است و معمولاً به جمع‌آوری مطالب موجود در قالب نرم‌افزاری چند رسانه‌ای بسنده کرده‌اند.
نیاز امروز جامعه اقتضا دارد که نرمافزارهای مهدویت در دو بخش عمومی و تخصصی تولید و عرضه شود؛ یعنی گروهی از نرم‌افزارها در جهت احیای فرهنگ عمومی مهدویت و انتظار برای عموم جامعه، و بخشی دیگر به امور تخصصی و علمی در زمنیه مهدویت اختصاص یابد؛ به گونه‌ای که با جامعیت‌بخشی به منابع اطلاعاتی، اعم از متون کهن، جدید، نقلی، تحلیلی، اصلی و جانبی، برای استفاده بهینه پژوهشگران و محققان مهیا شده باشد و پژوهشگر با ورود به این نرم‌افزار هیچ‌گونه نیازی به منبع دیگر نداشته باشد و بتواند اطلاعاتی را که احتیاج دارد، از همان برنامه تهیه نماید؛ امّا این نیاز در هیچ یک از نرمافزارهای موجود تأمین نشده است.
الف – بررسی نرمافزارهای پژوهشی
1. موعود (کتابخانه تخصصی حضرت مهدی (عج))
یکی از تولیدات مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، که با 313 جلد کتاب و 313 مقاله و معرفی 4000 عنوان مکتوبات درباره امام مهدی (عج) و ذکر روایات و احادیث و دعاهای منسوب به حضرت و امکان جستجوی پیشرفته، نسبت به دیگر نرمافزارهای موجود از جامعیت بیشتری برخوردار بود؛ امّا به دلیل ضعف برنامه‌نویسی و گرافیک متوسط و عدم استفاده از تمام منابع موجود، از حد یک نرم‌افزار کتابخانه‌ای ساده، پا را فراتر نگذاشته است.
2. شمیم گل نرگس
کاری از مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (عج) در این برنامه با گردآوری تمام منابع موجود و الگوگیری از دیگر نرم‌افزارها از جامعیت خاصی برخوردار است. این برنامه با گنجاندن متن 400 عنوان کتاب و معرفی 4000 عنوان کتاب و مقاله و جمع‌آوری آیات و روایات و اماکن منتسب به حضرت، از فرهنگ الفبایی مهدویت بهره جسته و در یک اقدام انحصاری به ذکر اشعار و راز و نیاز و مناجات ادبی در مورد حضرت پرداخته است. این برنامه در واقع، یک بانک اطلاعاتی از منابع موجود در پایگاه‌ها و دیگر نرم‌افزارها است و تمام منابع مهدویت را در بر دارد.
پراکندگی اطلاعات و دسته‌بندی ناقص و رده‌بندی غیر کارشناسانه مطالب هر قسمت موجب سرگردانی کاربر می‌گردد و «شمیم گل نرگس» اگر چه از جامعیت نسبی برخوردار است، امّا نیاز یک پژوهشگر را برآورده نمی‌سازد.
3. الامام المهدی (عج)
مرکز پژوهش‌های اسلامی المصطفی، با بخش‌برداری از چند کتاب معتبر درباره امام مهدی (عج) و ارائه 600 موضوع اصلی و فرعی، طراحی اوّلین نرم‌افزار موضوعی مهدویت را به خود اختصاص داده است؛ ولی عدم استفاده از قابلیت‌های برنامه‌نویسی و تنوع در نوع گرافیک، با ساده جلوه دادن چهره برنامه، بهره‌وری از آن را محدود ساخته است.
4. مرجع مهدویت
محصولی از پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی (پارسا)، که با موضوع کتاب‌شناسی امام زمان (عج) به معرفی 4102 منبع در 3 موضوع کلی، امام مهدی (عج)، کودکان و معارف مهدوی و 51 موضوع جزئی از کتب منتشر شده در این حوزه و معرفی ناشران پرداخته است. این نرم‌افزار از محیط گرافیکی زیباتری نیز می‌توانست برخوردار باشد.
5. کتابخانه امام مهدی (عج)
شرکت حدیث‌نما (گنجینه معرفت) در قالب 51 موضوع کلی به انضمام زیر موضوعات به ارائه متن 54 کتاب منبع درباره وجود مقدس امام زمان (عج) پرداخته است. این نرم‌افزار برای غنی‌سازی موضوعات از منابع اندکی بهره جسته که به تناسب نام «کتابخانه»، انتظار بیشتری از این محصول می‌رود.
6. صاحب الامر
شرکت حدیث‌نما در دومین نرم‌افزار تولیدی، متن بیش از 70 جلد کتاب فارسی از نویسندگان معاصر در مورد حضرت صاحب الزمان (عج) را در لوح فشرده‌ای جمع‌آوری نموده است و می‌توان از طریق فهرست کتب، به مطلب مورد نظر در کتاب انتخابی دست یافت.
ب- بررسی نرمافزارهای چند رسانه‌ای
در ظاهر، چند رسانه سازی نرم‌افزار نیازمند پژوهش‌های عمیق و قوی نیست؛ ولی برای دوری از پراکنده‌کاری و حفظ تناسب مطالب با سطح فکری مخاطبان، نیازمند پژوهش‌هایی متناسب با برنامه تحت نظارت کارشناسایی خبره در زمینه مهدویت می‌باشد.
وظیفه نرمافزارهای عمومی و چند رسانه‌ای مهدویت در عین معرفی سیره و سیمای امام عصر (عج)، افزایش معرفت و اشتیاق و زمینه‌سازی ظهور منجی موعود است، که این رسالت نسبت به هر قشری شیوه خاصی را می‌طلبد و حفظ این روند و تناسب دیگر قسمت‌ها با سطح کاربر در برنامه، امری اجتناب‌ناپذیر است؛ برای مثال، گنجاندن متن عربی کتاب بحارالانور و غیبت نعمانی در نرم‌افزار کودکان چه هدفی را می‌تواند دنبال کند؟ چه رسد به مانور دادن بر قدرت جستجوی آن نرم‌افزار!
مخاطبین نرمافزارهای چند رسانه‌ای مهدودیت را می‌توان در سه گروه سنی دسته‌بندی نمود:
- عموم افراد جویای معرفت و معنویت؛
- جوانان و نوجوانان علاقه‌مند به مباحث دینی و معرفت؛
- کودکان و خردسالان نیازمند زمینه‌سازی شناخت و انتظار امام زمان (عج).
هر یک از نرمافزارهای چند رسانه‌ای موجود، در یک گروه سنی جای می‌گیرند و تمام این برنامه‌ها در ارائه و نمایش: عکس و فیلم، قرائت دعا و مداحی و سرود و مناجات، سخنرانی و منابع و کتب مطالعاتی درباره امام عصر (عج) مشترک می‌باشند. در اینجا به تفکیک، محصولات چند رسانه‌ای مهدودیت را مورد بررسی قرار می‌دهیم:
- در بخش عمومی تولید کنندگان، به صرف شناخت اجمالی و بحث انتظار منجی موعود بسنده کرده‌اند که محصولات ذیل از این دسته‌اند:
- نوید انتظار : تولید مدرسه عقاید و کتابخانه تخصصی حضرت ولی عصر (عج) وابسته به مرکز اطلاع‌رسانی و مباحث ادیان.
- یوسف زهرا: این نرم‌افزار به همت مؤسسه ره آورد فرهنگ و هنر شهر تهران عرضه شده است.
- جمکرانه: امور فرهنگی مسجد مقدس جمکران با هدف ترویج فرهنگ مهدویت، انتظار و آشنایی با مسجد جمکران، ضمن معرفی اجمالی امام مهدی (عج) به بیان مطالبی در زمینه غیبت و ظهور پرداخته است.
- قرار دل: دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی با جمع‌آوری مقالات اینترنتی و دسته‌بندی مطالب در این نرم‌افزار به معرفی حضرت و مباحث مربوط به انتظار و ظهور پرداخته‌اند.
- پیدای پنهان: کانون رهپویان وصال شیراز با بهره‌جویی از 4100 دقیقه سخنرانی و 1700 مقاله و دسته‌بندی مطالب این نرم‌افزار چند رسانه‌ای را تولید نموده است.
- انتظار (المهدی 2): تولید شرکت طاووس رایانه که در سال 1380 دومین ویرایش از نرم‌افزار المهدی (عج) را با عنوان انتظار به بازار عرضه کرده است.
- در بخش جوانان و نوجوانان، تناسب مطالب نرمافزارهای تولید شده با نیاز کاربران، کمتر با دقت کارشناسانه همراه بوده است. نرم‌افزار تولید شده برای این قشر عبارت‌اند از:
- عترت 14: تولید مؤسسه امام رضا (ع).
- المهدی (1): کاری از واحد برهنگی ریحان.
- «فردا از آن ماست»: مؤسسه آینده روشن (پژوهشکده مهدویت)، با این عنوان، نرم‌افزاری را برای جوانان و نوجوانان ارائه داده است که با گرافیک زیبا در عین سادگی توانسته جذابیت خاصی را ایجاد نماید.
- در بخش کودکان با گرایش اختصاصی به مهدویت، تنها می‌توان نرم‌افزار «گل نرگس» کاری از مؤسسه فرهنگی هنری ریحان را نام برد که با همکاری مؤسسه ره‌آورد فرهنگ و هنر شهر تهران در یک بسته‌بندی کودکان توزیع شده است. این برنامه در کنار متون و داستان و حکایت‌های انیمیشنی، از صوت‌های جذاب و قرائت قرآن و سرگرمی‌های متنوع نیز بهره جسته و در واقع، یک نرم‌افزار سرگرم کننده برای کودکان است.
در این زمینه جا دارد متولیان امر در راستای فرهنگ‌سازی میان خانواده‌ها، به ساخت برنامه‌هایی متنوع، قوی و جذاب‌تر روی آورند.
ج- بررسی برنامه‌های صوتی و تصویری
DCD و DVD و دیگر لوح‌های فشرده صوتی و تصویری که عموماً انعکاس دهنده برنامه جلسات و یا تولیدات سمعی و بصری است، در عرصه مهدویت به انعکاس اجلاس و همایش و سخنرانی‌ها و یا جلسات جشن و مداحی اختصاص دارند و یا در بر دارنده کلیپ‌ها و داستان‌های تصویری و فیلم‌های مستند و سینمایی و تولیدات صدا و سیما و شبکه‌های ماهواره‌ای می‌باشند. که از این دسته برنامه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
نرمافزارهای نورالمهدی، دیدار، خورشید آل یاسین و سپید امید، در بردارنده سخنرانی و مداحی؛ سی دی غرب، سینما و آخر الزمان انعکاس دهنده همایشی با همین نام؛ بررسی فیلم محاصره و فرانک اشتاین، نقدی بر تولیدات سینمای غرب در حوزه مهدویت می‌باشد و مجموعه مستند پایان دوران از تولیدات صدا و سیما به تحلیل و بررسی وقایع آخرالزمان می‌پردازد. فیلم واقعی قرار سبز نیز شفا یافتن بانویی بیمار را در مسجد مقدس جمکران به تصویر می‌کشد و محصولاتی از این قبیل که به صورت فراوان عرضه شده‌اند و نظارت جدی را از سوی دستگاه‌های مربوطه می‌طلبد.
• طرح جامع نرم‌افزار پژوهشی مهدویت
با بررسی نقاط ضعف و قوت نرمافزارهای موجود در حوزه مهدویت، جهت پاسخگویی به نیاز و سلیقه کاربران باید در راستای ویرایش و بازنگری جدی در محصولات فعلی، به طراحی و ساخت برنامه‌ای جامع در دو سطح تخصصی و عمومی با مشارکت تمام مراکز و مؤسسات آموزشی و پژوهشی مهدویت و یا مرتبط با این مباحث همت گمارد و با مدیریت مجموعه‌ای قوی از توان تخصصی دیگر مراکز بهره جست تا بتوان گامی بزرگ را به سرانجام مقصود رهنمون ساخت.
در زمینه طرح اوّلیه جهت ساخت نرم‌افزار، پژوهش جامع مهدویت تنظیم گردیده که در ادامه اشاره‌ای به قسمت‌های این پروژه خواهیم داشت.
این برنامه با هدف ارائه نرم‌افزاری جامع و تخصصی برای مهدویت‌پژوهان طراحی گردیده است تا مراکز و مؤسسات فرهنگی هنری از این برنامه به عنوان منبع معتبری در تولید نرم‌افزار چند رسانه‌ای با حفظ سطح مخاطب و شرایط و سلیقه کاربران استفاده نمایند و به کمک این نرم‌افزار مشکل پراکنده‌کاری، نبود روش منظم و کمبود اطلاعات کارشناسی شده که در محصولات فعلی عمومیت دارد، مرتفع شود.
نرم‌افزار جامع مهدویت، از بخش‌های ذیل تشکیل می‌گردد که فهرست‌وار به آن اشاره می‌کنیم:
1. بانک اطلاعات
این قسمت در بردارنده نمایه، معرفی و راهنمایی برای پژوهشگران جهت دست‌یابی به منابع می‌باشد و شامل موارد ذیل است:
- کتاب: معرفی کتب منابع قدیمی و معاصر و همچنین کتاب‌های مرتبط با موضوع؛
- پایگاههای اینترنتی: دسته‌بندی و معرفی سایت‌ها و وبلاگ‌ها و امکانات اینترنتی در حوزه مهدویت؛
- نرم‌افزارها: معرفی و بررسی امکانات دیگر نرمافزارهای موجود؛
- مقالات: معرفی مقالات موجود در اینترنت و نشریه و اجلاس‌ها به همراه دسته‌بندی و رده‌بندی مطالب؛
- پایان‌نامه و تحقیقات: جمع‌آوری پایان‌نامه‌های مهدویت به همراه چکیده و مشخصات نویسنده و مرکز درخواست کننده؛
- نشریات: معرفی نشریاتی که به نوعی در حوزه مهدویت فعالیت می‌کند؛
- مراکز پژوهشی: معرفی مرکز به همراه بیان فعالیت و چگونگی ارتباط و استفاده از نتایج آن مجموعه؛
- اجلاس: معرفی و دستورکار و نتایج حاصل از همایش‌ها و میزگردها و کنفرانس‌ها و برنامه‌های صدا و سیما در شبکه‌های تلویزیونی و ماهواره‌ای؛
2. کتابخانه
در این بخش متن و مطالب، منابع مورد نیاز پژوهشگران ارائه می‌گردد، مانند:
- کتاب: متن کتب مرجع قدیمی با زبان اصلی به همراه ترجمه و شرح‌های منتشر شده و کتب نویسندگان معاصر و آثار مرتبط با موضوع؛
- مقاله: متن مقالات موجود در اینترنت و نشریات و اجلاسیه‌ها به صورت دسته‌بندی موضوعی؛
- نشریه: شماره‌های پیشین نشریاتی که در حوزه مهدویت منتشر شده‌اند.
3. پژوهش
در این قسمت به بررسی موضوعاتی که به نوعی مرتبط با مباحث مهدویت است، در قرآن و روایات و ادیان الهی و غیر الهی و در کلام و سخنان بزرگان شیعه و سنی و دیگر مذاهب و ادیان به صورت مختصر و یا تفصیلی پرداخته خواهد شد.
سیره و سیمای مهدویت، حکومت جهانی حضرت، آخرالزمان و وضعیت جهان و دنیای غرب، منکران حضرت و علل انکارشان، انتظار و وظیفه منتظران و فرهنگ انتظار در دیگر ادیان، از جمله موضوعات مورد بررسی در این قسمت می‌باشند.
4. قرآن و روایات
در اینجا به تفصیل، آیات و روایات مربوط به حضرت و توصیه‌ها و توقیعات منسوب به ایشان به صورت دسته‌بندی همراه با شرح و توضیح و سلسله سند مورد بررسی قرار می‌گیرد.
5. فرهنگ و هنر
در این بخش جملات ادبی فارسی و عربی که در مورد امام زمان (عج) وجود دارد، اعم از شعر، دست نوشته‌ها، فیلم‌نامه و نمایش‌نامه و داستان و مناجات، دسته‌بندی و ارائه می‌گردد.
6. ارتباط با امام زمان (عج)
دعا و مناجات و اعمالی که به نوعی زمینه ارتباط معنوی با امام زمان (عج) را فراهم می‌سازد و همچنین مکان و زمان‌های منتسب به حضرت، در این قسمت مورد بررسی و شرح و توضیح قرار می‌گیرد.
7. پرسش و پاسخ
با بررسی و دسته‌بندی شبهات موجود در اجتماع که برگرفته از پایگاههای اینترنتی و شبکه‌های ماهواره‌ای و کتب و نشریات است، در این بخش با پاسخ مستدل ارائه خواهد شد.
8. نگارخانه
در این قسمت، کلیپ‌ها، مناجات و صوت و فیلم و عکس‌های مربوط به امام عصر (عج) نمایش داده شده و معرفی می‌شوند.
9. امکانات
در این برنامه، بهترین امکانات پژوهشی، همچون: فیش‌برداری، ویرایش و چاپ، جستجوی ساده و ترکیبی، تغییر فونت و رنگ‌های زمینه، ارائه صفحات شخصی و امکان نمایه‌گذاری قرار داده خواهد شد و زمینه به‌روزرسانی مطالب نیز فراهم می‌گردد.
در پایان، ذکر این نکته ضروری است که این طرح و پروژه‌های مشابه در صورتی به موفقیت کامل دست می‌یابد که مجموعه‌های مرتبط با مهدویت در یک تعامل جدی، فعالیت‌هایی را که در این راستا ارائه می‌گردد، با ارتباط صمیمی و به اشتراک گذاشتن اطلاعات و امکانات و توان فنی موجود، به گونه‌ای مطلوب سامان‌دهی کنند؛ چرا که فعالیت‌های انفرادی به سر منزل مقصود نایل نخواهد شد و وضعیت این‌گونه می‌شود که هم اینک بر جامعه حاکم است و توان نرم‌افزاری ما در عرصه مهدویت از مرزهای کشورمان فراتر نخواهد رفت.