ره آورد نور

کلیدواژگان: درختواره، اصطلاح نامه، نمایش درختی، اصطلاح رأس، اصطلاح اعم، اصطلاح اخص، اصطلاح مرتبط.

مقدمه

بشر از همان آغاز برای دسترسی آسان به اطلاعات شیوه هایی برای ذخیره آنها به کارمی بست؛ چنان که سومریان الواح گلین را به گونه ای ذخیره  و رده بندی می کردند که هنگام نیاز با سهولت و سرعت به آن دست یابند. با اختراغ کاغذ و پس از آن ماشین چاپ و نیز نیاز به سهولت ثبت دانش و اطلاعات، ذخیره و دسته بندی آنها پیچیده تر گردید و شیوه هایی نو برای ذخیره سامان مند اطلاعات عرضه شد. با گسترش منابع و ایجاد کتابخانه ها، دانش تخصصی کتابداری ایجاد و گسترش یافت. با پیدایی رایانه و شیوع استفاده از آن در امور و دانش های گوناگون، استفاده از این پدیده در دانش کتابداری نیز گسترده شد. ظرفیت های رایانه سبب شد تا متخصصان شیوه هایی برای ذخیر انبوهی از اطلاعات و بازیابی آسان آن را با سرعت بسیار بالا عرضه کنند.

چنان که گذشت، از وظایف اصلی کتابداران سازمان دهی اطلاعات و علوم است. سازمان دهی دانش، عبارت است از توصیف و سازمان دهی محتوا، ویژگی ها و اهداف اسناد؛ به گونه ای که برای کسانی که در جست وجوی این اسناد یا پیام های نهفته در آنها هستند، دسترس پذیر شوند. سازمان دهی دانش، همه انواع و شیوه های: نمایه سازی، چکیده و چکیده نویسی، رده بندی، فهرست نویسی، مدیریت مدارک، کتاب شناسی و ایجاد پایگاه های اطلاعاتی متنی و کتاب شناختی برای بازیابی اطلاعات را دربرمی گیرد. (سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 2007)

یکی از شیوه هایی که در نظام مند ساختن محتوا بسیار به کارمی آید، فهرست کردن اصطلاحات خاص علم به گونه ای است که در آن جایگاه هر اصطلاح بر پایه روابط سلسله مراتبی و وابستگی است. در این شیوه، کاربر برای یافتن جایگاه هر اصطلاح در علم، با انتخاب اصطلاح های رأس آن علم، اصطلاح هایی را که ذیل آن آورده می شود، می یابد. این شیوه را که به شکل تودرتو و پلکانی، یا به شکل تقسیمات نموداری شاخه ای نمایش داده می شود، نمایش درختی (Treeview) یا درختواره می نمامند.

تعریف درختواره

از درختواره تعاریف بسیار عرضه شده است؛ در اصطلاح نامه اصفا درختواره عبارت از: تقسیم روابطِ اندیشه ها، افکار و علوم بر پایه سلسله ای از مشترکات به شاخه ها و زیرشاخه ها و شاخه های ریزتر دانسته شده که نمایانگر دو گونه رابطه منطقیِ عام و خاص، و هم بسته است. (شورای تدوین اصطلاح نامه، 1374، 8)

دانشنامه آزاد ویکی پدیای انگلیسی، درختواره را عبارت از عناصر گرافیکی رابط کاربری که نمایش سلسله مراتبی از اطلاعات عرضه می کند و هر فقره (شاخه یا دکمه) ممکن است تعدادی زیرشاخه داشته باشد، تعریف کرده است. (Wikipedia the Free Encyclopedia, 2012)

در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز که از این شیوه برای سامان بخشی به محتوا استفاده شده است، تعاریفی چند وجود دارد؛ برای نمونه، درختواره، یعنی نمایی از عناوین کلی و جزئی یک علم که به صورت طبقه بندی شده در شاخه های منظم و منطقی مانند: ریشه، شاخه، برگ و مکمل عرضه می گردد. در درختواره یک علم، آن علم، مانند درخت تنومندی فرض می شود که دارای ریشه، تنه، شاخه و برگ است. ریشه، خود آن علم، و تنه، ابواب اصلی و مدخل آن علم به شمار می رود. شاخه ها، عناوین کلی مباحث هر باب را شامل می شود و برگ ها نیز رابط هایی هستند که با متون یک علم ارتباط ایجاد می کنند. (ابن الرضا، 1386، 17)

در معنایی دیگر، درختواره، یعنی عرضه اطلاعات متن به صورت دسته بندی منطقی و طبقه بندی منظم، حول محوری واحد و هماهنگ برای متون و منابع متعدد در هر علم. (برکتین، 1382، 13)

اهداف درختواره

این اهداف عبارت اند از:

• - به دست آوردن و نمایش مفاهیم، مسائل و اصطلاح های ساختاریافته علم؛
• - رفع ابهام از اصطلاح های هم نویس (مشترکات لفظی)؛
• - تعیین جایگاه سلسله مراتبی هر اصطلاح در علم خاص و مشخص شدن اصطلاح های اعم، اخص و اصطلاح های رأس آن.

درختواره تولید شده در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در واقع وسیله ای برای سامان بخشیدن به محتوای منابع عرضه شده در نرم افزار است و به خودی خود و اصالتاً هدف نبوده است؛ به این معنا که این اصطلاحات و عبارت ها ابزاری برای سهولت دستیابی کاربران به محتوا به شمار می روند. از این روی، در درختواره تولید مرکز، بر خلاف اصطلاح نامه های موجود، امکان اتصال به متن نیز فراهم شده است. بنابراین، می توان دسترسی آسان و سریع کاربران به متن و کاهش ریزش کاذب اطلاعات و نتایج ناخواسته را نیز از اهداف دختواره دانست.

امتیازهای درختواره

در شیوه درختواره، از یک سو اصطلاح ها به صورت دسته بندی منطقی و طبقه بندی منظم ارائه می شود و از سوی دیگر، یک محور واحد و هماهنگ برای متون و منابع متعدد در هر علم و فن تدوین می گردد. نمودار درختی یک علم در قالب عناوین هماهنگ و دسته بندی های منطقی و منظم، ممکن است محور تمام متون و منابع آن علم قرار گیرد؛ به گونه ای که کاربر بتواند با جست وجو در عناوین درختواره، به مطلوب و خواسته خود در کلیه منابع متصل به این نمودار دست یابد. نظام درختی، بسیاری از نواقص شیوه های پیشین را ندارد؛ از جمله آن کاستی ها می توان به نمونه های ذیل اشاره کرد:

• - عرضه واژگان و اصطلاح ها فقط با نظم الفبایی و گاه ذیل عنوان های بسیار کلی؛ برای نمونه، گنجاندن واژگان ذیل اعلام اشخاص، گروه ها، مکان ها، زمان ها و نوع ها؛
• - نبود سامانی سلسله مراتبی برای نمایش روابط واژگان و اصطلاح ها و نوع آن به کاربر؛ برای نمونه، در شیوه های موضوعی واژه ها به شکل فهرست الفبایی عرضه می شود و کاربر با برگزیدن پنجره مرتبطات و مترادفات واژگان مرتبط یا مترادف را در پنجره مجزا مشاهده می کند؛ بدون اینکه نوع ارتباط آن مشخص باشد؛
• - «ارائه اطلاعات حجیم به صورت ستونی و توده ای؛»
• - نا هم سطح بودن اطلاعات ارائه شده؛
• - از دست رفتن بسیاری از قراین دخیل در فهم به واسطه تقطیع متون؛
• - ابهام یا اطاله عناوین استخراج شده از متون؛
• - ناهماهنگی بین عناوین و اطلاعات عرضه شده مربوط به چند منبع و متن؛
• - طولانی شدن زمان استخراج اطلاعات و هماهنگ سازی آن». (همان)

کاستی های وضعیت فعلی درختواره در مرکز

از کاستی های عمده در این شیوه می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. دشواری استخراج؛
2. مشخص نبودن اصطلاح های راجح و مرجوح؛
3. مشخص نبودن روابط هم بسته و وابسته میان اصطلاح ها؛
4. دشواری استفاده، هم به سبب ساختارهای اختصاصی و فنی درختواره و هم پیچیدگی رابط کاربری؛
5. شلوغ بودن رابط کاربری؛
6. موضوعیت داشتن خود درختواره و نمود کمتر در کاربردش برای بازیابی اطلاعات متون.

نقاط مشترک درختواره و اصطلاح نامه

در شیوه سامان دهی محتوا به شیوه درختواره که در برخی از نرم افزارهای مرکز پی جویی می شود نیز اصطلاحات به گونه درختی و با شکل های: الفبایی، بابی و فقهی نمایش داده می شود. افزون بر نمایش درختی، اصطلاحات علم را می توان به گونه های دیگری چون فهرست الفبایی تکواژه ها، فهرست الفبایی مکمل ها و فهرست مداخل درختواره به شکل الفبایی ملاحظه کرد. همچنین واژگان درخت در قالب تک واژه و الفاط، از طریق جست وجو و مرور در دسترس کاربر است.

افزون بر این گونه از نمایش، مسیر قرار گرفتن واژگان را نیز می توان به شکل یکجا دید:

در درختواره فقه، اصطلاحات به شیوه ای ترسیمی عرضه شده است؛ به این گونه که با انتخاب زبانه ترکیب در نرم افزار، اصطلاحات را به شکل غیر درختی ذیل هم آورد؛ ضمن اینکه اصطلاح رأس و اصطلاح عام نیز معین شده است.

در مقام مقایسه، شاید بتوان تنه یک درخت را که باب های علم در آن آورده می شود، به اصطلاحات رأس، شاخه های درختواره را اصطلاحات اعم، و برگ ها را اصطلاحات وابسته در اصطلاح نامه، مانند دانست. همچنین همه واژگانی که در زیرشاخه ها و برگ ها آورده می شود، اصطلاحات اخص برشمرد. در درختواره تولیدی مرکز نیز واژگان مترادف به یکدیگر بازگردانده می شوند.

تفاوت درختواره با اصطلاح نامه

درختواره تولیدشده در مرکز با وجود شباهت های پیش گفته، تفاوت هایی نیز با اصطلاح نامه دارد که در ذیل به برخی از آنها اشاره می کنیم:

- در درختواره مرکز از روابط هم ارز خبری نیست؛ یعنی در این درختواره، واژه های مرجح و مرجوح به کاربر معرفی نمی شود؛ برای نمونه، در اصطلاح نامه فقه اصطلاحات استاندارد و پذیرفته را به کاربر پیشنهاد، و او را از اصطلاحات مرجوح با خبر می کند.

در این نمونه ها، «بک» مختصر «به کار برید» و «بج» مختصر «به جای» است.

- در درختواره تولیدی مرکز، نظام رده ای  الفبایی وجود ندارد؛ به این معنا که در این درختواره ردگان دانش و سرعنوان های موضوعی و زیرردگان، به شیوه چهریزه ای و غیر چهریزه ای مشخص نشده است.

- داشتن همه شکل های نمایش در اصطلاح نامه ها مرسوم نیست و از این حیث، نمی توان بر شیوه درختواره علم در مرکز خرده گرفت. در همه اصطلاح نامه ها روابط هم ارز وجود دارد و در آنها افزون بر عرضه روابط هم ارز، روابط سلسله مراتبی نیز به تصریح آورده می شود؛ به این گونه که:

آب خرما

بج : عصیر تمری

ا.و :خرما

ا.خ : آب خرمای جوشیده

آب خرمای مستهلک

آب خرمای نارس

در این نمونه، « ا.و» علامت اختصاری «اصطلاح وابسته»، و «ا.خ»، مختصر «اصطلاح خاص» است.

بر این اساس، شاید بتوان گفت درختواره تولیدشده در مرکز به سبب نظام روابط سلسله مراتبی سیاق اصطلاح نامه دارد و از آنجا که در آن روابط هم ارز و سلسله مراتبی دیده نمی شود، با اصطلاح نامه مرسوم متفاوت است.

مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم که در حوزه های گوناگون علوم اسلامی اصطلاح نامه هایی تولید و عرضه کرده، اخیراً به «ایجاد و توسعه نظام های معنایی علوم اسلامی» روی آورده و  با پژوهشگاه های ارتباطات و فناوری اطلاعات تفاهم نامه های امضا کرده است. همکاری با این مرکز برای تکمیل درختواره مرکز و نیز رفع کاستی های اصطلاح نامه سودمند خواهد بود.

تفاوت درختواره با نمایش درختی

از ویژگی های اصلی درختواره، منتسب بودن آن به یک علم مدون و دارای مفاهیم تعریف شده است؛ به این معنا که متونی که دارای وحدت موضوعی اند و مفاهیم آنها به شکل ساخت یافته و منظم است، به شیوه درختی قابل عرضه اند. از دیگر ویژگی درختواره علوم، دارا بودن نظم منطقی میان مفاهیم و اصطلاحات آن است؛ به گونه ای که هر مفهومی که در درخت به کاررفته است، در قیاس با مفاهیم دیگر، عام، خاص، هم رده یا به شکلی مرتبط است. شیوه های عرضه درختی، ویژگی های پیش گفته را ندارد؛ یعنی نه بر اساس موضوع و متنی مدون شکل یافته اند و نه میان همه مفاهیم آن نظمی منطقی وجود دارد.

در عرضه مفاهیم به صورت درختی، میان واژگان به کاررفته در درخت، ارتباط فی نفسه دیده نمی شود؛ بلکه واژگان به سبب آنکه مرتبط با موضوع کلی ای که این مفاهیم درباره آن اند می باشند، ذیل هم و در یک درخت ساخت یافته اند. حال آنکه در درختواره ها، مفاهیم صرف نظر از موضوعی که در آن به کاررفته اند، فی نفسه باهم مرتبط اند.

در شیوه درختواره، واژگان به کاررفته در درخت، از اصطلاحات پذیرفته آن علم به شمار می روند که در شکل اصطلاح رأس، اعم، خاص و اخص، و نیز اصطلاحات مرتبط سامان یافته اند؛ در حالی که در عرضه درختی مفاهیم مربوط به یک موضوع، همه عبارت ها و اصطلاحات استاندارد و پذیرفته در یک علم خاص نیست؛ بلکه به سبب ارتباط با آن موضوع، در کنار هم گرد آمده اند.

شاید بتوان مهم ترین تمایز بین شیوه درختواره را با عرضه درختی مفاهیم درباره یک موضوع را در این دانست که واسطه عقد اصطلاحات و واژگان درختواره به گونه فی نفسه در خود آنهاست؛ درحالی که واژگان و عبارت های عرضه درختی به سبب موضوعی که حول آن گرد آمده اند، به هم ارتباط دارند.

برای نمونه، شاخه ای از درختواره فقه با عرضه درختی سیره معصومان(ع) با هم مقایسه می شود:

در نمونه های بالا، به خوبی می توان تمایز بین عرضه درختی مفاهیم در یک موضوع را با روش درختواره ای مشاهده کرد.

معمولاً هنگامی از شیوه عرضه درختی استفاده می شود که هدف مرتب سازی یک رشته یا علم باشد؛ اما درختواره قالبی برای مرتب سازی مفاهیمی از یک دانش است که افزون بر مرتب سازی ردگان، جایگاه هر اصطلاح را در یک علم مشخص می کند. بنابراین، شیوه عرضه درختی با درختواره متفاوت است. روابط اصطلاح های به کاررفته در درختواره، از دو نوع کلی است: 1. رابطه اعم و اخص: بیان کننده رابطه اعم و اخص میان مفاهیم است. اصطلاح اعم، معرف یک رده یا کل است و حال آنکه اصطلاح اخص، اشاره به اعضا یا اجزای آن دارد؛ 2. رابطه هم بسته/ وابسته: رابطه ای است میان دو اصطلاح که نه اعضای یک مجموعه مترادف هستند و نه می توان آن را در سلسله مراتبی قراداد که یکی اخص دیگری باشد؛ در عین حال، از نظر ذهنی چنان با یکدیگر همبستگی دارند که باید پیوند آن ها در اصطلاح نامه منعکس شود.

علوم قابل سازمان دهی با استفاده از شیوه درختواره

فقط علومی را که مدون اند و مسائل و مفاهیم آن قابل احصاست، می توان به شکل درختواره عرضه کرد.

نمودار درختی یک علم، هیچ گاه نمی تواند به صورت انتزاعی و جدای از محتوا و شاکله و ارتکازات آن علم تدوین گردد؛ زیرا یک نظام درختی جهت استفاده بیشتر کاربران و محققان، افزون بر ارائه محتوای علم، باید حاکی از نوع دسته بندی و جایگاه مفاهیم و محتوای آن علم به صورتی منطقی و بر اساس ساختارهای خارجی متون و منابع آن باشد. (برکتین، 1382، 14) بنابراین، متونی که حالتی چندموضوعی دارند و یا متونی که مسائل میان رشته ای را مطرح می کنند، گرچه امکان ایجاد درختواره در آنها وجود دارد، اما باید به تعداد موضوع های علوم، واژگان رأس برای اصطلاح های کتاب تدوین کرد و از سوی دیگر، پژوهشگرانی که متکفل استخراج اصطلاح های درخت اند، باید در همه موضوع های مطرح در آن علم آشنایی کامل داشته باشند.

همچنین متونی که متعلق به دانشی است که مسائل آن مدون و نظام یافته نیست، از یک سو، ساخت درخت آن بسیار دشوار است و از سوی دیگر، گاه روابط میان اصطلاح ها تا اندازه ای سلیقه ای می شود؛ برای نمونه، رشته علمی علوم حدیث که شامل فقه الحدیث، رجال و درایه می شود، در اصطلاح نامه ای که دفتر تبلیغات عرضه کرده است، به گونه کامل عرضه نشده و تنها اصطلاح های بخشی از آن، یعنی اصطلاح های رجالی و درایه ای، استخراج شده باشد.

انتقال از درختواره به اصطلاح نامه و هستی شناسی

چنان که بیان شد، اصطلاح نامه از یک نظر در قیاس با درختواره کاستی هایی دارد و از نگاه دیگر، برتری هایی. درختواره برای تبدیل شدن به یک اصطلاح نامه باید به استاندارد کردن اصطلاح ها، اصطلاح های راحج و مرجوح و نیز برخی روابط هم بسته و وابسته توجه داشته باشد.

در اصطلاح های عرضه شده در درختواره، هرچند روابط میان اصطلاح ها و جایگاه هر اصطلاح تعیین شده است، ارتباط میان همه اصطلاح ها با یکدیگر و وجه ارتباط آنها به صراحت روشن نیست. بنابراین، باید افزون بر مشخص شدن اصطلاح های عام و خاص آن، باید رابطه هایی چون: واژگان مرتبط، هم ارز، هم بسته، وابسته، نمونه ها، اوصاف، افراد، اعلام وابسته و مکان ها مشخص شود. در نمونه ذیل:

+ باب الصلاة / مقدمات الصلاة / الأوقات

++ تعیین الأوقات

+++ أوقات الیومیه

++++ أوقات الفرایض الیومیه

+++++ وقت الظهرین

++++++ الوقت المختصّ بالظهر

++++++ الوقت المختصّ بالعصر

می توان تشخیص داد که اصطلاح «وقت الظهرین» متعلق به «اوقات الیومیه» و ذیل«باب الصلاه» است؛ اما مشخص نشده است که این اصطلاح، وصفی از «اوقات الیومیه» است یا زیرطبقه یا فردی از افراد آن است و نیز ارتباطش با دیگر اوقات و زمان ها روشن نشده است؛ این گونه که:

وقت الظهرین، زیرطبقه ای از زمان؛ زیرطبقه اوقات روزانه، وقت زوال خورشید؛ زیرطبقه انجام اعمال خاص، وقتی برای خوردن نهار، وقتی برای انجام عبادت، وقت انجام فرایض دینی مسلمانان، از مقدمات انجام فریضه نماز، و... .

تکمیل درختواره

استفاده از اصطلاحات استاندارد و پذیرفته و نیز آوردن اصطلاحات مرجوح و ارجاع به آنها، از کارهایی است که افزون بر گسترده کردن واژگان مرتبطات اصطلاحات، کاربر را با اصطلاح های معیار جامعه علمی آشنا می سازد.

دوزبانه کردن این درختواره (فارسی و عربی) نیز در فراگیر بودن کاربران آن، و نیز استفاده در دیگر نرم افزارها یا پایگاه ها سودمند خواهد بود.

از آغاز نگارش طرح نامه تا تولید برنامه، نیاز به تحلیل و طراحی محتوایی است تا موازین پردازش متن بر پایه هر شیوه به گونه ریزتر استخراج شود؛ برای نمونه، هر یک از شیوه های استخراج اصطلاحات (ساختار درختی گویا و بسته، و ساختار درختی مبتنی بر متن و باز) مبتنی بر اصول و موازینی است که باید مراعات شوند تا یک درختواره استوار عرضه گردد.

برای تدوین یک اصطلاح نامه استاندارد، مراحل ذیل صورت می گیرد:

- شناسایی منابع: از طریق: منابع کتابشناسی موضوعی، کتابخانه های تخصصی، بانک های اطلاعاتی، نظام های اطلاع رسانی و راهنمایی اساتید متخصص علوم؛

- طبقه بندی علوم: از حیث اعتبار، از حیث دوره های زمانی، عقیدتی، اصل و شرح، و... ؛

- رمزنگاری منابع؛

- تهیه شناسنامه منابع؛

- تهیه طرح نخستین و تعیین رده های اصلی؛

- تعیین شیوه های تدوین:

* قیاسی: اصطلاحات در مرحله مقدماتی نمایه سازی، از مدرک استخراج می شود؛ اما تا هنگام نرسیدن به حد نصاب، کنترل واژگان روی آنها صورت نمی گیرد و روابط میان واژگان تعیین نمی شود؛

* استقرایی: اصطلاح های نو پس از گزینش از مدارک و کنترل، برای ورود به اصطلاح نامه پذیرفته می شوند. کنترل واژگان از آغاز صورت می گیرد و هر اصطلاح به محض ورود، عضوی از یک یا چند مقوله عام تری تلقی می گردد.

گزینش واژه ها و تبدیل به واژگان استاندارد اصطلاح نامه ای:

اصطلاح در مدرک به شکل ساده و بسیط موجود است که به همان شکل از متن استخراج شده و وارد اصطلاح نامه می شود. اصطلاحی که به شکل ترکیب اصطلاح نامه ای در مدرک آمده، بدون تغییر در اصطلاح نامه آورده می شود. اصطلاح نامه به زبان طبیعی و کنترل نشده در متن مدرک آمده و اصطلاح نویس آن را پس از کنترل، به شکل اصطلاح استاندار و پذیرفته اهل فن در اصطلاح نامه می آورد. هیچ گونه اثر لفظی از اصطلاح در متن مدرک وجود ندارد و به سبب اهداف نمایه سازی و اصطلاح نامه نگاری، توسط اصطلاح نامه نویس جعل می شود و با نشانه گذاری، در اصطلاح نامه قرار می گیرد؛ اصطلاحی جعلی یا انتزاعی. (مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، 1390)

بر این اساس، با رعایت برخی نکات و توجه به روش علمی موجود و نیز معیارهای جامعه علمی می توان درختی از اصطلاح ها عرضه کرد که از یک سو، همه ملاک های یک اصطلاح نامه را داشته باشد و از سوی دیگر، با توجه به برخی مکمل ها و نیز واژگان و اصطلاح های مرتبط که گاه بسیار گسترده تر از اصطلاح نامه های مشابه اند، کاستی های یک اصطلاح نامه را رفع کرد.

منابع: