کلیدواژگان: درختواره، اعجاز بیانی، فصاحت، بلاغت، علم معانی، علم بیان، علم بدیع.
مقدمه
بیتردید، قرآن کریم بزرگترین معجزه دین اسلام است. مفسران معتقدند این کتاب از جنبههای گوناگون معنوی و لفظی اعجاز، بهرهمند است. از نظر اعجاز معنوی، قرآن حاوی: غیبگوییها، جامعیّت و فراگیرى مفاهیم و قوانین آن، استقلالى بودن سبک و مفاهیم و تعابیر آن، پیشگویی هاى علمى، پیراسته بودنش از اختلاف و عیب، پیوسته تازه بودن و... است (معرفت، 1386: 4، 29و30).
اعجاز لفظی قرآن نیز وجوه متعدّدی را شامل می شود؛ نظیر اعجاز عددی و نظم آهنگین؛ امّا مهمترین وجه آن، اعجاز بیانی است که زیربنای آن فصاحت و بلاغت است. اعجاز بیانی، همان رسا بودن تعبیرات، موزون بودن کلمات و جملهبندیها، شیرینی بیان و نفوذ خارقالعاده آن در نفوس تعبیر میشود. در این نوشتار، بر آن هستیم تا با تبیین درختواره بلاغی قرآن، گامی نو در تبیین اعجاز بیانی قرآن برداریم (مودب، 1379: 160؛ سیوطى، 1421، ج2: 238).
درختواره بلاغی قرآن
محقّقان گروه قرآن، پس از آماده‌سازی تجزیه همه کلمات قرآن و ترکیب نحوی آنها، تصمیم به تدوین درختواره ای جامع گرفتند تا علاوه بر جمع‌آوری تمامی عناوین بلاغی در قالب نرم‌افزاری، تمامی آیاتی که دارای نکات بلاغی هستند را با تکیه بر تفاسیر ادبی و بلاغی متذکّر شوند. این درختواره، با محوریت کتاب مطوّل و مختصر تفتازانی و با بهره گیری از 9 کتاب بلاغی دیگر، تدوین شد. این کتاب ها عبارت‌اند از: اسرار البلاغة فی علم البیان، عبدالقاهر جرجانی؛ ترجمه اسرار البلاغة فی علم البیان، عبدالقاهر جرجانی؛ الفوائد المشوق الی علوم القرآن و علم البیان، ابن‌قیم جوزیه، محمد‌بن‌ابی‌بکر؛ الإیضاح فی علوم البلاغة، الخطیب القزوینی؛ جواهر البلاغة، احمد الهاشمی؛ تهذیب البلاغة، دکتر عبدالهادی فضلی؛ علوم البلاغه، دکتر محمد احمد قاسم و دکتر محیی‌الدین ادیب؛ علوم البلاغة، احمد مصطفی مراغی؛ الأطول فی علوم البلاغة، عصام‌الدین ابراهیم‌بن‌محمد اسفراینی؛ المعجم المفصل فی علوم البلاغة، انعام فوال عکاوی.
همچنین، با بهرهمندی از 14 تفسیر ادبی و بلاغی تمامی آیات قرآن که دارای عنوان بلاغی است، به برگ های درختواره متّصل شده است. این کتب، عبارت‌اند از:
إعراب القرآن وبیانه، محی‌الدین درویش؛ الجدول فی اعراب القران، محمود صافی؛ اعراب القرآن، ابراهیم‌بن‌سری زجاج؛ اعراب القران، احمد‌بن‌محمد نحاس؛ تلخیص البیان عن مجازات القرآن، محمد‌بن‌حسین شریف الرضی؛ انوار التنزیل واسرار التاویل، عبدالله‌بن‌عمر بیضاوی؛ البحر المحیط فی التفسیر، محمد‌بن‌یوسف ابوحیان؛ تفسیر غرائب القران و رغائب الفرقان، حسن‌بن‌محمد نظام الاعرج؛ الکشاف، محمد‌بن‌عمر زمخشری؛ التبیان فی اعراب القرآن، عبدالله الحسین عکبری؛ جوامع الجامع، فضل‌بن‌حسن طبرسی؛ مفاتیح الغیب، محمد‌بن‌عمر فخر رازی؛ مجمع البیان، فضل‌بن‌حسن طبرسی؛ معانی القران، یحیی‌بن‌زیاد فراء.
تعداد زیرشاخههای درختواره، بیش از 800 عنوان بوده و 20278 اتّصال آیه به درختواره وجود دارد که از این میان، برخی از آنها، دارای چند عنوان بلاغی هستند.
این درختواره، به‌زودی در پایگاه قرآن در بخش اعراب قرآن بارگذاری میگردد. همچنین، در نسخه جدید جامع تفاسیر، یعنی نسخه 4، به نمایش در خواهد آمد.
نمایی از درختواره
طبق جست‌وجوهای انجام‌گرفته، تعداد 4608 آیه از آیات قرآن، دارای عناوین بلاغی بوده، به درختواره متّصل گردیدهاند و 1628 آیه نیز بدون اتّصال باقی مانده است. خوب است که محقّقان در تکمیل این فرآیند و اتّصال باقی آیات به برگهای درختواره، پای گذاشته و این مهم را به سرانجام رسانند.
تعداد اتّصالات آیات قرآن، به شرح ذیل است:
- یک اتصال، 1436 آیه؛
- دو اتصال، 1002 آیه؛
- سه اتصال، 710 آیه؛
- چهار اتصال، 416 آیه؛
- پنج اتصال، 362 آیه؛
- شش اتصال، 232 آیه؛
- هفت اتصال، 157 آیه؛
- هشت اتصال، 104 آیه؛
- نُه اتصال، 67 آیه؛
- ده اتصال، 44 آیه؛
- یازده اتصال، 28 آیه؛
- دوازده اتصال، 20 آیه؛
- سیزده اتصال، 14 آیه؛
- چهارده اتصال، 9 آیه؛
- پانزده اتصال، 4 آیه؛
- شانزده اتصال، 5 آیه؛
- هجده اتصال، 1 آیه؛
- بیست‌ویک اتصال، 1 آیه.
با توجه به نیاز محقّقان، اصطلاحات بلاغی درختواره، بر اساس کتب بلاغی توضیح داده شده است.
این درختواره، دارای پنج زیرشاخه: فصاحت، بلاغت، ابواب علم معانی، بیان و بدیع است. زیرشاخه فصاحت و بلاغت، صرفاً جهت تکمیل عناوین بلاغی ذکر شده است و ازآنجاکه همه آیات و کلمات قرآن دارای شروط فصاحت و بلاغت هستند، هیچ آیه ای به این دو متّصل نگردیده است. در ذیل، به تبیین این دو بخش می پردازیم:
واژه فصاحت، از نظر لغوى به معنای آشکارکردن و هویدا بودن است و در اصطلاح دانشمندان معانى، کلمه یا کلامی روشن است که علاوه بر زیبایی، زود به فهم آمده و در بین نویسندگان و سرایندگان رواج دارد (تفتازانی، کتاب المطول، 1416: 15).
کلمه ای فصیح است که از تنافر (ناهنجارى) حروف، پیراسته و خوش‌آهنگ باشد؛ یعنی سبُک بر زبان بگذرد و بر گوش، گران نیاید؛ مثل واژه «أسد» که سبک‌تر از «فدوکس» است. پس، فصیح، کلمه‌ای است که ناآشنا نبوده و مأنوس باشد؛ به بیان دیگر، مخالف قواعد صرفى نبوده، از گوشآزارى و ناگوارى تهى باشد.
کلامی فصیح است که از ناگوارى واژه های ترکیب‌شده، پیچیدگى لفظى و معنوی، کثرت تکرار، اضافه شدنهاى پی‌درپى و سستى ترکیب، تهی باشد (عرفان، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، 1388: 1، 15).
نمایی از شاخه فصاحت و زیرشاخه های آن
«بلاغت» در لغت، به معناى دست یافتن و رسیدن است و در اصطلاح، هماهنگى سخن با چیزى است که مقتضاء حال(1) آن را می‌طلبد. علاوه بر این، فصیح بودن واژه هاى مفرد و مرکّب نیز در بلیغ بودن کلام شرط است. کلام بلیغ، سخنى است که متکلّم، آن را به گونه اى متناسب با حالتهاى شنوندگان و مخاطبان شکل می دهد (تفتازانی، مختصر المعانی، 1376: 14).
بلاغت، تنها وصف کلام و متکلّم قرار می گیرد و صفت کلمه نمی شود؛ چون کلمه نمی تواند گوینده را به هدفش برساند (عرفان، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، 1388، ج1: 59 و60).
نمایی از شاخه بلاغت و زیرشاخههای آن
- ابواب علم معانی:
دانش معانى، قواعدى است که گوینده با به‌کارگیری آنها، سخن عربی را مطابق مقصود خویش و مقتضاء حال، بیان کند؛(2) مثلاً برای مخاطب هوشمند، سخن را کوتاه آورده و برای کندفهم گستردهگویی کند (عرفان، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، 1388، ج1: 81؛ تفتازانی، مختصر المعانی، 1376: 27).
علم معانی، 9 زیرشاخه دارد: باب «خبر»، «انشاء»، «احوال مسند الیه»، «مسند»، «تقیید»، «احوال متعلّقات فعل»، «قصر»، «وصل» و «فصل»، «ایجاز و اطناب و مساواة» (تفتازانی، مختصر المعانی، 1376: 28).
به عنوان نمونه، در شاخه «ایجاز و اطناب و مساواه»، زیرشاخه ایجاز دارای دو برگ است؛ یکی ایجاز قصر و دیگری ایجاز حذف. ایجاز قصر، متّصل به 10 آیه شده است؛ از جمله آیه 179 سوره بقره که خداوند می فرماید: «وَلَکُم فِی القِصاصِ حَیاةٌ.» در اینجا خداوند با استفاده از آرایه ایجاز قصری، بیان می کند که مصلحت عموم، تنها با قصاص تأمین می شود؛ نه بخشش و دیه و نه هیچ چیز دیگر. همچنین، خداوند جز حفظ منافع مردم و رعایت مصلحت آنان، چیز دیگرى نمی خواهد و اگر مردم به این دستور عمل کنند، چیزى عاید خداوند نمی شود. به علاوه، در این جمله، کلمه «قصاص» معرفه، و کلمه «حیاة» نکره آمده است تا دلالت کند بر اینکه نتیجه قصاص و برکات آن، دامنهدارتر و عظیمتر از آن است که با زبان گفته شود و این مفاهیم، همه در این جمله به صورت ایجاز نهاده شده است (طباطبایی، 1390، ج1: 433).
- ابواب علم بیان:
«بیان» در لغت، به معناى کشف (نمایان ساختن)، ایضاح (آشکارکردن) و ظهور است و در اصطلاح، عبارت از قواعدى است که گوینده بتواند با آنها واضحترین الفاظی که مقصودش را بیان می‌کند، مطابق با مقتضاء حال بگوید (عرفان، ترجمه و شرح جواهر البلاغة، 1388، ج2: 236).
ابواب علم بیان، عبارت‌اند از: باب «تشبیه»، «مجاز و استعاره» و «کنایه».
به عنوان نمونه، در زیرشاخه «مجاز و استعاره»، به برگ «الاستعارة التمثیلیة التخییلیة» این آیه متّصل شده است: «فَما بَکتْ عَلَیهِمُ اَلسَّماءُ وَ اَلْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ« (الدخان: 29). گریه آسمان و زمین، بر شیء ازدست‌رفته، کنایه تخییلی از متأثّر شدنِ آن دو از فوت و نابودی آن شیء می باشد. در آیه مورد بحث، گریه نکردن آسمان و زمین بر قوم فرعون، کنایه از بی‌مقدار بودن آنان در نزد خدواند و همین طور، بی اثر بودن هلاکتشان در عالم طبیعت می‌باشد (طباطبایی، 1390، ج18: 141).
- ابواب علم بدیع:
«بدیع» در لغت، چیزى است که بدون نمونه پیشین ایجاد شده باشد و در اصطلاح، علمى است که در آن شیوههای زیباسازی سخن بیان میشود. علاوه بر این، لازم است سخن با مقتضاى حال، هماهنگ باشد و مقصود گوینده را از نظر لفظى و معنوى، به طور واضح بفهماند (تفتازانی، مختصر المعانی، 1376: 2650).
این باب، مجموعاً 77 زیرشاخه دارد و مفصّلترین باب درختواره بلاغت است.
یکی از زیرشاخه های این باب، «جناس تامّ» بوده و یک برگ آن، «جناس تامّ مماثل» است که دارای 57 ارتباط با آیات قرآن کریم است؛ از جمله آیه 55 سوره روم: «فَمَنِ اِعْتَدى عَلَیکمْ فَاعْتَدُوا عَلَیهِ بِمِثْلِ مَا اِعْتَدى عَلَیکمْ.» در این آیه، کلمه «اِعْتَدى» تکرار شده و جناس مماثل را نشان میدهد (درویش، 1415، ج9: 45).
همچنین، از زیرشاخههای «جناس»، «جناس ناقص» است که جمعاً 3 اتّصال دارد؛ به عنوان نمونه، در آیه 44 سوره هود: «وَ قِیلَ یا أَرْضُ اِبْلَعِی ماءَک وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی»، کلمه «اِبْلَعِی» با «أَقْلِعِی» از لحاظ ظاهر هم‌شکل هستند و تفاوتشان فقط در فاء الفعل (قاف و باء) است (معرفت، 1386، ج5: 96).
نتیجه
از منظر پژوهشگران، تدوین درختواره جامع بلاغی، پدیدهای است که علاوه برجمعبندی کتب تفسیری و بلاغی، توانسته است آیاتی را که تاکنون از لحاظ بلاغی مورد بررسی قرار نگرفته، روشن سازد. بهرهمندی از تحلیلهای بلاغی آیات قرآن جهت جستجوی ترکیبی، دیگر مزیّتی است که در آینده ای نزدیک در پایگاه جامع قرآن محقَّق میشود. محقِّق برای یافتن ترکیب عناوین بلاغی، می تواند از این موتور جست‌وجوگر بهره ببرد. همچنین، پژوهشگران می‌توانند تگهای نحوی و صرفی و بلاغی را با هم ترکیب کرده، در میان آیات به جست‌وجوی آن بپردازند.
پی‌نوشت‌ها:
منابع: