با نگاهی اجمالی به میزان و کیفیت بهره گیری از فناوری اطلاعات و ارتباطات در عرصه های دینی به نظر می رسد با وجود کمیت بالا و وضعیت بهتر آن نسبت به سایر رسانه های نوین متأسفانه در جنبه های کیفی و محتوایی همچنان بسیاری از آسیب ها و مشکلات تبلیغات و آموزشهای دینی در این فضا خودنمایی می کنند پرداختن به موضوع آسیب شناسی تبلیغات دینی و وضعیت نابسامان آن در رسانه های آن در رسانه های گوناگون از جمله اینترنت نیازمند به بحثی مفصل و مجالی جداگانه است و در این مقال بنای پرداختن به آن را نداریم. آنچه در این یادداشت به صورت گذرا مطرح می شود یکی از آسیب هایی است که به عرصه اینترنت و پایگاه ها و وبلاگهای دینی راه یافته و باید به صورت ویژه مورد توجه و دقت نهادهای دینی و فرهنگی قرار گیرد. این آسیب را می توان با تعابیری چون فن زدگی، نگاه تکنیکی به محتوا و فنی مهندسی شدن علوم الهی و انسانی مطرح کرد.
عوامل اصلی این مشکل را باید در نکات و مسائل مختلفی جستجو کرد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:
- یکی از این عوامل پیش قدم، وارد شدن متخصصان و مهندسان این فناوری در عرصه های محتوایی و احساس بی نیازی و خودکفایی گروهی از آنان در این زمینه است. البته باید توجه داشت که بی شک یکی از عوامل اصلی رشد بسیار خوب فعالیتها و پایگاه های مذهبی در شبکه اینترنت، علایق فرهنگی و تعهد متخصصان و مهندسانی است که به صورت خود جوش و با انگیزه های الهی تلاش کردند تا این فناوری را در خدمت اهداف دینی قرار دهند. این تلاشها در ابتدای راه موفقیتهای بزرگی را برای اهداف تبلیغی و ترویجی به همراه داشت و حجم قابل توجهی از مفاهیم و متون مذهبی را در قالبهای الکترونیکی آماده و عرضه نمود. اما از آنجا که نگاه و فضای ذهنی این افراد بیشتر جنبه فنی و شکلی داشت و بسیاری از فعالیتهای آنان در حد آماده سازی و عرضه متون و اطلاعات آماده در قالب صفحات وب متوقف شد. در بسیاری از موارد نتوانست عمق و تأثیر مورد انتظار را در پی داشته باشد برای روشن شدن موضوع بد نیست به نمونه ای که در حال حاضر به عنوان یکی از جدی ترین و پرجاذبه ترین مباحث مطرح در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات مورد توجه نهادهای علمی و فرهنگی قرار گرفته است یعنی موضوع آموزش الکترونیکی اشاره کنیم. امروزه وقتی سخن از آموزش الکترونیکی و دانشگاه مجازی مطرح می شود. در بسیاری از موارد اولین چیزی که به ذهن مسئولان و متولیان مراکز آموزشی می رسد موضوعات فنی است و اکثراً گمان می کنند هر مرکزی که از نرم افزارهای مدیریت آموزشی و تولید محتوای بهتر و گران تری برخوردار باشد. دانشگاه مجازی قوی تری ایجاد خواهد کرد. در مواردی که نگاه دقیق تری به این موضوع وجود دارد نهایتاً بحث محتوای الکترونیکی و شیوه تولید و کیفیت آموزشی آن مورد توجه قرار می گیرد. اما از آنجا که در این بخش نیز تقریباً همه امور به دست مهندسان و تیمهای فنی است و تواناییها و دغدغه های فرهنگی موجب پیشتازی آنها در این عرصه شده است. جای خالی مباحثی چون فلسفه تعلیم و تربیت، فناوری آموزشی، برنامه ریزی و مدیریت آموزشی، آمور فرهنگی و تربیتی نظارتهای علمی و مانند آن کاملاً حس می شود. نتیجه این وضعیت چیزی جز نارضایتی دانشجویان دانشگاه های مجازی عدم بازده لازم علمی و فرهنگی و نهایتاً احساس بدبینی و ناکارآمدی نسبت به این روش آموزشی نخواهد بود. این در حالی است که اگر امکانات بسیار خوب و مزایای فراوان این شیوه به درستی در اختیار مدیران و مربیان آموزشی قرار گیرد. ظرفیت و امکان به دست آوردن نتایجی بیش از روشهای سنتی و حضوری را نیز داراست. هدف از ذکر این نمونه توجه دادن به این نکته بود که برای بهره گیری صحیح از ظرفیت بالای فناوری اطلاعات و ارتباطات در مسیر اهداف علمی فرهنگی و دینی که ماهیت اصلی و قوام آنها به جنبه های محتوایی است. جز با سرمایه گذاری جدی در جنبه های محتوایی و توجه کامل به جنبه های تخصصی موضوعاتی که قرار است ا طریق این فناوری منتقل و منتشر شود. امکان پذیر نیست. و بر این اساس می توان ادعا کرد که هیچ طرح بزرگی در عرصه این شبکه و فناوری جز با حضور نیروهای محتوایی و نگاه تخصصی در کنار تیم فنی و مهندسی به موفقیت و اهداف نهایی دست نمی یابد.
اما از سوی دیگر این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که منظور از حضور تیم فنی در کنار گروه محتوایی و تخصصی حضور فیزیکی و ظاهری نیست. نکته مهم اینجاست که اگر در هر یک از طرحهای رایانه ای و اینترنتی قوی ترین تیم محتوایی در کنار بهترین تیم فنی قرار گیرد. اما هم زبانی و تفاهم لازم میان آنها برقرار نشود. نمی توان امید چندانی به موفقیت آن طرح داشته این ارتباط و هم زبانی تنها در صورتی اتفاق می افتد که در این میان حلقه اتصالی برای پیوند این دو بخش وجود داشته باشد. این حلقه اتصال که همان حلقه مفقوده بسیاری از طرحها و فعالیتهای فرهنگی کشور ماست، وجود متخصصان محتوایی آشنا با اصول و اقتضائات فنی است.
- پیش از این گفتیم یکی از مشکلات موجود در مسیر بهره گیری از فناوری اطلاعات برای اهداف و برنامه های دینی، نگاه فنی به این مقوله و بی توجهی نیست به جنبه های محتوایی و تخصصی آن است. اما واقعیت این است که مشکل بزرگ تر در این زمینه نگاه سطحی و ساده انگارانه متولیان نهادهای فرهنگی و مذهبی به موضوعاتی چون پایگاه های اطلاع رسانی، وبلاگ آموزش الکترونیکی و مانند آن است. این مشکل باعث شده محتواهای آموزشی، مباحث عمیق علمی و تحقیقات ارزشمند نیز، امکان عرضه مناسب پیدا نکنند و در بسیاری از موارد از درصد بسیار پائینی از ظرفیتها و امکانات فناوری اطلاعات برای عرضه و بهره برداری آنها استفاده شود. هنوز بسیاری از محققان و متولیان مراکز علمی و دینی تصور می کنند همین که محتوایی را آماده سازند و به مهندسان و نیروهای فنی بسپارند تا آنها نیز آن محتوا را به قالبهایی چون لوح فشرده، بانک اطلاعاتی یا پایگاه اینترنتی تبدیل کنند، موفق به بهره گیری کامل از فناوری اطلاعات و ارتباطات در مسیر اهداف علمی و دینی شده اند. غافل از این که با این کار نهایت دستاوردی که نصیبشان می شود. عرضه نمونه ای دیگر از یک محصول سنتی در قالب و پوشش پیوسته ای نوین خواهد بود. آنچه در این میان می تواند مشکل را بر طرف سازد. همان حلقه مفقوده یا حلقه اتصالی است که مورد اشاره قرار گرفت. وجود افراد مسلط به مباحث علمی و دینی که با اقتضائات و ظرفیتهای عصر ارتباطات آشنا باشند و اصول کالی و مباحث کلیدی مسائل فنی را بشناسند، در چنین شرائطی بسیار کارگشا خواهد بود. تنها چنین نیروهایی می توانند ضمن توجه به ظرافتها و جوانب پیچیده مسائل علمی، دینی و تبلیغی با احاطه و تسلط لازم، فناوری را برای اهداف دینی، تبلیغی و معرفتی به تسخیر در آورند.
در غیر این صورت یا معارف و آموزه های دینی مسخر و تحت الشعاع فناوری و آفتهای آن قرار خواهد گرفت و یا آنچه عرضه می شود از کیفیت جاذبه و آثار مورد نظر برخوردار نخواهد بود.