ره آورد نور

واژه‌های کلیدی: عصر اطلاعات، جامعه اطلاعاتی، فنّاوری اطلاعات.

مقدمه

فنّاوری اطلاعات، به عنوان خاستگاه اصلی جامعه اطلاعاتی ناشی از ظهور رایانه، توسعه شبکه‌های مخابراتی و نیاز روزافزون به استفاده از اطلاعات بوده است. مطالعات انجام شده در خصوص برنامه‌های توسعه اغلب کشورها، نشانگر محوری بودن نقش فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در این گونه برنامه‌ها است. ماهیت و ابعاد بسیار گسترده این فنّاوری، تعریف دقیق آن را با مشکل مواجه می‌سازد؛ به طوری که تعاریف مختلفی برای آن ارائه شده که مهم‌‌ترین آن‌ها ذیلاً آمده است (3):

1. فنّاوری اطلاعات، تلفیقی از دستاوردهای مخابراتی، روش‌ها و راهکارهای حلّ مسأله و توانایی راهبری با استفاده از دانش رایانه‌ای است.
2. فنّاوری اطلاعات، شامل موضوعات مربوط به مباحث پیشرفته علوم و فنّاوری رایانه‌ای، طراحی رایانه‌ای، پیاده‌سازی سیستم‌های اطلاعاتی و کاربردهای آن است.
3. فنّاوری اطلاعات، تلفیقی از دانش سنتی رایانه و فنّاوری ارتباطات به منظور ذخیره، پردازش و تبادل هر گونه داده، اعم از متن، صوت و تصویر است.
4. فنّاوری اطلاعات، عبارت است از‌: همه اشکال فنّاوری ساخت، ذخیره‌سازی، تبادل و به‌کارگیری اطلاعات در شکل‌های گوناگون‌: اطلاعات تجاری، مکالمات صوتی، تصاویر ساکن و متحرک، ارائه چند رسانه‌ای و سایر اشکالی که هنوز به وجود نیامده‌‌اند.
5. فنّاوری اطلاعات، عبارت است از همه شکل‌های فنّاوری که برای ایجاد، ذخیره و استفاده از شکل‌های مختلف اطلاعات، از قبیل: اطلاعات تجاری، مکالمات صوتی، تصاویر متحرک، داده‌های چند رسانه‌ای به کار می‌رود.
6. فنّاوری اطلاعات، شاخه‌ای از فنّاوری است که با استفاده از سخت‌افزار، نرم‌افزار و شبکه‌افزار (Netware)، مطالعه و کابرد داده و پردازش آن را در زمینه‌های: ذخیره‌سازی، دستکاری (Manipulation)، انتقال، مدیریت، جا‌به‌جایی، مبادله، کنترل، سوییچینگ (Switching) و داده امانی خودکار (Automatic Acquisition) امکان‌پذیر می‌سازد.

مختصات جامعه اطلاعاتی

انقلاب شگرف الکترونیکی در اواسط  سده بیستم و رشد روزافزون کاربرد ریز پردازنده‌های الکترونیکی در محصولات مختلف و همچنین کاهش بهای تمام شده آن‌ها از یک سو، و نیاز بشر به استفاده از اطلاعات از دیگر سو، موجب پدید آمدن موج اطلاعات گردید. جهانی که پس از سپری کردن دوره کشاورزی با تمام فراز و نشیب‌ها و زمان طولانی خود با وقوع انقلاب صنعتی به دوره صنعت و زندگی ماشیینی روی آورد، با ظهور شبکه‌های رایانه‌ای و توسعه ارتباطات، اینک به عصری جدید موسوم به «عصر اطلاعات» پا می‌نهد. عصر اطلاعات، جامعه بشری را با رویکردهای جدید در کلیه ابعاد مختلف مواجه می‌سازد. از چنین جامعه‌ای با عنوان «جامعه اطلاعاتی» یاد می‌شود. تعاریف متعددی از جامعه اطلاعاتی ارائه شده است؛اما محوریت چنین جامعه‌ای اطلاعات و تولید ارزش‌های اطلاعاتی است و نه تولید ارزش‌های مادی (1).

ویلیام مارتین، در زمره اوّلین کسانی است که موضوع جامعه اطلاعاتی را مطرح کرده است. او معتقد است که هر چند واژه «جامعه اطلاعاتی» از دهه 1980 به بعد متداول گشته است، ولی تعریف واحدی از آن ارائه نشده و حتی گاهی مشروعیت کاربرد چنین واژه‌ای مورد تردید قرار می‌گیرد. به عقیده وی، جامعه اطلاعاتی، جامعه‌ای است که در آن کیفیت زندگی همانند چشم انداز‌های تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی به میزان بسیاری به اطلاعات و بهره‌برداری از آن وابسته است. در چنین جامعه‌ای، استانداردهای زندگی، الگوهای کار و فراغت، نظام آموزشی و بازار کار کاملاً تحت تأثیر پیشرفت‌هایی قرار گرفته‌اند که در قلمرو اطلاعات و دانش به وقوع پیوسته است (11).

گاهی نیز جامعه اطلاعاتی را از جهت تأثیرات فنّاورانه، اقتصادی، شغلی، جغرافیایی و فرهنگی مورد توجه قرار می‌دهند. در این باره معمول‌ترین تعریف جامعه اطلاعاتی بر تأثیرات فنّاورانه تأکید دارد؛ به گونه‌ای که پیشرفت در زمینه‌های پردازش، ذخیره و انتقال اطلاعات، به بهره‌گیری از فنّاوری اطلاعاتی تقریباً در همه زمینه‌های اجتماعی منجر گشته است (2).

برخی دیگر نیز از زاویه جامعه فرا صنعتی به موضوع جامعه اطلاعاتی می‌نگرند. پروفسور بل (Daniel Bell)، جامعه‌شناس برجسته آمریکایی از این گروه محسوب می‌شود. وی به اهمیت اطلاعات و آگاهی در ظهور جامعه فرا صنعتی تأکید می‌ورزد. در جامعه ما قبل صنعتی، زندگی «بازی بر ضدّ هستی» است؛ جایی است که انسان‌ها با نیروی عضلانی غیر ماهر کار می‌کنند و در عصر صنعتی، آن‌جا که ماشین حکم فرما است، زندگی، بازی بر ضدّ هستی مصنوعی است؛ در حالی که در یک جامعه فرا صنعتی که بر خدمات بنا نهاده شده، بازی میان اشخاص است. بنابراین، آنچه به حساب می‌آید، نیروی عضلانی غیر ماهر یا انرژی نیست؛ بلکه اطلاعات است (12).

دقّت در تعاریف جامعه اطلاعاتی، گویای آن است که چنین جامعه‌ای بیانگر مدلی نوین از جامعه بشری است که در آن، مفاهیم رایج آموزش، کسب و کار، اقتصاد و تجارت متحول می‌گردد. به صورت خلاصه می‌توان گفت:

• - تغییری بنیادین در چگونگی تولید ثروت و ارزش پدید آمده و منابع سنتی اقتصاد (مواد اوّلیه/منابع فیزیکی) ، جای خود را به خبرگی و مهارت‌های انسانی خواهد داد؛ به عبارت بهتر، ارزش‌های اطلاعاتی جایگزین ارزش‌های مادی می‌شود.
• -  اطلاعات به‌سرعت تولید و در اختیار همه قرار می‌گیرد.
• -  فعالیت‌های کاری بیشتر در پردازش اطلاعات است تا در تولید صنعتی یا کشاورزی.
• - بیشتر پردازش‌ها به صورت الکترونیکی انجام می‌شود.
• - نهادهای الکترونیکی و سازمان‌های مجازی شکل می‌گیرد.
• - مفهوم کار و کسب و شیوه زندگی تغییر می‌کند.
• - مهارت‌ها و مشاغل جدید در عرصه فنّاوری ارتباطات و اطلاعات ایجاد می‌گردد.
• - تعامل با سایر کشورها و جوامع به میزان چشمگیری گسترش می‌یابد.
• -  مؤلفه‌های اقتدار، نظام‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، مدیریت و سازماندهی متحول می‌گردد.
• -  اطلاع‌رسانی به مفهوم عام و در ارتباط با کلیه نیازمندی‌های جامعه، از نقشی کلیدی و ارزشمند برخودار است.

زیر ساخت‌های فنی - اجتماعی جامعه اطلاعاتی

محققان برای استقرار جامعه اطلاعاتی، عوامل بسیاری را بیان می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها به شرح ذیل است:

• -  زیر ساخت‌های ارتباطات از راه دور؛
• - زیر ساخت‌های مرتبط با دانش؛
• - زیر ساخت‌های فنّاوری رابط اطلاعات؛

زیر ساخت ارتباطی، بیان کننده شبکه‌هایی است که به طور فیزیکی انتقال و ارتباط را تأمین می‌کنند و بیشتر ناظر به وجه سخت‌افزاری تحقق جامعه اطلاعاتی است؛ تا آن‌جا که می‌توان گفت بیشتر جامعه کشاورزی با راه‌های شوسه شناخته می‌شدند و جامعه صنعتی با لوله‌کشی‌های نفت و گاز، و حل آن که باید جامعه اطلاعاتی را با زیر ساخت‌های فیبر نوری و مخابراتی معرفی کرد. زیر ساخت‌های مرتبط با دانش، معطوف به سازمان، روش‌ها و پردازش اطلاعاتی است که مورد نیاز کاربران مختلف بوده و بیشتر ناظر به اند‌یشه خلاق و خبرگی متخصصان، اندیشمندان و فنّاورانی است که بازیابی، پردازش و فراورش داده را برای اهداف مختلف: مدیریت، نظارت، سازماندهی و کنترل امکان‌پذیر می‌سازند.

زیر ساخت فنّاوری رابط اطلاعات، نمادی از محیطی است که در آن هنجارهای مشترک و مبادلات باز و متعامل تحقق می‌یابد. این وجه، بیشتر ناظر به محیط حقوقی و پیمان‌های مناسبی است که چگونگی همزیستی داده‌های مختلف و کاربری آن‌ها را مهیا می‌سازد.

جامعه اطلاعاتی و اقتصادی

فنّاوری اطلاعات بر زمینه‌های مختلف اقتصادی تأثیری شگرف خواهد گذاشت. از نظر اشتغال، توسعه این فنّاوری موجد مشاغل جدید با کیفیتی نو و برتر است؛ به عنوان مثال، در استرالیا نرخ رشد شاغلان در این بخش در فاصله سال‌های 1996 تا 2000 بیش از 30 درصد بوده است، در ایرلند این نرخ برابر 18 درصد در فاصله سال‌های 1992 تا 1999 می‌باشد و متوسط سهم اشتغال فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در 15 کشورعضو اتحادیه اروپا برابر3/9 درصد بوده است (4).

از طرف دیگر، با توجه به این‌که استفاده از فنّاوری اطلاعات موجب افزایش سود و بهبود وضعیت صنایع
می‌گردد، باعث افزایش تولید ناخالص داخلی نیز خواهد بود. همچنین از اواسط دهه 1990 نشانه‌هایی از افزایش بهره‌وری حاصل از کاربرد فنّاوری اطلاعات در آمار دیده شده است (4). این همه، حکایت از تأثیر مثبت فنّاوری اطلاعات بر اقتصاد دارد. قطع نظر از دستاوردهای اقتصادی فنّاوری اطلاعات، استفاده از این فنّاوری، ساختارهای اقتصادی جوامع را به سوی اقتصاد دیجیتالی یا اقتصاد شبکه‌ای سوق می‌دهد.

جامعه اطلاعاتی و تجارت

در اقتصاد شبکه‌ای که مبتنی بر کاربردهای فنّاوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد، ارتباط بین تولید کنندگان و مصرف کنندگان بیشتر شده، فاصله آن‌ها از بین می‌رود و مفاهیمی چون: کسب و کار الکترونیکی، تجارت الکترونیکی، حراج الکترونیکی و بازاریابی بلادرنگ تعریف می‌شود. مشتری‌گرایی بیشتر و محصولات‌خدمات کاملاً سفارشی و مبتنی بر سلایق هر یک از مشتریان ارائه می‌گردد. تجارت الکترونیکی، فرآیند خرید، فروش یا تبادل محصولات، خدمات و اطلاعات از طریق شبکه‌های رایانه‌ای و اینترنت است(7).

استفاده از فنّاوری اطلاعات در تجارت (تجارت الکترونیکی)، همچون سایر کاربردهای فنّاوری اطلاعات موجب کاهش هزینه و افزایش کارایی خواهد شد.فروشندگان با هزینه‌های کمتر و سود بیشتر مواجه شده و مصرف کنندگان نیز با برخورداری از اطلاعات بیشتر، امکان انتخاب بهتر و خرید ارزان‌تر را تجربه می‌کنند.

جامعه اطلاعاتی و آموزش

فنّاوری اطلاعات بر وجوه فرهنگی جامعه نیز تأثیر می‌گذارد که از آن جمله می‌توان به آموزش اشاره کرد. آموزش، تجربه‌ای است مبتنی  بر یادگیری که به منظور ایجاد تغییرات نسبتاً ماندگار در فرد صورت می‌گیرد(5). یادگیری، به عنوان یکی از نیازمندی‌های اساسی انسان، تحت تأثیر روش‌های نوین ناشی از کاربرد فنّاوری اطلاعات قرار گرفته است. آموزش شبکه‌ای، کلاس‌های مجازی، دانشگاه اینترنتی و آموزش از راه دور موضوعاتی است که  از کابردهای فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در زمینه آموزش محسوب می‌شود؛ به عنوان مثال، در آموزش از راه دور، آموزش‌های مورد نظر در مکانی مشخص ارائه شده و سپس با بهره‌برداری از روش‌های انتقال بی‌درنگ (همزمان - Onlion یا ناهمزمان - Offline) به مکان دیگر منتقل می‌گردد.

برخی از مزایای استفاده از فنّاوری اطاعات و ارتباطات در اجرای سیاست‌های آموزشی عبارت‌اند از:

• - حذف تأثیر عواملی همچون: دوری فاصله، وضعیت بد جغرافیایی و امنیت کم و به عبارت بهتر رها شدن آموزش از قید زمان و مکان؛
• - عدم نیاز به جابه‌جایی استادان، معلمان و مربیان از یک منطقه به منطقه دیگر و امکان بهره‌گیری از اساتید بنام بدون توجه به موقعیت مکانی؛
• -  کاهش هزینه لجستیکی؛
• - افزایش کیفیت آموزش از طریق بهره‌مندی از اساتید، معلمان و مربیان با سابقه و مجرب که در مناطق دیگر زندگی می‌کنند؛ به عنوان مثال، در تایوان با راه‌اندازی دانشگاه مجازی با بودجه‌ای برابر 800 میلیون واحد پولی، سالانه 30000 دانشجو آموزش می‌بینند؛ در حالی که دانشگاه ملی  تایوان با بودجه سالانه 3500 میلیون واحد پولی تنها 21000 دانشجو را شامل می‌شود(4).

جامعه اطلاعاتی و جنگ

فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، همچنان‌که بر تمامی وجوه اجتماعی تأثیر گذاشته و جوامع را به سمت جوامع نوین اطلاعاتی سوق داده است، بر جنگ و مفاهیم مرتبط با آن نیز تأثیر گذاشته و یا خواهد گذاشت. در عصر اطلاعات، مفاهیم سنتی جنگ که در عصر صنعت رایج بوده است، جای خود را به مفاهیم جدیدی داده است؛ به گونه‌ای که تحت عناوینی چون جنگ دیجیتالی یا جنگ اطلاعات از آن یاد می‌شود.

همان‌طور که جنگ‌های «موج اوّل» یا دوران کشاورزی برای زمین، جنگ‌های «موج دوم» یا دوران صنعت در جهت کنترل ظرفیت تولید به اجرا در آمدند، جنگ‌های «موج سوم» یا دوران اطلاعات نیز برای کنترل دانش و اطلاعات است. از آن‌جایی که در هر جامعه‌ای شیوه نبرد تابع روش تولید ثروت است، در عصر اطلاعات نیز که ارزش‌های اطلاعاتی جایگزین ارزش‌های مادی می‌شوند، جنگ‌های اطلاعاتی بیش از پیش معنا می‌یابد. «الوین» و «هیدی تافلر» نیروی مسلح ایالات متحده را نیازمند به «مفهوم نظام‌مندی از راهبرد دانش نظامی» می‌دانند. به گمان آنان، این راهبرد شامل دکترین روشن و سیاستی برای تحصیل، پردازش، توزیع و پیشبرد دانش توسط نیروهای مسلح است.(8) آن‌ها می‌گویند که ارتش ایالات متحده در حال توسعه مفهوم جنگ اطلاعات است تا عملیات روانی را نیز شامل شده و بتواند بر احساسات، انگیزه، قدرت استدلال عینی و نهایتاً بر رفتار دیگران تأثیر گذارد. چنین رویکردی، حکایت از توسعه جنگ سنتی و تبدیل آن به جنگ اطلاعات دارد.

جنگ اطلاعات، مفهومی قدیمی است که با استفاده از فنّاروی اطلاعات و  ارتباطات نقش و سهم بسزایی در جنگ ایفا می‌کند؛ به‌گونه‌ای که امروزه جنگ اطلاعات بُعد چهارمی به ابعاد سه‌گانه زمینی، دریایی و هوایی اضافه کرده است. اگر چه تعریف دقیق و واحدی در مورد جنگ اطلاعات وجود ندارد، اما می‌توان گفت: جنگ اطلاعات مظهر تأثیر اطلاعات یا دانش بر عملیات نظامی است به عبارت بهتر، هر اقدامی را که برای انکار، سوء استفاده، تحریف، تخریب اطلاعات یا کارکردهای دشمن و همچنین حفاظت از خود در برابر این اقدامات و بهره‌برداری از عملیات اطلاعاتی خودی انجام می‌شود، جنگ اطلاعات گویند (10).

واژه‌هایی همچون «جنگ رایانه» و «جنگ شبکه»، از مفاهیم رایج در جنگ اطلاعات است. به‌زعم «جان آرکویلا» و «دیوید ران فلت» جنگ شبکه نوعی مشاجره فکری در سطح اجتماعی است که بخشی از آن از طریق ارتباطات شبکه‌ای انجام می‌پذیرد. به احتمال قوی، جنگ شبکه‌ای یک مشاجره راهبردی بین کشورها است که هدف از آن ذهن بشر است (9).

جنگ اطلاعات و سیستم‌های امنیتی

امروزه اینترنت محیطی برای جنگ اطلاعاتی بین دو کشور متخاصم ایجاد کرده است. دزدان اطلاعات می‌توانند با آخرین روش‌های موجود در شبکه‌هایی اطلاعاتی نفوذ و اطلاعات فوق سرّی را مورد استفاده قرار دهند. فنّاوری‌های جدید نرم‌افزاری، امکان دسترسی خودکار به اطلاعات را از طریق«Knowbot» فراهم آورده است. نوبات‌ها پس از رها شدن در اینترنت، قادرند تا برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز، از شبکه‌ای به شبکه دیگر رفته، تولید مثل نموده، با سایر نوبات‌های دیگر ارتباط برقرار کرده و اطلاعات مورد نیاز را به مبدأ خود ارسال کنند.

در عصر اطلاعات، حمله به سامانه‌های اطلاعاتی (پایگاه‌های وب) و دفاع در برابر حمله‌های اطلاعاتی بسیار مهم می‌باشد. نمونه تشدید شده‌ای از این گونه حملات، در جنگ عراق و آمریکا مشاهده گردید؛ به گونه‌ای که یک هفته پس از جنگ، حدود بیست هزار پایگاه مورد حمله واقع شد و بر اساس آمارهای داده شده، روزانه حدود دو هزار و پانصد پایگاه تخریب گردید. یکی از قربانیان اصلی این حملات، پایگاه الجزیره بود که اقدام به نمایش تصاویر سربازان آمریکایی و انگلیسی کشته شده یا اسیر شده نمود. همچنین صدها پایگاه دولتی و تجاری آمریکایی و انگلیسی، پس از بمباران بغداد، توسط شعارهای ضدّ جنگ مخدوش گردیدند.

حملات انجام شده به پایگاه‌ها و همچنین ویروس‌های رایانه‌ای که در طی این جنگ تولید گردید، معمولاً  ناشی از سه گروه بودند.گروه اوّل وطن‌پرست‌های آمریکایی و انگلیسی که می‌خواستند به گونه‌ای در جنگ شرکت نموده و به حمله مجازی به دشمن از طریق شبکه‌های رایانه‌ای اقدام ورزند. حمله به سرورها (راهبرها) در سفارت‌خانه‌های عراق و یا تخریب پایگاه‌های وب شرکت‌های عراقی به همین منظور انجام گردید. گروه دوم، اسلام‌گرایانی بودند که در سراسر جهان حملاتی علیه پایگاه‌های آمریکایی یا انگلیسی انجام دادند و گروه سوم، صلح‌طلبانی بودند که به هیچ یک از طرفین جنگ وابستگی نداشته و با اصل جنگ مخالفت می‌کردند و به تخریب پایگاه‌ها از طریق ارائه پیغام‌های ضد جنگ اقدام می‌کردند. همچنین ویروس‌های رایانه‌ای، کرم‌ها، بمب‌های منطقی و سایر روش‌های دیگر نیز در این ارتباط به کار گرفته شد که از آن جمله می‌توان به ویروس‌های: Prune، Ganda وD .Vote اشاره کرد.

در چنین شرایطی، نقش سیستم‌های امنیتی به عنوان یک سلاح اطلاعاتی و عامل پدافندی بر ضدّ تهدیدات اطلاعاتی از قبیل: بهره‌برداری غیر مجاز، تخریب و تحریف اطلاعات، بیش از پیش مهم جلوه می‌کند.

جامعه اطلاعاتی و کار

عصر اطلاعات با ویژگی‌های خاص خود، ماهیت کار و اشتغال را دستخوش تغییر و تحولات بسیاری می‌کند. نیروی کار و محیط کار در جامعه اطلاعاتی، با تصور امروزی متفاوت است. در چنین شرایطی، تعداد قابل توجهی از کارکنان در مشاغلی که محور آن اطلاعات و دانش است، کار می‌کنند. تغییراتی را که در عرصه کار و اشتغال رخ می‌دهد، می‌توان در موارد ذیل دسته‌بندی کرد:

• • بعضی مشاغل فعلی، در عصر اطلاعات از بین خواهد رفت، مانند مشاغل مرتبط با کتابداری سنتی؛
• • برخی دیگر از مشاغل با تغییراتی مواجه خواهند بود؛ به عنوان مثال، فعالیت‌های مهندسی، تجاریت، پزشکی و یا آموزشی متأثر از فنّاوری اطلاعات با روش‌هایی جدید اجرا می‌شوند؛
• • توسعه و رواج فنّاوری اطلاعات و ارتباطات موجب پیدایی مشاغلی جدید خواهد شد؛ به عنوان مثال، مشاغلی نظیر: برنامه‌نویس وب، برنامه‌نویس بانک اطلاعاتی، برنامه‌نویس پایگاه، کارشناس امنیت اطلاعات، مدیر شبکه، مدیر پایگاه و کارشناس فرآوری اطلاعات به وجود می‌آیند.
• • ایجاد پدیده دُورکاری به معنای «استفاده از رایانه‌ها و ارتباطات راه دور برای انجام وظایف شغلی در موقعیت‌های جغرافیایی متفاوت»، (6) که بر روش اجرای وظایف تأثیر خواهد گذاشت. دُورکاری نه تنها مشاغل خدماتی و رسانه‌ای را تحت تأثیر قرار می‌دهد، بلکه با سازگار کردن ماشین‌آلات صنعتی برای دُورکاری به صورت مبتنی بر وب یا  اینترنت امکان انجام فعالیت‌های صنعتی از راه دور نیز مسیر می‌شود. بنابراین، نقش زمان و مکان فیزیکی کم‌رنگ‌تر و مفاهیم مجازی معنا می‌یابد. همچنین مفاهیم حقوقی و روابط کار نیز تغییر می‌کند؛
• • سطح وظایف واگذاری شده به انسان‌ها نسبت به گذشته تخصصی‌تر خواهد شد و کارهای فیزیکی به ماشین‌ها واگذار می‌شود. از این‌رو، ایجاد و ارتقای مهارت‌های کارکنان از اهمیت خاصی برخوردار است؛
• • شاغلان به سواد اطلاعاتی و مهارت‌های مرتبط با فنّاوری اطلاعات نیازمند هستند؛
• • اطلاع‌رسانی دقیق و جامع بازار کار داخلی و خارجی به‌سهولت انجام می‌پذیرد و همچنین مشاوره شغلی هوشمند به صورت مبتنی بر وب میسر است.

با چنین تغییراتی، شرایط و روابط کار نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد؛ به عنوان مثال، در مقوله دُورکاری ابهاماتی برای کارگران و کارفرمایان مطرح می‌شود. از جمله آن‌که چگونه کارکنان دُورکار انتخاب گردند؟ وجوه نظارتی عملکرد بر کارکنان چه معنایی دارد؟ و روش اجرای آن چیست؟ ارزیابی عملکرد شغلی و رفتاری و خدمات یا محصولِ ارائه شده چگونه انجام می‌شود؟

استانداردهای دورکاری چگونه تعریف می‌شوند؟ محیط حقوقی کار به چه صورت تعریف می‌شود؟ امکانات و تجهیزات مورد نیاز برای دُورکاری چگونه تأمین می‌شود؟ چه آموزش‌هایی مورد نیاز است؟

جامعه اطلاعاتی، فرهنگ و خدمات اجتماعی

دسترسی سریع و ارزان به اطلاعات موجب نشر سریع اخبار، رویدادها و ارتقای آگاهی‌های عمومی در جامعه می‌شود. از سوی دیگر، امکان یادگیری در هر مکان و زمان و فارغ از محدودیت‌های فعلی، آموزش همه‌جانبه برای تمامی اقشار جامعه را فراهم می‌آورد. از این‌رو، فنّاوری اطلاعات و ارتباطات و تشکیل جامعه اطلاعاتی، در توسعه فرهنگ جامعه تأثیر بسزایی دارد.

با استفاده از فنّاوری اطلاعات تمام نظام‌های: اداری، تحقیقاتی، قضایی و یا حکومتی دستخوش تغییرات و تحولات شگرفی می‌گردد؛ به گونه‌ای که امکان مشارکت هر چه بیشتر مردم را در فرایندهای سیاسی و حکومتی ایجاد می‌کند. بنابراین، دمکراسی و جمهوریت معنایی واقعی‌تر به خود می‌گیرد؛ به عنوان مثال، می‌توان از روش‌های رأی‌گیری الکترونیکی، تشکیل مجامع و نهادی مردمی الکترونیکی و ایجاد دولت الکترونیکی نام برد. دولت الکترونیک به دنبال ارائه خدمات مستقیم به مخاطبان خود است و این مخاطبان ممکن است شامل شهروندان جامعه، بنگاه‌های اقتصادی و یا حتی مؤسسات دولتی باشد. ضمن این‌که از این طریق، خدمات دولتی به صورتی کارا و بدون اتلاف زمان انجام می‌پذیرد.

چنانچه دولت الکترونیک به‌درستی طراحی و راه اندازی شود، شهروندان می‌توانند به‌سهولت وارد یک پایگاه اینترنتی شده و به آن دسته از خدمات و اطلاعاتی دولتی که مورد نیازشان است، دسترسی یابند. آن‌ها می‌توانند از طریق تکمیل فرم‌های الکترونیکی، بسیاری از نیازمندی‌های کاری خود را برآورده نمایند. همچنین همه تعاملات مالی می‌تواند از طریق اینترنت صورت پذیرد.

جامعه اطلاعاتی و شهرهای الکترونیکی

فنّاوری اطلاعات، در مدیریت و خدمات شهری نیز تأثیرات زیادی را خواهد گذاشت. از این‌رو، ضروری است که پس از درک مفهوم و آثار این فنّاوری، به سامان‌دهی نظام و مدیریت شهری توجه کنیم. شهرالکترونیکی یا شهر هوشمند، ناشی از تأثیر این فنّاوری بر ابعاد مختلف شهری می‌باشد. چنین شهری با استفاده از زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، توسعه همه‌جانبه خدمات شهری را فراهم آورده است. نیل به یک شهر الکترونیکی بدون توجه به زیرساخت ارتباطی قوی، محیط حقوقی مناسب (قوانین و ضوابط لازم برای امنیت اطلاعات و ارتباطات و یا اقتصاد آزاد )، توسعه سواد اطلاعاتی شهروندان، بافت فیزیکی مناسب(بزرگراه‌ها، راه‌آهن و یا فرودگاه )، مدیریت فعال و پویا، و سایر شرایط لازم به منظور ایجاد و توسعه خدمات شهری و همچنین فرهنگ استفاده صحیح، میسر نیست.

برخی از مزایای چنین شهری عبارت است از: (13)

- افزایش بهره‌وری در ارائه خدمات شهری به دلیل حذف محدودیت‌های زمان ناشی از لزوم حضور فیزیکی در سازمان‌ها، افزایش دقت و سرعت ارائه خدمات؛

- بهبود کیفیت خدمات شهری همراه با کاهش هزینه‌های زائد؛

- حذف بوروکراسی و افزایش رضایت شهروندان؛

- اطلاع‌رسانی دقیق و کامل و توسعه سواد اطلاعاتی که منجر به ارتقای فرهنگ جامعه خواهد شد؛

- افزایش نقش مشارکتی مردم در تصمیم‌سازی‌های شهری و کشوری (مردم‌سالاری الکترونیکی)؛

- امکان بهره‌گیری تمامی شهروندان به صورت مساوی از خدمات شهری؛

- امکان نظارت دقیق بر عملکرد سازمان‌ها و  افراد، ارائه آمارها و گزارش‌ها و تقویت قانون‌مندی (کاهش رشوه‌خواری و رانت‌خواری)؛

- افزایش رفاه عمومی؛

- حفظ محیط زیست، کاهش آلودگی و ترافیک؛

- کاهش معضلات اجتماعی همچون بیکاری و تکدی‌گری، انجام خدمات در تمام زمینه‌های شهری و اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، پزشکی، آموزشی و پژوهشی متحول می‌گردد؛ به عنوان مثال می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• • بازدید و استفاده از نمایشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مراکز زیارتی بدون حضور فیزیکی؛
• • تکمیل فرم‌های در خواست شغل و کاریابی، ثبت شرکت‌ها، ازدواج، طلاق، صدور شناسنامه، گواهینامه، بیمه‌نامه و غیره در هر زمان و مکان و مبتنی بر شبکه؛
• •  شرکت در انتخابات، ارائه نظرات، انجام پژوهش‌ها و کلیه فرایندهای تصمیم‌سازی و انجام مکاتبات الکترونیکی بین مردم و مسؤلان؛
• • پرداخت قبوض و صورت‌ حساب‌های مختلف مالیات، عوارض، آب، و گاز، برق و تلفن، رزرو هتل، بلیط و سایر موارد مشابه به صورت الکترونیکی؛
• • انجام معاملات مختلف بین شرکت‌ها و مصرف کنندگان مبتنی بر شبکه؛
• • امکان دسترسی از راه دور به پزشکان و متخصصان مختلف فراهم می‌شود. پزشکان می‌توانند بیماران خود را از طریق شبکه‌های رایانه‌ای تحت نظارت قرار دهند که تحت عنوان «پزشکی الکترونیکی» یا «دوراپزشکی» نامیده می‌شود؛
• • کنترل ادوات و لوازم مختلف از راه دور میسر می‌گردد؛ مثلاً می‌توان سیستم‌های خانگی نظیر: اجاق گاز، کولر و یا تلویزیون را از طریق شبکه‌های رایانه‌ای و از راه دور تحت کنترل قرار داد. این کاربرد را به عنوان «دورا عملیات» می‌نامند.

جامعه اطلاعاتی و تولید

فنّاوری اطلاعات، محیط‌های تولیدی را نیز در تمامی سطوح، اعم از مدیریت، طراحی، برنامه‌ریزی، ساخت و ارتباط با مشتری، تحت تأثیر قرار می‌دهد. در این ارتباط، مفاهیم جدید همچون «تولید الکترونیکی»، «تولید مبتنی بر اینترنت»، «مهندسی مجازی» و  «کارخانه مجازی» مطرح گشته است.

در روند تولید که از مشتری آغاز و به مشتری ختم می‌گردد (مطابق شکل 1)، بهره‌گیری از فنّاوری اطلاعات موجب ارتقای کارایی و اثربخشی خواهد شد؛ به عبارت بهتر، عملیات بازاریابی و دریافت نیاز مشتری، تحلیل نیاز، انجام طراحی و شبیه‌سازی، برنامه‌ریزی، کنترل کیفیت و ساخت و تحویل کالا به مشتری، همه تحت تأثیر فنّاوری اطلاعات قرار می‌گیرد.

برخی از کاربردهای فنّاوری اطلاعات در زمینه تولید عبارت‌اند از: (14 و 15 و 16)

- فنّاوری اطلاعات در همه مراحل طراحی، اعم از طراحی مفهومی، طراحی دقیق و همچنین شبیه‌سازی، تجزیه و تحلیل و تست محصول، تأثیر بسزایی می‌گذارد. ابزارهای مطرح در زمینه طراحی به کمک رایانه (CAD:Computer Aided Design) و آزمایش به کمک رایانه (CAT: Computer Aided Test)، نمونه‌هایی از چنین تأثیری می‌باشد.

- فنّاوری اطلاعات، در برنامه‌ریزی فرایند تولید نیز که در پی شرح توالی عملیات تولید یک قطعه شامل انتخاب ماشین‌آلات، ابزارها و یا مواد است، کمک شایانی را ارائه می‌دهد. در این ارتباط، می‌توان به ابزارهای برنامه‌ریزی فرایند به کمک رایانه (CAPP:Computer Aided Process Planning) اشاره کرد.

- برنامه‌ریزی و کنترل تولید، اعم از برنامه‌ریزی و کنترل موجودی، برنامه‌ریزی و کنترل عملیات تولید و برنامه‌ریزی و کنترل جریان مواد نیز از روش‌های مبتنی بر فنّاوری اطلاعات بهره‌ می‌برند؛ به عنوان مثال، می‌توان به استفاده از رایانه در کنترل کیفیت (CAQ:Computer Aided Quality Control) اشاره کرد. همچنین با بهره‌گیری از فنّاوری اطلاعات عملیات کنترل و نظارت بر تولید به صورت مبتنی بر وب و از راه دور میسر خواهد بود.

- در عملیات ساخت، بهره‌گیری از رایانه (Aided Manufacturing CAM:computer) در ماشین‌های کنترل عددی مبتنی بر رایانه (CNC:Computer Numeric Control  D) و کنترل عددی مستقیم (NC:Direct Numeric control) همچنین سیستم‌های کنترل تطبیقی (AC:Adaptive Control)، و زبان‌های هوشمند، نمونه‌هایی از به‌کارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات می‌باشد. به کارگیری فنّاوری اطلاعات در ساخت موجب انعطاف‌پذیری زیاد فرایند تولید می‌شود. در این ارتباط، سیستم‌های تولیدی منعطف ( Manufacturing Systems FMS:Flexible) مورد توجه قرار گرفته است.

- در همه مواردِ  یادشده بهره‌گیری از سیستم‌های خبره، به منظور جایگزینی انسان با نرم‌افزارهای هوشمند مد نظر قرار گرفته است؛ مثلاً می‌توان از محصولاتی شبیه TOM.Turbo-Capp,AMPS در برنامه‌ریزی فرایند یا CAMA,PDS در طراحی و اجرای فرایند تولید یاد کرد.

- رویکرد بهره‌گیری از رایانه در تمام فعالیت‌های یک کارخانه، اعم از سیستم مالی، اداری، سیتسم‌های پشتیبانی مهندسی، مدیریت تولید و روش‌های ساخت تحت عنوان یکپارچه مبتنی بر رایانه (CIM:Computer integrated Manufacturing) که محدود به مرزهای کارخانه می‌باشد، با توسعه فنّاوری(شکل 1. فرایند از مشتری تا مشتریی) اطلاعات به سوی کسب و کار یکپارچه مبتنی بر رایانه (CIB:Computer Integrated Business) میل می‌کند. در این الگو، محیط بیرون از کارخانه که شامل مشتریان و یا تأمین کنندگان می‌باشد نیز با فعالیت‌ها و محیط درون کارخانه از طریق شبکه‌های رایانه‌ای مرتبط می‌گردد و در رویکرد جدیدتر، الگوی بنگاه‌ها و سازمان‌های توسعه یافته یا تحت شبکه مطرح می‌شود. این الگو در برگیرنده مزایای همه روش‌های تولیدی همچون: تولید با کلاس جهانی، مهندسی همزمان، تولید ناب، تولید به موقع، برنامه‌ریزی نیازمندی مواد و تبادل اطلاعات به شیوه الکترونیکی است که در دهۀ اخیر مطرح گردیده است.

شکل 1.  فرایند از مشتری تا مشتری

برخی از مزایای استفاده از فنّاوری اطلاعات در تولید عبارت‌اند از:

• - کاهش زمان تحول محصول؛
• - کاهش هزینه و افزایش دقت؛
• - ارتقای نقش انسان در فعالیت‌های تولید؛
• - اطلاع‌رسانی دقیق و سریع؛
• - ارتباط نزدیک با تأمین کنندگان مواد؛
• - انعطاف‌پذیری در تولید محصول؛
• - امکان همکاری نزدیک با شرکا در تمام فعالیت‌های تولیدی؛
• - ایجاد و تقویت مهندسی همزمان (ارتباط همزمان همه بخش‌های: طراحی، ساخت ویا بازاریابی )؛
• - افزایش بهره‌وری تولید و توان رقابت در جهان با توجه به جهانی‌سازی؛
• - هوشمندسازی فرایندها یا حرکت به سوی کارخانه‌های هوشمند Smart Factory))؛

جامعه اطلاعاتی و سازمان‌های مجازی

سازمان، نهادی اجتماعی است که هدف مشخصی را تعقیب می‌نماید؛ به عبارت دیگر، سیستمی است با مرزهای معین که به سبب داشتن ساختاری آگاهانه، فعالیت‌هایی را انجام می‌دهد.(17) سازمان‌ها متشکل از گروه‌های انسانی هستد که برای نیل به اهداف خود لازم است که تغییرات و تحولات محیطی را شناخته،  بهترین انطباق را با آن ایجاد نمایند. فنّاوری اطلاعات، فرصت‌های جدیدی را برای سازمان‌ها پدید آورده است تا بتوانند با یکدیگر ارتباطی نزدیک‌تر را برقرار نمایند، از منابع و امکانات مشترک بهره جویند و مدل‌های جدی کسب و کار را تجربه کنند.

سازمان‌ها برای ورود به عصر اطلاعات، فرایندهای سنتی خود را مورد مطالعه قرار داده و با مهندسی مجدد آن‌ها تمهیدات لازم برای بهره‌مندی بیشتر از فناروی اطلاعات را فراهم می‌آورند؛ اما عصر اطلاعات با ویژگی‌های خاص خود سازمان‌هایی جدید را به ارمغان آورده است که از آن‌ها با عناوینی همچون نهادهای الکترونیکی یا سازمان‌های مجازی (Vitural Organization) یاد می‌شود.

تعاریف مختلفی از سازمان مجازی ارائه شده است که از آن جمله می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: (18 و 19)

1. سازمان مجازی، سازمانی مبتنی بر شبکه است که با استفاده از آخرین فنّاوری‌های ارتباطی و اطلاعاتی مانند اینترنت و اینترانت، مراودات و همکاری با اشخاص و سازمان‌های دیگر را خارج از فضا، زمان و مرزهای فیزیکی امکان‌پذیر می‌سازد.
2. سازمان مجازی، شبکه‌ای موقتی از سازمان‌های مستقل و خودمختار است که با استفاده از فنّاوری اطلاعات و به منظور ایجاد رقابت در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند.
3. سازمان مجازی، به شکل جدیدی از سازمان اشاره دارد که از مجموعه‌ای از افراد، گروه‌ها و یا بخش‌های سازمانی تشکیل شده و از لحاظ جغرافیایی غیر متمرکز و به طور موقتی یا دائمی تشکیل می‌گردد. همچنین متکی به ارتباطات الکترونیکی برای انجام فرایند تولید خود می‌باشد.

برخی از مشخصات سازمان‌های مجازی عبارت‌اند از:

• - امکان استفاده مشترک از منابع؛
• - استفاده از ارتباطات رایانه‌ای؛
• - یکسان بودن اعضا (شرکا)؛
• - عدم مرز محدود و مشخص جغرافیایی؛
• - موقتی بودن اهداف؛
• - کوچکی جثه فیزیکی سازمان.

متناسب با ویژگی خود، این سازمان از روش‌های مدیریتی خاص بهره‌مند می‌شود؛ به عنوان مثال، چگونگی کارمندیابی و گزینش با نظارت بر شاغلان، متفاوت با روش‌های مرسوم است. از آن‌جایی که ممکن است حضور فیزیکی کارکنان در کنار یکدیگر ضروری نباشد، به همین جهت، خدمات به‌صورت مبتنی بر شبکه ارائه می‌گردد.

سواد در جامعه اطلاعاتی

واژه سواد (Literacy) با گذشت زمان از مفاهیم متفاوتی برخوردار بوده است. سواد در برگیرنده مهارت‌های مورد نیاز برای یک شخص است تا بتواند نقش مناسبی را در جامعه ایفا نماید. ساده‌ترین حالت سواد مشتمل، بر توانایی به‌کارگیری زبان است؛ بدین معنا که یک شخص با سواد قادر به خواندن، نوشتن و درک زبان بومی خود می‌باشد (20).

خواندن، نوشتن و آشنایی با حساب، هنوز به عنوان مهارت‌های اساسی در سواد به شمار می‌آیند؛ اما امروزه مهارت‌های دیگری برای بهره‌گیری از اطلاعاتِ ارائه شده توسط رسانه‌های متعدد همچون اینترنت لازم است (21).

با ورود به عصر اطلاعات، وجود مهارت‌های لازم برای جستجو، استخراج و استفاده از اطلاعات امری ضروری است. این گونه مهارت‌ها در واژه «سواد اطلاعاتی» جمع می‌گردد. واژه سواد اطلاعاتی برای اوّلین بار توسط زورکوسکی (ZurKowski) در سال 1974 مطرح گردید. در کنار «سواد اطلاعاتی» واژه‌های دیگری نیز همچون: «سواد رایانه‌ای» (مترادف سواد اطلاعات الکترونیکی و سواد فنّاوری اطلاعاتIT) و واژۀ سواد کتابخانه‌ای، سواد رسانه‌ای، سواد شبکه‌ای (مترادف سواد اینترنتی و سواد هایپر-Hyper)، سواد دیجیتالی (مترادف سواد اطلاعاتی دیجیتالی) مطرح گردیده‌اند (20).

تعاریف مختلفی از سواد اطلاعاتی ارائه شده است که در ذیل برخی از آن‌ها آمده است:

1. سواد اطلاعاتی، انتخاب رفتار اطلاعاتی مناسب برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز از طریق هر روش یا رسانهاست ‌که ممکن است با آگاهی لازم در مورد اهمیت استفاده خردمندانه و  صحیح اطلاعات در جامعه همراه باشد (22).
2. سواد اطلاعاتی، توانانی تشخیص زمان استفاده از اطلاعات، مکان‌یابی، ارزیابی، استفاده مؤثر از اطلاعات و انتقال اطلاعات با حالت‌های مختلف می‌باشد(23).

برخی از استانداردهای معتبر جهان برای آموزش مهارت‌های مورد نیاز به منظور نیل به سواد رایانه‌ای شامل: گواهینامه بین‌المللی فراگیری رایانه ICCS))، گواهینامه بین‌المللی کاربری رایانه (ICDL) و دیپلم  بین‌المللی در فراگیری رایانه (IDCS) می‌باشد؛ به عنوان مثال، گواهینامه بین‌المللی کاربری رایانه (ICDL)، یکی از الگوهایی است که نخستین بار توسط کشور فنلاند در اروپا طراحی و به کار بسته شد. این گواهینامه در بیش از 70 کشور جهان به عنوان معتبرترین گواهینامه در مورد «علوم پایه و کاربردی رایانه» پذیرفته شده است که شامل 7 مهارت ذیل است. (24)

• - آشنایی با رایانه، پایه فنّاوری اطلاعات؛
• - استفاده از رایانه و مدیریت پرونده‌ها؛
• - واژه‌پردازی؛
• - صفحات گسترده؛
• - بانک‌های اطلاعاتی؛
• - ارائه (Presentation) و نمایش مطالب؛
• - پست الکترونیکی و اینترنت.

نتیجه‌گیری

فنّاوری اطلاعات و ارتباطات و حرکت از جوامع سنتی به جوامع اطلاعاتی، تمامی ابعاد نیازمندی‌های بشری را تحت تأثیر قرار داده است. روش‌های آموزشی، تجاری، کار و یا تولید نیز تابع چنین تغییر و تحولاتی بوده‌اند. در این میان، ضروری است  تا هر یک از سازمان‌ها و نهادهای دولتی و خصوصی، اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و نظامی، با توجه به وضعیت فعلی خود و بر مبنای مطالعات لازم، روند ورود و حرکت خود در عصر اطلاعات را تبیین و برنامه‌‌ریزی نمایند. بدیهی است که در چنین شرایطی نقش مجامع دانشگاهی و تحقیقاتی برای شناسایی شرایط فعلی و تحلیل و بومی‌سازی آن در تمامی ارگان‌ها و سازمان‌های کشور بسیار مهم و کارگشا خواهد بود. اگر چه در جهان امروز شکاف دیجیتالی بین کشورهای شمال و جنوب پدیدار گشته است، مسلماً بی‌توجهی بیشتر به این‌ مهم، موجبات عقب‌ماندگی غیرقابل جبران را قافله جهانی از به دنبال خواهد داشت.

پی‌نوشت‌ها:

1. Masuda,Y., The Information Society, World Future Society. Washington, D.C, 1980.
2. Office of Technology Assessment,Critical Connections:
Communication for the future, washing. DC:US Congress, 1990.

3. منتظر، غلامعلی، «طرح تأسیس پژوهشکده فنّاوری اطلاعات»، دانشگاه تربیت مدرس، 1380.
4. شرکت رادسامانه، «طرح اجمالی سند راهبرد توسعه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات ملی»، کارفرما مرکز تحقیقات مخابرات ایران، 1381 .
5. دولان، شیمون ال و شولر، رندال اس، مدیریت امور کارکنان و منابع انسانی، ترجمه محمد علی طوسی و محمد صائبی، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1375.

6. e work 2000: new ways to work 2000, Available at:
.http://www.eto.org.uk/twork/tw00/pdf/tw2000.pdf,2000
7.Turban,E.,lee,J.,King,D and Chung.H.M,.Electronic
Commerce:A Management Prespectivi,prentice  Hall ,2000.
8. Toffler, Alvin & Heidi, War and Antiwar: Survival at the Dawn of the 21 st Century, Boston: Little, Brown & Co, 1993.
9. Arquilla, J., Ronfeldt, D., Cyberwar is Coming!, Comparative Strategy 12: no. 2, 1993.
10. Information Warfare: Pouring the Foundation, Draft, USAF/XO, 19, December, 1994.
11. Martin, W. J., The Global Information Sosiety, Hampshire: Aslib Gower, 1995, pp 1-5.

12. وبستر، فرانک، نظریه‌های جامعۀ اطلاعاتی، ترجمه: اسماعیل قدیمی، انتشارات قصیده‌سرا، 1380، ص 68-81.
13. فتحیان محمد، «نقش فنّاوری اطلاعات در نظام شهری»، ماهنامۀ آموزشی، پژوهشی و اطلاع‌رسانی وب، ش 36، 1382.

14. Lto,. Y., Conceptualizing the Future Factory System, Manufacturing Review, Vol 1, No 4, 1988, pp 252-258.
15. Brown, J., Harhen, J., and Shivnan, J., Production Management Systems, Addison-Wesley, 1996, pp 64-68.
16. Computer Science and Telecommunications Board, Information Technology for Manufactuning: A Research Agenda, the National Academies Press, 1995, pp 12-16.
17. Arthur, G. and Raymond, F., Organizations: Theory and Design, Chicago: Drydon, 1991, p 9.
18. Virtual Organization, Available at: http:// www. Eslahate. Org/committee/index. Htm, 2003.
19. Jagers, H., Jansen, W., and Steenbkkers, W., Characteristics of Virtual Organizations, Proceedings of the VoNet- Workshop, 1998.
20. BAWDEN, David. Information and digital literacies: a review of concepts. Journal of Documentation, Vol. 57, No. 2, p. 218-259, 2001.
21. LANGFORD, L. Information literacy? Seeking clarification. In HENRI & BONANNO (Eds.). The Information literate school community: best practice. Wagga wagga. CIS, Charles Sturt University, p. 43-54, 1999.
22. WEBBER, S. and JOHNSTON, Information: definition and models, 2001, Accessed:
Dis. Shef.ac.uk/literacy/definitions. Htm#bawden, 5 March 2002.
23. State Universlty of New York (SUNY) Councll of Library Directors, Information Literacy
Initiative, Avallable at:
http://olis. Sysadm. Suny. Edu/ill/final. Htm, 30 Sept, 1997.
24. "FITS – ECDL Courses and Services": ?? Avallable at:
http:// www. Fits. Le/ecdi_training. Htm: Jan, 2003.