کلیدواژه: نهج البلاغه، نهج البلاغه در اینترنت، پایگاه های اسلامی
مقدمه
نهج البلاغه، این اثر جاودانه، بر گرفته از بیانات و انوار گهربار امیرالمؤمنان، حضرت علی (ع) بزرگ مرد تاریخ است که هیچ گاه گذشت زمان غبار کهنگی بر سیمای نورانی آن ننشانده و از جلوه و شکوه آن نکاسته است؛ تا بدان جا که دوست و دشمن زبان به ستایش آن گشوده و انگشت حیرت در شگفتی و بلاغت این کتاب به دهان گرفته اند. این مجموعه نفیس و ماندگار، از متون اوّلیه فرهنگ اسلامی است که توسط ادیب علامه، مرحوم سید شریف رضی (ره)، از میان صدها کتاب و منبع گردآوری و تنظیم گردیده است.
نهج البلاغه دریایی است بی کران؛ در تاریخ نویسندگان بسیاری ظهور کرده اند که سخنانشان نشأت یافته از احساسی عمیق می باشد؛ سخنانی که چون به گوش شنونده می رسد، اعماق قلب و روح او را در اختیار می گیرد. انتخاب الفاظ فصیح٬ ترکیب های مناسب٬ آرایش های زیبای لفظی و معنوی در این کتاب ها به وضوح دیده می شود؛ اما هیچ کدام را یارای مصاف با حضرت مولای موحدان علی بن ابی طالب (ع) نیست، وقتی که کلام حضر ت را در نهج البلاغه می بینیم.
این کتاب گرانقدر علاوه بر مسلمانان متفکر، غیر مسلمان را نیز به خود جذب کرده است. پروفسور هانری کربن، محقق و شرق شناس معروف فرانسوی، نهج البلاغه را از مهم ترین سرچشمه هایی معرفی کرده که متفکران شیعه پیوسته از آن سیراب شده اند.
استاد امین نخله، یکی از صاحب نظران مسیحیت، بولس سلامه، استاد شاعر و نویسنده معروف مسیحی لبنانی و همچنین جرج جرداق نویسنده و ادیب معروف مسیحی، نهج البلاغه را بیانی رساتر از هر بیانی دانسته است که تا انسان هست و اندیشه انسانی وجود دارد، با ذوق هنری و ادبی انسان پیوند ناگسستنی خواهد داشت.
بعد دیگری از ابعاد ارزش و اهمیت نهج البلاغه، ترسیم شخصیت امیر المؤمنان (ع) است. فضائل و شخصیت هر شخص در سخنان او مشهود است. نگاه ژرف به بیانات آن امام بزرگوار، شخصیت والای حضرت را برای جویندگان روشن می کند؛ چنان که حتی بعد از قرن ها؛ حضور این امام بزرگوار قابل احساس می باشد.
البته درباره عظمت این کتاب و ارزش این سخنان مطالب عمیق گفته شده و خیلی حرف ها می توان زد، اما هدف این نوشتار کنکاشی در دنیای مجازی اینترنت است. بدین منظور که روشن سازیم تا چه حد مسلمانان و دوستداران امام حق و کلام حق جهت رساندن آن به تشنگان راه و شناساندن این امام همام از این ابزار سود جسته اند.
پایگاه ها و پایگاه های شیعه از قرار دادن محتوا و متن کتاب فرو گذار نکرده اند. در بیشتر این پایگاه ها می توان متن کتاب شریف نهج البلاغه را مشاهده کرد. اما با توجه به کاربرد مخصوص این رسانه و نیازهای متفاوت کاربران از ابعاد مختلف و شکل های مختلف ارائه این اثر گرانقدر، از زوایای مختلفی به آن بپردازیم.
1. متن و ترجمه نهج البلاغه
متن و ترجمه کتاب گرانقدر نهج البلاغه، در تعداد قابل توجهی از پایگاه های اینترنتی قرار گرفته اند. نهج البلاغه یک کتاب است و معمولاً به شکل مرسوم یک کتاب در پایگاه ها قرار می گیرد. شاید کمتر پایگاهی به این کتاب مقدس با توجه و عنایت ویژه نگاه کرده باشد. و با قرار دادن امکاناتی چون: جستجو، نمایش متن و ترجمه وشرح به صورت مرتبط و زیبانگاری، برجستگی این کتاب را نمایان کرده باشد. در این بخش، سعی شده است به بعضی از صفحاتی که به نظر متفاوت هستند، اشاره شود.
پایگاه امام علی (ع) (1)
یکی از پایگاه هایی که می توان چهار نسخه از متون مختلف نهج البلاغه را در آن یافت، پایگاه امام علی (ع) است. این پایگاه که به مناسبت نامگذاری سال 1379 به نام مبارک حضرت امیر (ع) طراحی و ایجاد شد، به ابعاد مختلف شخصت امام پرداخت و بخش عمده این پایگاه به کتاب شریف نهج البلاغه اختصاص یافت. نسخه های مختلف موجود در این پایگاه، نسخه فیض الاسلام، صبحی صالح، عبده و بنیاد نهج البلاغه می باشند. از ترجمه های موجود در این پایگاه می توان به سه ترجمه فارسی: استاد شهیدی، استاد معادیخواه و استاد آیتی و همچنین یک ترجمه انگلیسی سید علیرضا اشاره کرد. بعد از انتخاب نامه، خطبه یا حکمت مورد نظر می توان هر کدام از ترجمه ها را برگزید.
ترجمه های مختلف در پایگاه تخصصی نهج البلاغه (2)
در این پایگاه، ترجمه این کتاب شریف به زبان های مختلف موجود است. در این پایگاه می توان ترجمه نهج البلاغه به بیش از بیست زبان زنده دنیا مشاهده کرد، از جمله زبان های: فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، سواحیلی، ازبکی، روسی، هوسا، ترکی، آذری، هندی، اندونزیایی، کردی، بوسنیایی، چینی، اردو، بنگالی و پرتقالی. این صفحه نیز خطبه ها، نامه ها و حکمت های حضرت را در اختیار قرار می دهد.
پایگاه شهید آوینی
متن و ترجمه فارسی نهج البلاغه، در پایگاه شهید آوینی(3) به صورتی فهرستی قرار گرفته است. ترجمه فارسی نهج البلاغه در کنار متن عربی واقع گردیده و همچنین نسخه ای از آن نیز به منظور چاپ ارائه شده است.
پایگاه عرفان
پایگاه عرفان (4) نیز متن نهج البلاغه با ترجمه فارسی از استاد حسین انصاریان را به شکلی متفاوت ارائه نموده است و امکاناتی چون: جستجوی ساده، جستجوی پیشرفته، نشان دادن معنا در زیر خط یا صفحه مقابل یا مراجعه به صفحه دلخواه، در صفحه مربوط به نهج البلاغه قرار داده شده است. البته صفحه ای که به جهت راهنمایی استفاده کنندگان از امکانات این پایگاه وجود دارد، تمام امکانات این صفحه را توضیح می دهد و برای کاربران مفید خواهد بود. در این صفحه همچنین گزیده سخنان مشکل نهج البلاغه که نیاز به تفسیر دارد، در انتهای فهرست خطبه ها و نامه ها قابل دستیابی است.
پایگاه نهج البلاغه انگلیسی (5)
این پایگاه، کتاب شریف نهج البلاغه را به زبان انگلیسی در خود جای داده است. خطبه ها، کلمات قصار و نامه های حضرت امیر (ع) از راه فهرست و همچنین از طریق جستجو برای کاربران قابل استفاده می باشد. به نظر می رسد که این پایگاه تنها پایگاه انگلیسی زبان است که صرفاً به این کتاب شریف پرداخته است؛ اما این پایگاه نیز پا را فراتر از یک ترجمه نگذاشته است؛ حتی در این پایگاه برای تطبیق با ترجمه انگلیسی، از متن اصلی عربی نیز خبری نیست.
2. شرح های نهج البلاغه
درباره شرح هایی که برای کتاب نفیس نهج البلاغه نگاشته شده است، تعدادی کتاب را می توان نام برد. از جمله: شرح نهج البلاغه علامه جعفری، شرح نهج البلاغه نواب لاهیجی، شرح ابن ابی الحدید، شرح علامه شوشتری و دیگر شروح که بعضی از آن ها را به صورت کتاب در پایگاه ها می توان یافت. به نظر نمی رسد کاری فراتر از این در پایگاه ها انجام شده باشد. در پایگاه شبکه امام رضا (ع)(6) صفحه ای به معرفی بعضی از شروح نهج البلاغه قرار گرفته است که جهت استفاده محققان مفید به نظر می رسد. ما نیز در این نوشتار به بعضی از صفحات پایگاه هایی که به شرح این کتاب گرانقدر پرداخته اند، نظر می افکنیم.
علاوه بر متن و ترجمه های که در بخش قبل ذکر گردید، شروح مختلفی نیز در پایگاه امام علی (ع) (7) موجود است. از جمله:
بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة (شیخ محمّد تقی شوشتری، به عربی، 14 جلد)، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (آیت الله خویی، عربی، 21 جلد)، شرح نهج البلاغه (ابن ابی الحدید، عربی، 20 جلد) را می توان نام برد. همچنین در بخش تفاسیر فارسی نیز کتاب ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم (5 جلد) و شرح نهج البلاغه علامه جعفری(27 جلد) نیز موجود است.
شرح های متعددی از نهج البلاغه به صورت کتاب و بدون امکانات خاص در پایگاه های مختلف قرار داده شده است. از جمله تفسیر نهج البلاغه علامه جعفری (8) در پایگاه تخصصی نهج البلاغه در 27 جلد، متن عربی کتاب شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید در 20 جلد در پایگاه الشیعه (9) و شرح های متعدد دیگر که در بخش کتابخانه توضیحاتی درباره آن ها آمده است.
3. درباره نهج البلاغه
نهج البلاغه، این کتاب عشق و معرفت، بعد از سالیان دراز هنوز هم فداییانی دارد؛ از شریف رضی (رض) تا مترجمان و مححقان و شارحان آن گرفته تا مؤسسان پایگاه های اینترنتی و تهیه کنندگان نرم افزارها و کارهایی که عاشقان این امام همام وظیفه خود دانسته و با توجه به ذوق خود درباره این کتاب شریف آثاری را بوجود آورده اند.
شریف رضی (رض) (10)
شریف رضی (رض) از اعلام دین و علمای مذهب شیعه و از مردان دلیر و نامور و خدمتگزاران صمیمی اسلام بوده است. پرداختن به نهج البلاغه بدون نام بردن از این بزرگ مرد، انصاف به نظر نمی رسد. بررسی و جستجوی نام این عالم بزرگ در اینترنت، ما را به صفحات بسیاری از معرفی و زندگی نامه ایشان راهنمایی می کند؛ ولی کمتر جایی به اندازه صفحه ذکر شده در پایگاه تخصصی نهج البلاغه مفصل و قابل تأمل باشد. با این حال، صفحه دیگری که به زندگانی این دلباخته علم و معرفت می پردازد، صفحه ای با عنوان «ستاره افق بغداد» (11) است.
نهج البلاغه گویا (12)
بهترین مأخذ برای این موضوع، پایگاه تخصصی نهج البلاغه است که قرائت خطبه ها و نامه های حضرت را قرار داده که می توان
فایل های صوتی خطبه ها و نامه های حضرت را دریافت نمود و استفاده کرد.
پایگاه امام علی (ع) (13) نیز به قرار دادن صوت چند خطبه و نامه از جمله قرائت خطبه های بدون خط و خطبه بدون نقطه نهج البلاغه اکتفا کرده است.
4. مصادر نهج البلاغه
اگر سخن شناسان بخواهند به دید تحقیق در این کتاب شریف بنگرند، قطعاً تصدیق خواهند کرد که او شخصیتی بزرگ است. و این سخن، سخن یک عالم درس خوانده نیست؛ بلکه پیام شخصی است که به سرچشمه ای جوشان و منبعی بی پایان متصل است. با این حال، علما و ذهن های جستجوگر به جهت فرو نشاندن عطش خود به دنبال منابع و اسناد معتبری هستند که این اثر گرانقدر را به امام همام منسوب کند. در این رهگذر، این بخش که بیشتر مورد نیاز محققان و پژوهشگران واقع می شود، مصادر نهج البلاغه می باشد.
از جمله این صفحات در پایگاه تخصصی نهج البلاغه به نشانی www.balaghah.net/nahj- tm/far/id/manabeh/main.htm می توان اشاره کرد که نام کتاب ها و مؤلفان آن ها را ذکر کرده است.
همچنین کتابخانه تخصصی مرکز جهانی علوم اسلامی (14) نیز با قرار دادن کتاب «دروس فی نصوص الحدیث و نهج البلاغة» تألیف علی ربانی گلپایگانی به این امر پرداخته است.
درباره این مهم، مطالب و صفحات مختصر و متعددی در اینترنت یافت می شود که خوانندگان محترم را به صفحات ذکر شده زیر رهنمون می شویم.
مصادر نهج البلاغه:
www.andisheqom.com/page.php?pg=nahj&idVeiw=27&level=4&subid=27
من أنباء التراث:
www.rafed.net/books/turathona/5/ts21.html
اسناد نهج البلاغه:
www.andisheqom.com/page.php?pg=nahj&idVeiw=13&level=4&subid=13
5. کتابخانه ها
در مطالعه این کتاب گرانقدر، برای هر شخصی روشنگری و آگاهی هایی را به ارمغان می آورد. این روشنگری ها برای همه یکسان نیست؛ چنان که علما و اندیشمندان بزرگ بعد از درک عمق بیانات این امام بزرگوار، به تفسیر و نگارش یافته های خود جهت استفاده دیگران برآمده اند. با وجود این، ابزار ارزشمند دنیای مجازی اینترنت تاکنون تعداد بسیاری از این نوشته ها را در اختیار کاربران این رسانه در سراسر دنیا قرار داده است. به نظر می رسد تعدادی از این پایگاه ها در این باب اهتمام فراوان داشته اند. از جمله، نشانی www.balaghah.net/nahj-htm/far/id/library/main.htm در پایگاه تخصصی نهج البلاغه که ده ها جلد کتاب ارزشمند درباره نهج البلاغه و سخنان حضرت امیر (ع) را در اختیار کاربران قرار می دهد.
در این باب، پایگاه امام علی (ع) نیز به ارائه متن کامل 220 جلد کتاب به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی، و منابعی در باب کتاب شناسی امام علی (ع) پرداخته است.
کتابخانه تخصصی نهج البلاغه (15) پایگاه اینترنتی تبیان نیز در مجموعه کتابخانه خود کتابخانه تخصصی نهج البلاغه را به وجود آورده است. این کتابخانه امکاناتی چون: فیش برداری، جستجوی کلمات مورد نظر، علامت گذاری و برخی امکانات دیگر پژوهشی را در اختیار می گذارد که شاید این خصوصیت در مقایسه با کتابخانه های دیگر معرفی شده ممتاز باشد. در صفحه اوّل این کتابخانه، تعداد بسیاری ترجمه نهج البلاغه، از جمله: ترجمه نهج البلاغه ناصر احمد زاده، حسین بن شرف الدین اردبیلی، کاظم ارفع، امیر اسماعیلی، ناهید آقا میرزایی، محمد مهدی فولادوند، علامه محمد تقی جعفری، حسین انصاریان، محمد علی انصاری قمی، عبدالحمید آیتی، عباس ایراندوست، سید نبی الدین اولیایی، محمد بهشتی، عزیزی الله جوینی و چندین ترجمه دیگر، وجود دارد که مناسب است خوانندگان گرامی به نشانی ذکر شده مراجعه کنند. گفتنی است که دو ترجمه منظوم نیز از امید مجد و حمید قاضی خاکیاسری در این کتابخانه موجود است.
کتاب های تفسیر و شرح نهج البلاغه نیز در این کتابخانه با امکانات ذکر شده موجود است. از جمله: شرح نهج البلاغه علامه جعفری، ناصر مکارم شیرازی و میثم بن علی بن میثم البحرانی. همچنان که در این کتابخانه، کتاب های معدود دیگری نیز درباره نهج البلاغه وجود دارد.
کتابخانه اختصاصی نهج البلاغه(16) در پایگاه غدیر نیز در این میان قابل توجه است. متن کامل نهج البلاغه و تعدادی قابل توجهی کتاب در این صفحه قرار داده شده است. از عناوین کتاب های قابل اشاره می توان به کتاب های: آشنایی با نهج البلاغه، سیری در نهج البلاغه، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید (8 جلد ترجمه و حاشیه از دکتر محمود مهدوی دامغانی) اشاره کرد.
6. مقالات
بعضی از متفکران و اندیشمندان با تأمل و نگرش از زوایای مختلفی بر این اثر بزرگ مطالبی را به رشته تحریر درآورده و ارائه کرده اند. بعضی از پایگاه ها مقالات مختلف درباره این کتاب شریف را در خود جای داده اند. از جمله، در بخش مقالات پایگاه تخصصی نهج البلاغه(17) که شامل تعداد قابل توجه از مقالات در موضوعاتی چون: سیاسی، ادبی، حقوق، تربیتی و انسان شناسی می باشد. البته به صورت غیر متمرکز در بسیاری از پایگاه های دیگر هم به مقالات پرداخته شده است.
7. پایگاه های شیعی
نام شیعه همواره با نام امیر المؤمنان، علی (ع) همراه بوده است. در عصر ما نیز شناخت این امام همام با مراجعه به سخنان ایشان امکان پذیر است. در این بخش، به معرفی اجمالی برخی از پایگاه هایی که محتوا و منابع آن به بیان اعتقادات و افکار شیعه که ملهم از کتاب و سخنان این امام بزرگ است، اختصاص یافته، می پردازیم.
پایگاه تخصصی نهج البلاغه
در این پایگاه علاوه بر مواردی که در بخش های دیگر گذشت، کتابخانه، مقالات، فهرست حافظان نهج البلاغه و قرآن نیز در بخش دیگری از این پایگاه، درس هایی از نهج البلاغه که توسط استاد محمد علی انصاری، آیت الله فاضل لنکرانی، استاد علامه جعفری، آیت الله نوری همدانی، استاد مصباح یزدی و استاد مطهری در تفسیر و بیان خطبه ها ایراد شده، قرار گرفته که می توان آن ها را دریافت و استماع کرد.
برخی عناوین مهم دیگر پایگاه عبارت اند از: جستجوگر نهج البلاغه به روش های گوناگون کلمات و موضوعات، زندگی نامه شریف رضی، شگفتی های نهج البلاغه، امام علی و نهج البلاغه، مقالات نهج البلاغه، حافظان نهج البلاغه، پرسش و پاسخ، کتابخانه، نسخ خطی نهج البلاغه.
پایگاه www.emamali.net
این پایگاه به زندگی نامه و فضائل امام علی (ع) پرداخته است. این پایگاه در ابتدای راه بوده و قصد دارد نهج البلاغه و مطالب دیگری را نیز ارائه نماید.
پایگاه اندیشه قم
این پایگاه نیز صفحه ای (18) را به این کتاب شریف اختصاص داده است. در بخش کتاب شناسی (19) این پایگاه، به طور مفصل به معرفی کتاب های نوشته شده درباره نهج البلاغه، مستدرکات و معاجم نهج البلاغه و شروح بسیاری که علمای اسلامی در طی ده قرن گذشته بر کتاب نهج البلاغه نوشته اند، پرداخته شده است. همچنین کتاب شناسی برگزیده هایی از نهج البلاغه و مصادر نهج البلاغه نیز جهت استفاده کاربران و محققان در این پایگاه قرار گرفته است.
بنیاد نهج البلاغه (20)
در پایگاه بنیاد نهج البلاغه، علاوه بر متن نهج البلاغه، گزیده و خلاصه پایان نامه های (21) دفاع شده درباره نهج البلاغه هم آمده است.
صفحه ای (22) از این پایگاه نیز متن کامل مقالات با موضوع نهج البلاغه را به خود اختصاص داده است.
بنیاد نهج البلاغه در این پایگاه اقدام به ثبت نام و آموزش درس های مدرسه مکاتباتی نهج البلاغه نموده است. (23) این اقدام نیز یکی از شاخصه های بهره مندی از ابزار اینترنت است که بنیاد نهج البلاغه آن را به خدمت گرفته است. اگر چه این پایگاه به عنوان یک مدرسه و یا دانشگاه مجازی عمل نکرده است، ولی از این ابزار جهت اطلاع رسانی و معرفی این امکان در این مؤسسه سود جسته است.
نقد و بررسی
بعد از بررسی و مرور این صفحات و پایگاه های اینترنتی که به کتاب شریف نهج البلاغه پرداخته اند، نکاتی چند به ذهن می رسد. هر چند دایره بررسی و کنکاش ما در محدوده چند پایگاه معروف و مهم شیعی محدود بود و شاید جای آن بود که برخی از پایگاه های دیگر را نیز بررسی می کردیم تا نقاط قوت و ضعف ها بیشتر نمایان شود، اما به همین محدوده اکتفا نموده، به بیان برخی نکته های مهم بسنده می کنیم.
1. نهج البلاغه برادر قرآن است؛ ولی اما تعداد پایگاه هایی که با محوریت نهج البلاغه به وجود آمده اند، به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسند.
2. نرم افزارهای تولید شده در قالب لوح فشرده از این کتاب شریف، معمولاً دارای امکانات گستره تری نسبت به وضعیت بررسی شده در این پایگاه ها را دارا هستند. امکاناتی چون: تطبیق متن، موضوع بندی، لغت نامه، اعراب گذاری و جستجوی دقیق که جای خالی آن ها در پایگاه های اینترنتی مشهود است.
3. نهج البلاغه یکی از منابع مهم برای گسترش اندیشه های ناب توحیدی و دینی است. بنابراین، لازم است علاوه بر ترجمه اصل کتاب، به شرح ها و تفاسیر به کلیه زبان های دنیا و بسیاری از بایسته های دیگر درباره آن و عرضه پژوهش ها و تحقیقات بیشتر با محوریت نهج البلاغه، توجه افزون تری شود.
4. در این بررسی اجمالی، هیچ عنایتی از سوی متولیان این پایگاه ها به امر نهج البلاغه و کودکان مشاهده نشد. شایسته نیست کودکان ما بعد از گذشت زمان بسیاری از عمرشان، فقط نامی از کتاب نهج البلاغه شنیده و تعریفی کلی از آن در ذهن داشته باشند. چه نیکو است به زبان خود ایشان از ابتدای آموزش با این کتاب آشنا شوند. شاید با توجه به استفاده همگانی از رسانه اینترنت، مسئولیت این امر بعد از متولیان آموزش و پرورش به عهده این پایگاه ها باشد.
5. کسانی که جویای صدای عدالت انسانی هستند، موظف اند که گوش جان خود را باز کنند تا این ندا را بشنوند! اما آیا وظیفه کسانی که خود را مأمور رساندن این صدای عدالت می دانند، به خوبی انجام گرفته است؟ آیا با توجه به توانایی و قدرت این وسیله و ابزار قوی، از تمام قوای آن برای معطوف کردن گوش ها و چشم ها به سوی خود سود جسته اند؟ و آیا توانسته اند در این دنیای رنگارنگ مدتی چشم ها و گوش ها را مدهوش خود کنند؟
امید آن که روزی ندای توحیدی نهج البلاغه در سراسر عالم طنین افکند.
پی نوشت ها: