مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی همراه با مؤسسات وابسته، یعنی: «مؤسسه خدمات کامپیوتری نور» با فعالیت در زمینه خدمات سخت افزار و نرم افزار، «سازمان آموزش کامپیوتر نور» فعال در زمینه آموزش های مختلف کاربری و برنامه نویسی رایانه و «شبکه اطلاع رسانی نور» با فعالیت در شبکه جهانی اینترنت، مهم ترین نقش را در ورود رایانه و اینترنت به شهر قم دارد. جامع ترین برنامه های رایانه ای علوم اسلامی که بسیاری از آنها حتی شهرت جهانی دارند، همچون: نورالانوار، نورالجنان، جامع الاحادیث، شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی و پایگاه هایی از قبیل حوزه نت (hawzeh.net) و امام علی (ع) (imamalinet.net) از سوی این مرکز ارائه شده است.
برنامه های تخصصی تهیه شده به وسیله این مرکز در زمینه های قرآن، تفسیر، فقه، اصول، حدیث، تاریخ، فلسفه، رجال و دیگر رشته های علوم اسلامی امروزه ابزار کار بسیاری از طلاب و محققان علوم دینی است. گذشته از تولید نرم افزار، تربیت متخصصان و مدیران کارآمد در زمینه رایانه و اینترنت، از جمله فعالیت های این مرکز به شمار می آید. مدیران و کارشناسان بسیاری از مراکز اطلاع رسانی و تولید نرم افزار در شهر قم و دیگر شهرها از جمله تهران، قبلاً از همکاران قبلی این مرکز بوده اند.
سایر مراکز اطلاع رسانی
پس از مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به مرور مراکز دیگری نیز به شبکه اینترنت پیوستند.
شبکه اطلاع رسانی آل البیت (www.al-shia.com) وابسته به دفتر آیةاللّه سیستانی، از جمله مراکزی است که در سرعت بخشیدن به اطلاع رسانی پایگاه های متعدد سهم بسزایی را ایفا نمود. این مرکز اطلاع رسانی پایگاه های مختلفی را برای دفتر آیةاللّه سیستانی، راه اندازی نمود و در راه اندازی پایگاه و پشتیبانی های فنی برای دیگر مراکز حوزوی نیز بسیار مؤثر بوده است. فعالیت های این شبکه منحصر به قم نبوده و در شهرها و حتی کشورهای دیگر نیز شعبه هایی را تأسیس و پشتیبانی کرده است.
دفتر تبلیغات اسلامی نیز از جمله مراکزی است که سابقه درخشانی در امر تولید و پشتیبانی پایگاه های اینترنتی پیدا کرده است. پایگاه بلاغ (www.balagh.net) از اولین پایگاه های پژوهشی در قم به شمار می رود و با توجه به گستردگی فعالیت های این دفتر، پایگاه های متعددی راه اندازی شده تا پاسخگوی فعالیت های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و انتشاراتی این دفتر باشد. پایگاه قم سی تی (www.qomct.com) نیز با پایگاه بلاغ در یک زمینه واحد فعالیت می کنند تا بارزترین نمونه از انجام کار موازی در فعالیت های اینترنتی شهر باشند.
شبکه دانا فجر و شبکه پارسا (www.islamicdatabank.com) ، از دیگر مراکزی هستند که به تسریع روند شکل گیری شبکه اینترنت در قم کمک های شایانی نموده اند. امروزه بسیاری از مراکز پژوهشی و آموزشی و تبلیغی شهر قم به اینترنت مجهز شده اند و بسیاری از این مراکز برای معرفی سازمان خود و یا ارائه مطالب تهیه شده در این مراکز، پایگاه های متعددی را تاسیس نموده اند. برخی از این پایگاه ها مدت هاست که روزآمد نشده و مراجعه کننده چندانی ندارند، حتی تعدادی از نشانی های اینترنتی بعضی مراکز، دیگر فعال نیستند و یا پس از اتمام مدت اجاره نام به وسیله افراد دیگری اجاره شده اند. متأسفانه هنوز هم شاهدیم که هر از چندی خبر افتتاح پایگاهی در رسانه ها اعلان می شود و پس از تبلیغات فراوان کم کم حضور کم رنگی می یابند و یا به کلی از دور خارج می شوند.
این در حالی است که برخی دیگر از مراکز مراجعان بسیاری را معطوف پایگاه خویش کرده اند و هر روز پاسخگوی صدها و یا هزاران مراجعه کننده از سراسر دنیا می باشند. تعدادی از این پایگاه ها روزانه و شاید در دوره های کوتاه تری روزآمد می شوند. بعضی از مراکزی که دارای پایگاه اطلاع رسانی فعّال و روزآمد هستند، عبارت اند از: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (www.qabas.net)، مرکز جهانی علوم اسلامی (www.qomicis.com)، سازمان مدارس خارج از کشور (www.icde.net)، مرکز تحقیقات دارالحدیث (www.hadith.net)، مؤسسه دائرة المعارف فقه شیعه (www.shiafegh.org)، مسجد مقدس جمکران (www.jamkaran.info) .
البته در این میان، مراکز و افرادی که با خارج از کشور بیشتر ارتباط داشته و از پیش با هزینه های بالا مخاطبانی برای برنامه های خود در خارج از کشور دست و پا کرده اند، از اینترنت بهره بیشتری می برند؛ به عنوان مثال مراکز عرب زبان که با کشورهای عربی مانند کشورهای حاشیه خلیج فارس و یا عرب های ساکن در دیگر کشورهای جهان ارتباط دارند، توان بیشتری را صرف راه اندازی پایگاه های اینترنتی می نمایند و بهره بیشتری نسبت به دیگر مراکز می برند.
مراجع تقلید و اینترنت
مراجع تقلید نیز که از سایر نقاط جهان مورد سؤال و مراجعه، قرار می گیرند، از این فرصت به خوبی استفاده نموده اند. امروزه بسیاری از مراجع معظم تقلید دارای پایگاه های شخصی به زبان های متعدد هستند. برخی از این پایگاه ها، روزانه پاسخگوی صدها نامه به زبان های مختلف می باشند که از نقاط مختلف دنیا به دست آنها می رسد.
این دفاتر با توجه به حجم نامه های رسیده و نیاز به ترجمه آنها به زبان های مختلف، بخشی از فعالیت های خود را به اینترنت اختصاص داده و برای پاسخ گویی به این ایمیل ها سیستم مجزایی را در کنار سیستم سنتی خود راه اندازی نموده اند. دفتر مقام معظّم رهبری (www.wilayah.org)، آیةالله سیستانی (www.sistani.org)، آیةاللّه فاضل لنکرانی (www.lankarani.com)، آیةاللّه تبریزی (www.tabrizi.org) و آیةاللّه مکارم شیرازی (www.makaremshirazi.org) را می توان از پیشگامان در این امر دانست.
نقش مرکز مدیریت حوزه و استانداری
حوزه علمیه در این میان، کمترین استفاده را از شبکه جهانی برده است. اگر چه پایگاه حوزه امروزه یکی از پر مراجعه ترین پایگاه های علوم اسلامی است، ولی اسم آن ارتباط چندانی با محتوای آن ندارد و این پایگاه در واقع، به وسیله شبکه جهانی نور برای ارائه معارف اسلامی راه اندازی شده است.
اما معروف ترین پایگاه حوزه علمیه پایگاه اندیشه قم (www.andisheqom.com) است که به همت مرکز مطالعات و پژوهش های اسلامی حوزه راه اندازی شده است و پس از آن نیز می توان به پایگاه مرکز مدیریت خواهران حوزه (www.kowsarnoor.net) اشاره نمود. این پایگاه ها با وجود محتوای خوبی که دارند هنوز با پایگاه مورد انتظار از حوزه فاصله زیادی دارند.
از زمان برگزاری نمایشگاه مراکز پژوهشی حوزه تا کنون بارها خبر در آستانه افتتاح بودن پایگاه معاونت پژوهشی حوزه در محافل حوزوی شنیده شده است؛ ولی حتی هنوز هم با مرحله افتتاح جدی فاصله بسیاری دارد. علت این امر شاید آن باشد که مرکز مدیریت حوزه بیشتر در خصوص آموزش در مقاطع تحصیلی، آن هم غالباً به شکل سنتی آن، فعال است و امور پژوهشی بیشتر در اختیار مراکز حاشیه ای است و شورای عالی حوزه تا کنون جایگاه مناسبی را در امر ساماندهی پژوهش و ارائه خدمات دینی به خود اختصاص نداده است.
مطلب دیگر آنکه سهم دولت و استانداری قم نیز در زمینه فناوری اطلاعات، بسیار کم رنگ است و اگر چه استانداری قم جزو استانداری های پیش رو در این مقوله است، ولی فاصله بسیار زیادی با حد مطلوب دارد. مراکز پژوهشی حوزه غالباً با بودجه های جاری خود که معمولاً دولتی نمی باشد، به فعالیت در اینترنت می پردازند و جز چند مؤسسه محدود بهره ای از بودجه تکفا نمی برند. با تشکیل کار گروه دین در تکفا، امید بسیاری در این مراکز برای جذب بودجه های تکفا ایجاد شد. به نظر می رسد که مدیران تکفا به این نتیجه صحیح رسیده اند که حمایت از بسیاری از مؤسسات و فعالیت های جاری در قم نباید به بودجه های استانی محدود گردد؛ بلکه باید آن را به عنوان مسئله ای ملی و حتی فراملی نگریست.
اما در عمل، این مسئله نه تنها بودجه جدیدی را به اینترنت قم تزریق نکرد؛ بلکه عملاً به قطع شدن بودجه های معدود مراکز دارای ردیف بودجه تکفا نیز انجامید.
محتوای پایگاه های فعال
توجه به محتوای پایگاه های حوزوی نیز موضوع جالب توجهی است. با اینکه مراکز مختلف با سلیقه ها و گرایش های متفاوت، پایگاه های بسیاری را تأسیس کرده و نگهداری می کنند، ولی بین این کارها از جهات مختلف شباهت های زیادی وجود دارد.
یکی از این شباهت ها در نوع مطالب ارائه شده در این نوع پایگاه هاست. به جز معرفی ساختار اداری و خدمات ویژه ای که در هر مرکز وجود دارد، بقیه مطالب تا حد زیادی به یکدیگر شبیه است. کتاب، مقاله، مجله و مطالب متنی که اغلب هم برای فضای اینترنت تدوین نشده اند، بیشترین حجم را به خود اختصاص می دهند. همچنین تعداد مطالبی هم که بین این پایگاه ها دست به دست شده و به صورت تکراری بر روی شبکه قرار می گیرد، کم نیست. از سوی دیگر، روش هایی که به کمک آنها بیشتر با مخاطب ارتباط برقرار می کنند، در این پایگاه ها کمتر مورد استفاده قرار گرفته است. قابلیت هایی همچون: انجمن های مباحثه، فهرست های پستی، اتاق های گفتگو و آلبوم های صوتی و تصویری در این پایگاه ها وجود ندارد و یا بسیار بی فروغ و کم مراجعه می باشند.
اتاق راه اندازی شده توسط واحد فرهنگی حرم حضرت معصومه(س) در پایگاه یال تاک از معدود فعالیت های با سابقه و موفق در این زمینه است. مخاطبان این پایگاه ها تا حد زیادی مشابه یکدیگرند و از آنجا که مطالب تخصصی بر روی پایگاه ها عرضه نشده است، نمی توان مخاطب آنها را افراد متخصص دانست.
از سوی دیگر، این پایگاه ها کمتر به ارائه مطالب قابل توجه و جدید برای مراجعان عمومی و کسانی که اصطلاحاً در حال وب گردی اند، پرداخته اند. به این ترتیب، قشر میانی این دو را می توان مخاطب اغلب مطالب این پایگاه ها برشمرد. با توجه به این دو شباهت، کارهای موازی بین پایگاه ها بسیار است.
تبیان، نگاهی نو به اطلاع رسانی اسلامی
به نظر می رسد در اطلاع رسانی اسلامی در شهر قم سه اشکال عمده وجود دارد:
- همان گونه که گذشت، این امر در اختیار مؤسساتی است که به لحاظ ساختارهای سازمانی، فکری و مالی مستقل از یکدیگرند و به همین جهت، هماهنگی لازم بین آنها وجود ندارد. انجام کارهای موازی و فراوانی کارهای بر زمین مانده شاید بهترین گواه برای این مسئله باشد.
- دومین اشکال هم به مجموعه نظام حوزه بر می گردد. سنت گرایی حاکم بر حوزه گذشته از فواید آن، مشکلاتی را هم به همراه داشته است. یکی از مشکلات، تأثیر این امر در سابقه حوزویان و فاصله حوزه و خروجی های آن در زمینه های مختلف با نسل سوم کشور است. در حوزه اگر چه کارهای بزرگی در زمینه های مختلف در حال انجام است، ولی این کارها کمتر جوانان نسل سوم را به عنوان مخاطب خود به چالش می کشد.
- شهر قم، از تهران جداست و در مملکت ما هر کاری برای موفقیت باید جایی در مرکز داشته باشد. شاید این مسائل باعث شد تا متولیان امر جایگاه جدیدی را در تهران و در سازمان تبلیغات اسلامی با عنوان تبیان (www.tebyan.org)بنا نهند. بودجه کلانی در سال های اخیر به این مؤسسه تزریق شد تا بر اساس سلیقه نسل جوان و با گرایش های دینی کارهای جدیدی را آغاز نماید.
فعالیت های در حال انجام در این مؤسسه نوپا را به سه دسته می توان تقسیم کرد: اول آنکه به کمک نیروهای این مؤسسه در دفتر قم، فعالیت های سنتی در حال انجام در حوزه را با کم و کیفی بالاتر ادامه می دهند. دوم آنکه به امور غیر دینی مانند ورزش و هنر نیز که برای جوانان دارای جاذبه می باشد، پرداخته است و سوم آنکه تلاش می نمایند تا با در آمیختن این دو نوع جدیدی از اطلاع رسانی دینی بتوانند خلأ موجود را به خوبی پوشش دهند. فعالیت اخیر را می توان مهم ترین هدف تبیان دانست. تبیان مولود درک صحیح از یک مشکل جدی بود و به حق باید امروز این مؤسسه را موفق ترین مؤسسه در ارتباط با اطلاع رسانی دینی برای جوانان در شبکه اینترنت دانست. اما اینکه آیا واقعاً موفقیت تبیان با حجم سرمایه گذاری در این مؤسسه متناسب است یا خیر و اینکه آیا تبیان در ایجاد نوع جدیدی از اطلاع رسانی موفق بوده یا نه، قضاوتی است که نیازمند اطلاعات بیشتر و همچنین نیازمند فرصت دادن بیشتر به این مؤسسه است. ضمن اینکه باید به این مسئله واقف بود که موفقیت مزبور در برابر خیل جوانان کاربر اینترنت که هر روز و هر ساعت به تعدادشان افزوده می شود، بسیار ناچیز است.
اطلاع رسانی اسلامی و طلاب دینی
تعداد بسیاری از طلاب جوان به خصوص کسانی که به یک یا چند زبان خارجی مسلطند و به دنبال راهی برای تبلیغ دین و مذهب خود در خارج از مرزهای کشور می باشند، پس از آشنایی اجمالی با اینترنت شروع به تبلیغ در این شبکه می نمایند. برخی از این افراد به صورت گمنام در اتاق های گفتگو و کنفرانس در یاهو، ام.اس.ان یا پال تاک به ارشاد و تبلیغ مشغول اند و تعدادی هم برای خود پایگاهی دست و پا کرده اند یا از طریق ایمیل دوستانی پیدا کرده و سعی می کنند به سؤالات آنها پاسخ دهند و مشکلات مذهبی شان را برطرف نمایند. برخی هم که اغلب سرشناس ترند، اقدام به تأسیس پایگاه هایی به نام خود نموده اند که از طریق آن با مخاطب های خود ارتباط برقرار می کنند. وبلاگ جدیدالتأسیس استاد جواد محدثی (http:/mohadesi.persianblog.com) را می توان به عنوان نمونه مناسبی از این دست نام برد. البته برخی از این افراد برای پایگاه خود سازمان مناسبی را ایجاد کرده اند تا از طریق فعالیت های این سازمان اولاً: افراد بیشتری را جذب پایگاه نمایند و ثانیاً: بتوانند نیازهای کاربران خود را بهتر شناسایی و برطرف کنند. شاید در این میان نیز پایگاه استاد حسین انصاریان (www.h-ansarian.com) مثال بسیار خوبی باشد.
طلاب خارجی نیز از ورود اینترنت به شهر قم بی بهره نمانده اند. این طلاب که از کشورهای مختلف در این شهر گردهم آمده اند، با استفاده از اینترنت بسیار راحت تر و کم هزینه تر با خانواده و دوستان خود در خارج از کشور تماس برقرار می کنند. در اطراف هر یک از مدارس طلاب خارجی و یا مجتمع های مسکونی آنان، کافی نت های متعددی وجود دارد که معمولاً افرادی از ملیت های مختلف در این کافی نت ها در حال فرستادن نامه و یا گفتگو با خارج از کشور می باشند.
اینترنت یا اینترانت
بسیاری از طلاب ساکن قم تلاش دارند تا خود و فرزندانشان علاوه بر آشنایی با معارف دینی و مسائل اسلامی، نسبت به مسائل و علوم و ابزار روز نیز اطلاع کسب نمایند. افزایش رشته های علمی جدید در مؤسسات حوزوی و رونق بازار مؤسسات آموزش زبان و علوم رایانه ای، از بارزترین علائم این گرایش هاست. البته این طلاب برای آشنایی فرزندان شان با رایانه و اینترنت ترجیح می دهند که به شبکه های کاملاً سالم اینترنتی دسترسی داشته باشند تا شبکه هایی که کنترل کمتری را مبذول می دارند. به همین دلیل است که اینترانت های شهر هم رونق خوبی دارند. دو مرکز عمده اینترانت مربوط به شارح (وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی) و تبیان (وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی) مراجعان زیادی دارند. به جز این دو، اینترانت های دیگری هم توسط مؤسسات برای مشترکانشان و یا برای عموم مردم فعال می باشد.
نمایشگاه های سراسری
یکی از دلایل همه گیر شدن رایانه و اینترنت در قم، نمایشگاه هایی است که به صورت سالانه در این شهر برگزار می شود. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، اولین نمایشگاه را در سال 1369ش برگزار نمود و تا سال 1380ش که ششمین نمایشگاه را برگزار کرد متکفل این امر در شهر قم به شمار می آمد.
در این سال ها نمایشگاه ها با عنوان کامپیوتر و علوم اسلامی برقرار می شد و این ویژگی ای بود که حتی در نمایشگاه های تهران نیز یافت نمی شد و از این جهت، ممتاز و منحصر به فرد بود. در دو نمایشگاه اخیر علاوه بر شرکت های نرم افزاری، شبکه های اطلاع رسانی نیز حضور پررنگی داشتند.
پس از این سال ها، استانداری قم به مدد بخش خصوصی اقدام به برگزاری نمایشگاه نمود. از این رو، دیگر نمایشگاه ها اختصاص به علوم اسلامی نداشت و به همین دلیل بود که جنبه سخت افزاری آن بسیار چشمگیرتر بود. شرکت های نرم افزاری و شبکه های اطلاع رسانی دیگر انگیزه چندانی برای شرکت در چنین نمایشگاه هایی نداشتند و حتی نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی در سال 1383ش که با حمایت وزارت ارشاد و به کمک شرکت تعاونی مراکز اطلاع رسانی علوم اسلامی و به همکاری شمار بسیاری از نیروهای مرکز تحقیقات کامپیوتری برگزار شد، دیگر رونق نمایشگاه های قبلی را نداشت.
سخن آخر
قم، پیشرفت چشمگیری در استفاده از اینترنت نموده است و در این زمینه نسبت به زمینه های دیگر نرخ رشد و توسعه، بسیار امیدوارکننده است. ولی اگر این پیشرفت را با ظرفیت های نهفته در قم که می تواند در سایه این امر شکوفا شود، مقایسه نماییم، کار صورت گرفته بسیار ناچیز و راه پیش رو بسیار طولانی است. صدها سال است که اندیشمندان شیعه به دنبال راهی هستند تا معارف اهل بیت (ع) را به جهانیان بشناسانند؛ ولی همواره با محدودیت های فراوانی روبه رو بوده اند. امروزه و به برکت ابزارهای نوین اطلاعاتی فرصت بسیار خوبی در اختیار علمای شیعه قرار گرفته است و خاصّه اینکه به برکت انقلاب اسلامی همه توجه ها به سوی ایران اسلامی معطوف گردیده است تا ببینند ما چه سخن جدیدی برای جهان امروز داریم.
بحمداللّه ظرفیت های علمی فراوانی در قم ایجاد شده و مخاطبان فراوانی در گستره جهان جذب این توانمندی ها شده اند. وجود کتابخانه های بزرگ و منحصر به فردی همچون کتابخانه آیةاللّه مرعشی نجفی در قم چاپ کتب متعدد به زبان های مختلف، مراکز و مؤسسات آموزشی، اساتید برجسته و معروف که کشورهای مهم و توسعه یافته کرسی های تدریس را به دست گرفته اند و یا مبلّغان دینی که با هزینه ها و سختی های فراوان به کشورهای دیگر روانه می شوند، همگی گوشه ای از موهبت های نهفته در شهر قم است که دیدگان بسیاری از محققان سراسر دنیا را به خود معطوف ساخته، هر چند هنوز هزاران زمینه پنهان و آشکار دیگر نیز وجود دارد که باید کاویده و یافته شوند و در معرض استفاده جهانیان قرار گیرند.
کمبود بودجه اگر چه یکی از دلایل به بار ننشستن این ظرفیت هاست، ولی شاید مهم ترین دلیل نباشد. از این رو، بر متولیان امر است که با شناسایی ظرفیت ها و رفع موانع فکری و عملی، راه را برای بهره برداری هرچه بیشتر از این رسانه جدید فراهم نمایند.