اما نکته در این است که«در فراسوی این ساختار فنّاورانه انسان‌هایی با خصوصیات بسیار متفاوت و تنوع فرهنگی گسترده‌تر قرار دارند و بدیهی است که این سؤال امروز قابل طرح باشد که این جوامع بشری و دست‌کم قسمت اعظم از افراد بشری٬ چگونه برخوردی با تحولاتی که در آگاهی‌ها، نگرش‌ها، روابط، ارزش‌ها و فعالیت‌های آنان روی خواهد داد، خواهند داشت.» (دبیگی،115:1379)
سؤالی که در این مقاله در پی یافتن پاسخی برای آن هستیم٬ این است که چرا تعاملات وبلاگی در ایران از فضای مجازی به فضای واقعی کشیده می‌شود. من سعی می‌کنم پس از تعریف انواع تعاملات در فضای واقعی و مجازی و ارائه تقسیم‌بندی برای تعاملات دو فضایی شده در بخش مفاهیم اصلی و سپس ارائه نظریات مک لوهان و مر لو پونتی در بخش نظریه‌ها در بخش سوم خواهم کوشید تا به سؤال این مقاله پاسخ دهم و در پایان نیز از مباحث ارائه شده نتیجه‌گیری کنم.
1. مفاهیم کلیدی
1-1. تعامل
تعامل به عنوان حلقه اتصال انسان‌ها در زمان‌ها و مکان‌های مختلف اوّلین بار در اختصاص دادن صفت «ناطق» به انسان نمود یافت. انسان‌ها به موجب تعامل با یکدیگر٬ زندگی روزمره خود را سپری می کنند، دانش تولید می‌کنند و اعصار را پشت سر هم می‌گذرانند.
در چند دهه اخیر٬ تغییرات بسیاری با سرعت زیاد در جهان روی داده است که جامعه معاصر را از همه تاریخ گذشته متمایز کرده است. با وصل شدن تلفن به رایانه‌های انفرادی و به وجود آمدن اینترنت ارتباط همزمان نوشتاری، صوتی و تصویری دو سویه و چند سویه برای بشر امکان‌پذیر شد. (عاملی،4:1383) و سرانجام بر تمام عرصه‌های زندگی بشر امروز اثر گذاشت . نظریه‌پردازانی چون گیدنز و کستلز نظریاتی برای فهم شرایط جدید ارائه کرده‌اند؛ اما آنچه در این فرایند به طور مشخص قابل مشاهده است٬ تغییر در تعاملات انسانی است و تعاملی که شکل دهنده تمام حیات آدمی است٬ در شرایط جدید تغییر بسیاری یافته است. دکتر سعید رضا عاملی برای توضیح این شرایط ، پارادایمی به نام «پارادایم دو جهانی شدن» را مطرح کرده است. با مبنا قرار دادن این پارادایم می‌توان گفت که در شرایط کنونی دو فضای تعامل انسانی شکل گرفته است :1. فضای تعاملی واقعی؛ 2. فضای تعاملی مجازی.
1-1-1. فضای تعاملی واقعی
این فضا را می‌توانیم با مفهوم سلبی تعریف کنیم و بگوییم این فضا در برگیرنده انواع تعاملات است؛ به جز تعاملاتی که تنها در فضای مجازی و به واسطه امکانات آن روی می دهد.
دکتر معتمد نژاد (معتمد نژاد،1379) می گوید: ارتباط را می‌توان با توجه به چگونگی ایجاد آن به ارتباط مستقیم و ارتباط غیر مستقیم و از نظر انسان‌هایی که در آن شرکت دارند به ارتباط شخصی، غیرشخصی و جمعی تقسیم کرد:
1. ارتباط مستقیم و شخصی: ارتباطی است که بدون واسطه بین شخص پیام دهنده و شخص پیام گیرنده برقرار می‌شود. در این نوع ارتباط، پیام‌ها مستقیماً بین دو طرف مبادله می‌شود و به همین دلیل، پیام دهنده و پیام گیرنده می توانند به نوبت نقش خود را تغییر دهند.
این نوع ارتباط جنبه شخصی و مستقیم دارد و بین دو نفر یا افراد معدودی که در زمان واحد و مکان معین در کنار یکدیگر هستند، برقرار می شود.
2. ارتباط مستقیم و غیر شخصی: با پیشرفت جوامع انسانی و به وجود آمدن نیاز به ارتباط با شهرها و کشورهای دیگر، بیان کتبی و چاپی جانشین بیان حضوری و شفاهی شد و پیام ارتباطی به صورت نوشته دستی یا چاپی، واسطه ارتباط غیر مستقیم قرار گرفت.
ارتباط غیر مستقیم و با واسطه برخلاف ارتباط مستقیم٬ دیگر جنبه شخصی ندارد؛ زیرا در چنین ارتباطی پیام دهندگان و پیام گیرندگان همدیگر را نمی شناسند.
3. ارتباط جمعی: ارتباط غیرمستقیمی که توسط مطبوعات و مخصوصا وسایل ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون در بین جمع وسیعی از انسان‌ها برقرار گردد، « ارتباط جمعی» نامیده می شود.
2-1-1. فضای تعاملی مجازی
در حال حاضر ٬ ارتباطات به وسیله رایانه نشانگر استفاده از رسانه متفاوتی در ارتباطات انسانی می‌باشد که به عنوان «حالت دگرگون شده ای از ارتباطات» از آن نام می‌برند که شامل محیط‌های فیزیکی دگرگون شده، زمان و فضای دگرگون شده و ساختارهای دگرگون شده در ارتباطات می باشد. اکنون ارتباطات رایانه‌ای شامل انواع خدمات می‌باشد٬ از جمله پست الکترونیک غیر همزمان ، کنفرانس‌های از راه دور ، شبکه‌های اطلاع‌رسانی ، پیام‌های صوتی و اتاق‌های گپ زنی. (نیک بخش:8،1383)
برای این انواع متفاوت از ارتباطات و تعاملات در فضای مجازی٬ تقسیم‌بندی‌های متفاوتی ارائه شده است٬ از جمله « مارین انوز کارول» فنّاوری‌‌های مکالمه‌محور در فضای مجازی را به چهارگونه تقسیم کرده است: اتاق‌های گپ‌زنی، پست‌های الکترونیک، تابلوهای اعلانات و گروه‌های خبری. ( نیک بخش:4،1383)
دکتر سعید رضا عاملی نیز جغرافیای تعامل در فضای مجازی را به پنج گونه تقسیم کرده است: پست‌های الکترونیک، اتاق‌های گفتگو، فروم‌ها (1) ، وب سایت‌ها و وبلاگ‌ها.
2-1. رابطه تعاملات دو فضایی شده
در توضیح رابطه تعاملات واقعی و مجازی می‌توان گفت: انواع تعاملاتی که در هر یک از این دو فضا وجود دارد٬ بر یکدیگر منطبق نیست. البته این به معنای شکاف بین آن‌ها نیز نیست٬ بلکه می‌توان قائل به نقش مکمل کنندگی تعاملات این دو فضا بود.
تقسیم‌بندی‌هایی که تاکنون از آن صحبت شد٬ همگی ناظر بر یکی از این دو فضا هستند؛ در حالی‌که انسان‌ها اکنون در فضایی دو جهانی‌شده زندگی می‌کنند و در این شرایط٬ تقسیم‌بندی‌ای لازم است که بتواند تعاملات دو فضایی شده را پوشش دهد. تقسیم‌بندی تامپسون که اسلوین (2) (اسلوین، 2000) آن را نقل کرده است سه طبقه‌بندی اصلی را برای انواع تعامل بیان کرده که قابلت پیاده شدن در تعاملات دو فضایی شده را دارد:
1. تعامل چهره به چهره: دراین نوع تعامل، افراد در یک موقعیت فضایی زمانی مشترک‌اند و رو در رو به کنش و واکنش می پردازند. در این نوع تعامل، نقش‌های فرستنده و گیرنده پیام به‌طور تناوبی میان افراد تعویض می شود و هر فرستنده پیام در لحظه بعد تبدیل به گیرنده پیام می گردد. واقعیت این است که نزدیک‌ترین و مؤثرترین تعامل‌ها همین تعامل چهره به چهره است و در فرایند این نوع تعامل، افراد از علائم و نشانه‌هایی می‌توانند بهره ببرند که در انواع دیگر ارتباط ممکن نیست.
2. تعامل با واسطه: تعاملی است که با یک واسطه مانند تلفن و یا نامه صورت می‌گیرد. در این نوع از ارتباط ، افراد از بسیاری از نمادها و نشانه‌های ارتباط رو در رو محروم‌اند.
واقعیت این است که اینترنت فضای بسیار مناسبی از این نوع تعامل دیالوگی یک به یک یا چند به چند است. پدیده‌هایی مانند گپ اینترنتی، گروه‌های خبری و مباحثه‌ای، محیط‌هایی هستند که فرد در آن‌ها می‌تواند پیامی را به یک یا چند نفر فرستاده و متناوباً جواب آن را دریافت کند.
3. شبه تعامل با واسطه: تفاوت این تعامل با تعامل با واسطه در این است که در این حالت، پیام به شکل تک‌گویی برای دامنه وسیعی از مخاطبان منتشر می‌شود و دریافت کنندگان کمتر به طور مستقیم به فرستنده پیام واکنش نشان می دهند و بیشتر به شکل غیر مستقیم و بحث‌های عمومی پاسخ می دهند.
بهترین مثال برای این نوع رسانه‌های ارتباط جمعی، کتاب، مطبوعات، رادیو و تلویزیون است. در اینترنت پایگاه‌‌های وب و صفحات شخصی، بیشترین شباهت را با این نوع شبه تعامل دارد. مثال خوب دیگری که در سال‌های اخیر رواج بی‌سابقه‌ای یافته وبلاگ‌ها است.
3-1. وبلاگ
اینترنت نه فقط یک محیط، بلکه چندین محیط محسوب می شود. اگرچه بین انواع محیط‌های گوناگون اینترنت همپوشانی‌های فراوانی وجود دارد، با این حال، هر کدام دارای ویژگی‌های خاصی می باشند. (والاس:40،1382)
در این تحقیق وبلاگ محیطی است که مورد مداقه بیشتری قرار می گیرد.
1-3-1. تعریف وبلاگ
وبلاگ، محیط مساعدی برای مشارکت افراد از طریق برقراری روابط نمادین و کشف مجدد خود یا بازسازی خود فارغ از محدودیت‌ها و عوامل سرکوب کننده است. (خلیلی،20:1384)
2-3-1. تاریخچه وبلاگ
واژه «وبلاگ» براى اوّلین بار توسط یورن بارگر (3) در دسامبر سال ۱۹۷۷ به کار برده شد.(لفت (4)، 5:2004)
ویراستار وب‌سایت اینفو سیف(5) جبسی جیمزگارت در حین گشت و گذار در وب فهرستى از پایگاه‌‌هایی را پیدا و جمعآورىکرد و از طریق پایگاه کام ورلد (6) منتشر کرد. در اوایل سال ۱۹۹۹ میلادى، پیتر مرهولز این عبارت را به صورت«وی لاگ»(7) تلفظ کرد و بدین گونه، واژه بلاگ بر سر زبان‌ها افتاد. عنوان بلاگر نیز پس از آن آمد.
3-3-1. ویژگى‌هاى وبلاگ
- - امکان لینک‌دهی
- - داشتن نظم زمانی خاص (سازماندهی بر اساس اولویت و نظم زمانی نگارش)
- - دربرگیرنده موضوعات متفاوت(فارغ از خط قرمزهای جامعه)
- - سبک و شیوه رسمی و غیر شخصی
- - جریان ارتباطی دوسویه و متعامل
2. نظریه‌ها
1-2. نظریه مک لوهان
مارشال مک لوهان تحول جوامع انسانی را به سه مرحله تقسیم می کند:
1. عصر ارتباطات شفاهی و زندگی دودمانی و قبیله‌ای
نخستین مرحله زندگی اجتماعی انسان، طبق نظریات مک لوهان، دوره تمدن‌های ابتدایی فاقد کتابت است. ویژگی این نوع تمدن‌ها ، برتری تسلط شفاهی و دریافت شنیداری است؛ به عبارت دیگر، انسان در این دوره به گونه‌ای طبیعی، از هر پنج حس خود استفاده می کند و در میان آن‌ها ، حس شنوایی برای ارتباط با دیگران که به گونه‌ای شفاهی و لفظی صورت می گیرد، طبعاً بیش از سایر حواس به کار می‌افتد.
در این دوران که مک لوهان آن را دوران دودمانی و قبیله‌ای می‌خواند، انسان در یک مجموعه هماهنگ و طبیعی می‌زیست و از این طریق، با گروه اجتماعی خویش یعنی قبیله پیوند برقرار می‌کرد. زندگی انسان به صورت جمعی بود و امور دست جمعی مورد بحث و گفتگو قرار می‌گرفت.
2. عصر ارتباطات کتبی و جامعه فردگرا
با اختراع خط و کتابت ، به ویژه الفبای صوتی، توازن پیشین به هم خورد و برتری حس بینایی نسبت به حواس دیگر آشکار شد و از این طریق ، محتوای تفکر بشر تغییر یافت.
مک لوهان معتقد است نوشته نیاز به نوعی تمرکز حواس و تعمق شخصی دارد و از این جهت، مستلزم نوعی انزواجویی و جدایی از جمع است و با زندگی قبیله‌ای گذشته منافات دارد.
اما با اختراع چاپ بود که حقیقتاًّ دوران تمدن بصری آغاز شد که می توان آن را «کهکشان گوتنبرگ» نامید. بدین ترتیب، اختراع چاپ به پیدایی مکاتب فکری گوناگون و مشارکت مردم در مسائل سیاسی و اجتماعی انجامید .(دادگران:94،1379)
3. عصر ارتباطات الکترونیک و دهکده جهانی
مک لوهان عقیده دارد که وسایل ارتباطات الکترونیک که از اواخر قرن نوزدهم با اختراع رادیو به وسیله مارکونی، به زندگی انسان وارد شده‌اند، حیات انسان را وارد سومین دوره زندگی‌اش کرده‌اند.
به قول مک لوهان ، در پرتو وسایل ارتباطی الکترونیک، چهره کار و زندگی اجتماعی دگرگون می‌شود جوامع و ملت‌ها به هم نزدیک می‌گردند و در نهایت ، دهکده‌ای به پهنای کره ارض، پدید می‌آید که او آن را اصطلاحا «دهکده جهانی» می‌نامد. (همان: 96،1379)
اینترنت، با قابلیت‌های چند رسانه ای به عنوان ابزار دسترسی به فضاهای تعاملی فضای مجازی را در زمان حاضر می توان آخرین وسیله ارتباطی در کهکشان الکترونیک دانست.
2-2. نظریه مرلوپونتی
«موریس مرلوپونتی» در نظریه‌اش با عنوان «حضور متجسد» (8) انسان را بر اساس داشتن جسم و بدن تعریف کرده و می‌گوید که انواع تجارب و معانی موجود در زندگی، حاصل حضور جسمانی و بین جسمانی می باشد. در واقع، ما با ادراکات حسی‌مان، به دیگران و نیز جهان مشترک اتصال و پیوند می‌یابیم. و در حقیقت، خود در رابطه دیالکتیکی با دیگری به شناخت می رسد. (دریفوس،1383)
موریس مرلوپونتی می‌گوید: نیازی که ما هرگز نمی‌توانیم - مادامی که دارای جسم هستیم- آن را از خود دور کنیم، تسلط (9) مطلوب بر جهان است. به نظر او این بدن است که به دنبال این فاصله مطلوب است، و بدون این حس مداوم از عدم قطعیت و پایداری جهانمان و حرکت مداوم ما برای غلبه کردن بر آن ، ما اصلا جهان پایداری نخواهیم داشت. (همان،1383)
3. وبلاگ، تعاملی دو فضایی‌شده
سؤال اصلی این مقاله این است که چرا تعاملات وبلاگی ایرانی‌ها از فضای مجازی به فضای واقعی کشیده می‌شود؟
قبل از پرداختن به چرایی، منتقل شدن تعاملات به فضای واقعی را با مثال‌هایی چند نشان می‌دهم:
1. زمانی که هنوز پرشین بلاگ راه نیفتاده بود، من به‌طور اتفاقی با چند تا از وبلاگای فارسی بلاگ اسپات آشنا شدم و اونا رو می‌خوندم...تا این‌که یه بار خوندم که یه قرار وبلاگی گذاشتن و با هم ملاقات کردن... خیلی از بچه‌هایی که وبلاگ مینویسن ازش به عنوان یه وسیله دوست‌یابی استفاده میکن.
http://alefbayezendegi.persianblog.com/
2. این همه دعوا کردیم که یک قرار وبلاگی درست حسابی جور کنیم و آخرش اون تعدادی که انتظار می‌رفت بیان, نیومدن... .
http://www.safainla.us
3. مهر، قرار وبلاگی‌ها:
من نمی‌دونم چرا اینا آنقدر عجله دارن؟ همون 15 اسفند خیلی خوبه! به هر صورت من که سعی می‌کنم بیام!
http://www.darvishzadeh.net
4. دیروز یه قرار وبلاگی بود که دوستان لطف کرده بودند و من رو هم دعوت کرده بودند و بدون این‌که نظر من رو بپرسند که میام یا نه... .
www.k1-online.com
جز این مثال‌ها، برگزاری جشنواره وبلاگ‌ها در اهواز در پاییز امسال نیز شاهدی دیگر بر این مدعا است.
فقط این نیست که مردمانی از وسایل و لوازمی مدرن چون رادیو، رایانه و یا ویدئو در زندگی سنتی استفاده می‌کنند، بلکه باید گفت که ما در جهان در حال انتقال قرار گرفته‌ایم که بر هر جنبه‌های زندگی ما تأثیر می‌گذارد. (گیدنز:5،1379) تعامل وبلاگی با این‌که نوعی از ارتباط مجازی است، در حال حاضر در کشور ما از قواعد تعاملات واقعی تبعیت می‌کند. وبلاگ‌نویسان به واسطه تعاملات خود در فضای مجازی در قالب وبلاگ پس از مدتی همفکران مورد نظر خود را می‌یابند و شبکه‌ای اجتماعی از وبلاگ‌نویسان شکل می‌گیرد که تعاملات آن‌ها از فضای مجازی به فضای واقعی، به خصوص تعاملات چهره به چهره‌کشیده می‌شود.
در توضیح این موضوع می توان با استفاده از نظریات ارائه شده گفت: انسان‌ها در گذار از هر یک از مراحل سه‌گانه تحول که توسط مک لوهان ارائه شده است، یکسری توانایی‌های ارتباطی به دست می‌آورند. در کهکشان کتبی، انسان‌ها تجربه ارتباط با واسطه را به دست می‌آورند و در نتیجه، انسان‌ها در گذار از این مرحله پیدا می‌کنند؛ اما طبق نظر نظریه‌پردازان، جامعه ما از این مرحله به‌طور کامل گذر نکرده است؛ بلکه از کهکشان شفاهی به کهکشان الکترونیک منتقل شده است. بنابراین، ایرانی‌ها حلقه مفقوده‌ای دارند و عدم وجود آن سبب می‌شود که آنچه مرلوپونتی آن را «حضور متجسد» می‌نامد، بر تعاملات ایرانی‌ها اثر بیشتری داشته باشد.
می‌توان گفت که:روابط اجتماعی که افراد می‌توانند بسازند، بر فنّاوری اطلاعاتی مورد استفاده آن‌ها مؤثر است و این‌که آنان چگونه از این فنّاوری استفاده بکنند، به نوبه خود بر روابط اجتماعی آن‌ها تأثیر دارد. (محسنی،31:1380)
4. نتیجه گیری:
از مباحث ارائه شده این‌چنین می‌توان نتیجه گرفت که در واقع برخلاف پیش‌بینی اندیشمندان سده نوزدهم که با گذشت زمان و تحول جوامع بشری، نقش و تأثیر فرهنگ‌های مختلف در زندگی اجتماعی کم رنگ تر خواهد شد، در دهه‌های پایانی قرن بیستم شاهد برجسته شدن فرهنگ هستیم. (گل محمدی:1383)
تعاملات دو فضایی‌شده ایرانی‌ها که در این مقاله بر روی تعاملات وبلاگی صحبت شد نیز از این نکته پیروی می‌کنند و تأثیر شرایط اجتماعی و فرهنگی بر تعاملات آن‌ها کاملاً مشهود است.
منابع فارسی:
منابع انگلیسی: