ره آورد نور

کتابداران با توجه به ضعف اینترنت در سازماندهی منابع اطلاعاتی در تلاش هستند که روش های مناسبی را برای این امر پیدا کنند و در این میان کشورهایی موفق ترند که آهنگ ورود اینترنت به کتابخانه های شان زودتر بوده است و به همین جهت، با مشکلات آن آشنایی بیشتری دارند.

سازماندهی و کارکردهای آن

سازماندهی منابع دانش از ارکان اساسی علم کتابداری است و پیشینه آن به قدمت خود انسان و تاریخ علم است؛ چرا که بدون استفاده از یک روش متناسب علمی و منطقی و نظم عالی نمی توان به راحتی به منابع اطلاعاتی دسترسی پیدا کرد.

هدف عمده و اساسی فهرست نویسی، سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع کتابخانه است تا از آن راه بتوان کتاب های مورد نیاز را از مجموعه موجود سریع تر بازیابی کرد.

همان طور که از تعریف فوق مستفاد می شود، هدف عمده فهرست نویسی، سازمان دادن به مجموعه مواد و منابع است و فرقی نمی کند که این مواد و منابع در چه محمل و محیطی باشند. سازمان دادن به منابع - چه چاپی و چه الکترونیکی - از اهمّ وظایف و کارکردهای علوم کتابداری و اطلاع رسانی به شمار می رود.

به طور کلی، کارکردهایی که از فهرست و فهرست نویسی انتظار می رود، به شرح ذیل است:

1. فهرست، کاربران را از وجود انواع مواد و منابع آگاه می کند. (شناسایی)
2. در انتخاب دقیق منابع و جستجوی منابع مناسب به کاربران کمک می کند. به کمک اطلاعات موجود در فهرست، کاربران می توانند به اطلاعات مورد نظر از طریق نقاط دسترسی گوناگون دست یابند. (گزینش و دسترسی)
3. با استفاده از کدها و استانداردها امکان بازیابی و ذخیره یکپارچه اطلاعات برای همگان فراهم می شود. (بازیابی)

دلایل فهرست نویسی منابع اینترنتی

مشکلات جستجو و بازیابی و راهکارهای کنونی موتورهای کاوش در ذخیره و بازیابی اطلاعات، پاسخگوی کاربران نیست و در اینجاست که توانای های متخصصان کتابداری و اطلاع رسانی که حاصل سیر تکامل اصول و قواعد سازماندهی در طول چندین قرن است، می تواند راهگشای این مشکل باشد و ایجاد روش های کاربرگرا، چه در پایگاه های اطلاعاتی دستی و چه در پایگاه های اطلاعاتی رایانه ای که حاصل تلاش کتابداران بوده است، گواه این مدعاست.

یکی از هدف های اصلی فهرست نویسی، دسترس پذیر ساختن اطلاعات مورد نیاز کاربران است. حال فرقی نمی کند که منابع از کجا وارد شده اند و چگونه و در کجا ذخیره شده باشند. نظر ما در مورد فهرست های کتابخانه ای در حال تغییر است. فهرست کتابخانه ها دیگر تنها سیاهه ای از منابع که به طور فیزیکی در کتابخانه ما دسترس پذیر باشند، نیست؛ بلکه فهرست کمک می کند منابع مفید در هر کجا که باشند، بازیابی می شوند. فهرست نویسی منابع اینترنتی نیز بر این هدف استوار است.

اما ضرورت هایی که در فهرست نویسی منابع اینترنتی دخیل اند، عبارت اند از:

1. وجود مسائل و مشکلات جستجویی و بازیابی اطلاعات در اینترنت از طریق موتورهای کاوش؛
2. توانایی ها و مزایای فهرست های کتابخانه ای در سازماندهی اطلاعات و حلّ مشکلات جستجو و بازیابی اطلاعات؛
3. امکان فراهم آوری دسترسی به منابع ارزشمندی که به طور روزافزون به اینترنت افزوده می شود و کتابخانه ها هزینه کمی برای تهیه آن می پردازند؛
4. ایجاد و گسترش کتابخانه های دیجیتالی؛ با به وجود آمدن این نوع از کتابخانه ها قطعاً نیاز به سازماندهی و ایجاد راهکارهای مناسب بازیابی منابع یکی از ملزومات آن خواهد بود.

کمتر موتور جستجویی را در اینترنت می توان یافت که بر اساس اصول سازماندهی و نمایه سازی که حداقل در طول سده اخیر در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد استفاده هستند، طراحی شده باشند. به جای فهرست نویسان کار سازماندهی اطلاعات در اینترنت بر عهده موتورهای جستجوست که هر یک به شیوه ای متفاوت و بدون استفاده از رویکردهای کتابدارانه به شناسایی و نمایه سازی منابع اطلاعاتی می پردازند.

مشکلات فهرست نویسی منابع اینترنتی

در اینجا به بیان برخی از مشکلات موجود در زمینه فهرست نویسی منابع اینترنتی می پردازیم.

1. دشواری بیش از حد و حتی عدم قابلیت بررسی فیزیکی و تورق در منابع اینترنتی؛ این امر یکی از مشکلاتی است که همواره فهرست نویسان را می آزارد و آنها را در زمینه فهرست نویسی کامل و شناسایی آن به دیگران با معضلات عدیده ای روبه رو می کند.
2. عدم ثبات در منابع اینترنتی؛ محیط شبکه اینترنت، به دلیل اینکه دارای قابلیت بسیار بالایی در حک و اصلاح منابع و حتی تغییر کلی آن دارد، باعث شده است که نتوان یک ویژگی ثابت برای منابع اینترنتی در طول زمان تعیین کرد و در نتیجه، باعث می شود که پایگاه های کتاب شناختی مدام در حال تغییر باشند که اگر چنین شود، طبق پیش بینی بانرجی (Banerjee) در نتیجه یادداشت ها و نقاط دستیابی اضافی که به علت تغییرات در منابع اینترنتی رخ می دهد، پیشینه های پایگاه بسیار طولانی شده و مختصر و مفید بودن خود را از دست خواهد داد.
3. حذف منابع اینترنتی؛ هیچ نظمی در ورود اطلاعات و منابع به اینترنت وجود ندارد و منابع اینترنتی ممکن است به علت مشکلات چندی که بر عرضه کنندگان این منابع پیش می آید، کلاً فعالیت آنها در عرصه اینترنت متوقف شود و در نتیجه، فهرست نویسی منابع اینترنتی گوناگون با فرض این احتمال، در آینده مشکلاتی از قبیل عدم بازیابی را در پی خواهد داشت.
4. فهرست نویسی بنیادی، نیاز اصلی منابع اینترنتی؛ اینترنت خود دنیایی است که هر چه بدان وارد می شود، باید دارای شناسنامه ای باشد و این همان فهرست نویسی بنیادی برای منابع اینترنتی است. اما آیا به راستی امکان فهرست نویسی بنیادی برای همه منابع اینترنتی وجود دارد؟ مطمئناً جواب منفی است و به طور قطع نمی توان همگی آنها را فهرست نویسی بنیادی نمود.

اما نکته ای که حائز اهمیت است این است که اگر برای غلبه بر مشکلات فهرست نویسی اینترنتی به خصوص از سوی کتابداران تصمیمی اتخاذ نشود، نتیجه آن بازیابی زیاد و نامربوط اطلاعات در اینترنت خواهد بود؛ چرا که روند افزایش منابع اینترنتی خیره کننده است و همه چیز را می توان در آن به صورت درهم برهم پیدا نمود.

ابزارهای کاوش در اینترنت

اینترنت همچون یک مغازه سمساری است که همه چیز در آن یافت می شود؛ اینترنت پدیده ای بی شکل و قواره است و یک فرد بی تجربه می تواند ساعت های مدیدی غرق در جستجوی بی فایده در اینترنت شود. حتی جستجوهایی که با منطق کافی شروع شوند، ممکن است در فضای نامتناهی شبکه گم شوند. چنانچه کتابدار بخواهد از مخاطرات شبکه در امان باشد، برداشتن سه گام ضروری است:

1. باید راه های مشخص برای دسترسی وجود داشته باشد که امکان اشتباه کردن و از دست دادن زمان را کاهش دهد.
2. باید دانش کافی در حوزه های مورد علاقه فردی که به جستجو می پردازد، وجود داشته باشد.
3. باید نسبت به افزوده ها و روش های جدید جستجو در اینترنت هوشیاری مستمر وجود داشته باشد.

با توجه به بیان فوق چگونه می توان در شرایط فعلی از اینترنت برای جستجوی اطلاعات استفاده کرد. برای کاوش در اینترنت ابزارهایی وجود دارند که موتورهای جستجو نام دارند. این موتورها نرم افزارهای کاربردی محیط وب هستند که برای جستجوی انواع منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت طراحی شده اند و با نمایه سازی منابع اطلاعاتی، امکان جستجو در منابع اینترنت را ایجاد می کنند.

امکانات و ویژگی های موتورهای جستجو در منابعی نظیر:

http:\\searchenginewatch.com

همیشه زیر نظر است و با معیارهایی همچون: روش های مجموعه سازی، شیوه های نمایه سازی، چکیده نویسی و تسهیلات نمایش مورد بررسی قرار می گیرد.

نمایه سازی اساس کار موتورهای جستجو در رتبه بندی نتایج و ترکیب منطقی واژه ها برای بازیابی اطلاعات در اینترنت را تشکیل می دهد که در هر موتوری این وظیفه بر عهده بخشی به نام عنکبوت وب   spider webیا خزنده وب (web crawler) است که مدام کار مرور وب و بازدید از سایت ها را برعهده دارد و آنها را به موتور جستجو انتقال می دهد که حاصل آن، نتایج بازیابی موتور کاوش است که نمایش داده می شود.

معایب موتورهای کاوش

حجم گسترش و روزافزون منابع و پایگاه های اینترنتی این مشکل را به وجود می آورد که حتی قوی ترین موتورهای جستجو نیز نتوانند تمامی وب را نمایه سازی کنند. مشکلات عمده جستجو و بازیابی در موتورهای کاوش بدین قرارند:

1. میزان بازیابی ها زیاد است؛
2. منابع بازیابی شده تکراری بسیار زیادند؛
3. اغلب جستجوها کم ربط یا نامرتبط هستند؛
4. در نمایه سازی از زبان طبیعی استفاده می کنند و در نتیجه، مهار واژگانی ندارند؛
5. در موتورهای مختلف نتایج بسیار متفاوتی در بازیابی ها دیده می شوند؛
6. عدم وجود اطلاعات کافی در مدخل های بازیابی شده؛
7. عدم بازیابی بسیاری از منابع ارزشمند به علت قرار گرفتن در وب پنهان.

با وجود تمام این باید گفت که اگرچه منابع اینترنت به صورت یکپارچه سازماندهی نشده اند، اما تنها مسیر ممکن و درست برای بازیابی اطلاعات مطلوب همین موتورهای کاوش هستند.

استفاده از روش های ابرداده (Metadata)  در سازماندهی اطلاعات

رشد و گسترش شتابناک منابع اطلاعاتی در اینترنت و به ویژه پس از شروع کار وب با قابلیت های بی نظیر آن، ضرورت وجود عناصر داده های فرانگر و گسترده را برای سازماندهی جستجو و بازیابی سریع تر، مؤثر و نظام یافته تر منابع اطلاعاتی شبکه به اثبات می رساند که از جمله این عناصر «ابرداده» است.

هاپکینز (Hopkins (1988م) در تعریف ابرداده می گوید: «اطلاعات فهرست گونه ای است که برای شناسایی توصیف و مکان یابی منابع الکترونیکی شبکه مورد استفاده قرار می گیرد». با توجه به این تعریف، ابرداده در واقع نوعی روش و ابزار برای فهرست نویسی، سازماندهی و بازیابی منابع الکترونیکی در شبکه اینترنت است و کاربرد اصطلاح جدید نیز برای ایجاد تمایز میان روش های جدید سازماندهی منابع اطلاعاتی الکترونیکی با روش های متداول و سنتی فهرست نویسی و سازماندهی اطلاعات است که صرفاً در کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی مورد استفاده قرار می گرفت.

ویژگی های ابرداده ها

مبنای کاربرد ابرداده، جستجو، یافتن، مستندسازی، ارزش یابی و گزینش منابع شبکه ای است که موجب افزایش دقت بازیابی منابع شبکه ای می شود. اهمّ ویژگی ها و کاربردهای ابرداده عبارت است از:

1. مدیریت بر حجم گسترده ای از اطلاعات در شبکه؛
2. نمایه سازی و انواع گسترده ای از اطلاعات در شبکه؛
3. آسان سازی جستجو و بازیابی اطلاعات در شبکه و جامعیت در بازیابی؛
4. تطبیق، اشتراک، یکپارچه سازی و استفاده مجدد از انواع اطلاعات در محیط شبکه؛
5. نظارت بر دسترسی به اطلاعات، ابرداده نه تنها به جستجو و بازیابی مؤثر منابع اطلاعاتی ناهمگن می پردازد؛    بلکه اطلاعاتی را که دسترسی بدان ها محدود است، برای شیوه و نوع استفاده کاربران مدیریت می کند.

تاکنون برای ابرداده قالب ها و استانداردهای گوناگونی به وجود آمده است که از مهم ترین آنها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• - قالب ابرداده ای دوبلین کور Metadata Format Dublin Core
• - قالب مارک
• - قالب U.S مارک
• - قالب ابرداده طرح کدگذاری متن initiative Text Encoding
• - قالب ابرداده ای خدمات مکان یابی اطلاعات دولتی (Governmetn lnformation Locator Services).

از میان قالب های یادشده، قالب دوبلین کور که به منزله یک استاندارد جامع توسط او.سی.ال.سی (O.C.L.C) تدوین یافته است، از اعتبار و جامعیت بیشتری برخوردار است. به همین دلیل، این استاندارد، مورد پذیرش بسیاری از کتابخانه ها و مراکز فهرست نویسی قرار گرفته و مبنای کار سازماندهی منابع اینترنتی واقع شده است.

این قالب دارای مجموعه عناصری ابرداده ای است که به این ترتیب هستند: 1. عنوان؛ 2. پدیدآورنده؛ 3. موضوع؛ 4. توصیف؛ 5. ناشر؛ 6. همکار؛ 7. تاریخ؛، 8. نوع منابع؛ 9. قالب؛ 10. شناسگر؛ 11. منبع؛ 12. زبان؛ 13. ارتباط یا رابطه؛ 14. پوشش؛ 15. حقوق.

نتیجه گیری

ظهور اینترنت چالش های جدیدی را به وجود آورده است و تاثیرات عدیده ای بر علوم و فنون مختلف گذارده است. یکی از عرصه هایی که به شدت از اینترنت تأثیر پذیرفته است، عرصه اطلاعات و اطلاع رسانی است و در آینده باید شاهد باشیم که کل جریان داد و ستد اطلاعات از طریق اینترنت انجام خواهد گرفت. ظهور محیطهای الکترونیکی جدید و منابع الکترونیکی مختلف، ضرورت الگوها، روش ها، استاندارها و ابزارهای جدیدی را برای ذخیره، سازماندهی و بازیابی آنها به خصوص منابع اینترنتی می طلبد. با توجه به اینکه اینترنت خود دنیای بسیار آشفته ای است و از طرفی دیگر، امکانات فعلی موجود در اینترنت برای جستجو و بازیابی اطلاعات دارای نارسایی های عدیده ای هستند، لازم است کتابداران و اطلاع رسانان که سال هاست با عنوان سازمان دهندگان منابع اطلاعاتی چاپ شناخته شده اند، با ابزارهای جدید سازماندهی منابع اینترنتی آشنا شوند و دنیای بی نظم و آشفته موجود در اینترنت را نظم ببخشند و کارکردهای اینترنت را به حدّ اعلا که همان اشاعه اطلاعات در شکل صحیح است، با دقت هر چه تمام تر در زمان مناسب و با هزینه مطلوب به انجام برساند. برای این کار، ابزارهای چندی وجود دارد که موتورهای کاوش اینترنت یکی از آنهاست و استانداردها و الگوهایی نیز وجود دارند که حاصل کار کتابداران است که از مهم ترین آنها استفاده از روش های ابرداده در جهت سازماندهی منابع اینترنتی است. نکته اصلی و پر اهمیت آن است که اگر هر چه سریع تر چاره ای به ویژه از سوی کتابداران برای مشکل سازماندهی اطلاعات در اینترنت اندیشیده نشود، با افزوده شدن حجم عظیم و روزافزون اطلاعات، نتیجه ای جز بازیابی زیاد و نامربوط حاصل نخواهد شد.

منبع: irandoc.ac.ir