نرم افزار جامع فقه اهل البیت(ع) از نگاهی دیگر
نرم افزار «جامع فقه اهل البیت(ع) » به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی طراحی و تولید شده است. برنامه نویسان این پروژه تلاش نمودند برای سامان بخشیدن به امر تحقیق و پژوهش در زمینه مباحث فقهی قابلیت هایی کارآمد و امکاناتی چشمگیر در این لوح فشرده قرار دهند تا پژوهشگران تحقیقات فقهی خود را با عمق و وسعت بیشتری به انجام برسانند؛ ولی وجود برخی کاستی ها و عدم دقت کافی در ارائه بعضی از مطالب، مشکلاتی را برای کاربران ایجاد نموده است. در ذیل به بعضی از کاستی ها و بایسته های این نرم افزار اشاره می شود:
1. استفاده بی رویه از زبان تصویری برای نشان دادن بعضی از قابلیت ها به جای نوشتار به خصوص در فهرست ها، اگر چه جذابیت و گرافیک آن را بالا برده است، ولی در بعضی موارد مشکلاتی را برای استفاده کنندگان ایجاد نموده است. از این رو، بهتر بود بعضی از قابلیت های مهم مانند فهرست کتب در قسمت مقایسه کتب، از نوشتار استفاده می شد و یا با کلیک روی نام کتاب، فهرست کتب نمایش می یافت.
2. فهرست کتب در قسمت نمایش، بر اساس موضوع و الفبا تنظیم شده است، یعنی ابتدا کتب فقهی و سپس کتب اصطلاحات و پس از آن کتب تاریخ فقها و در انتها کتب تاریخ فقه قرار دارد و در هر بخش نیز تنظیم کتب به ترتیب الفبایی است؛ اما کاربر این تقسیم بندی دوگانه را احساس نمی کند و به نظر می رسد که فهرست دارای ترتیب خاصی نیست و ذوقی تنظیم شده است. از این رو، بهتر بود یا تقسیم بندی موضوعی فوق در فهرست درختی اعمال می گشت و فهرست درختی با چهار عنوان اصلی آغاز می شود و سپس کتب زیر مجموعه آن بر اساس حروف الفبا باز می شدند و یا از ابتدا عناوین کلیه کتب بر اساس حروف الفبا تنظیم می شد. افزون بر این، در قسمت دامنه کتابی، امکان جستجو در فهرست ها در نظر گرفته نشده است. همچنین در همین قسمت، در صورت مرتب سازی براساس نام مؤلف یا موضوع و تأیید آن، در فهرست کتب تغییری انجام نمی گیرد.
3. دسترسی به ابواب کتب فقهی به شکل گروهی در تحقیقات نقش مهمی دارد، اما در برنامه این قابلیت در نظر گرفته نشده است؛ مثلاً محقق می خواهد بداند چه کتبی موضوع تحقیق او را مانند: الخمس، الانفال و یا اللقطه دربردارند و یا موضوع مزبور در کدام جلد و صفحه می باشد، اگر چه در قسمت فهرست گزینشی، این امکان درنظر گرفته شده ولی به علت وجود الفاظ مشترک مانند خُمس و خَمس انتخاب ابواب خاص، مشکل است.
4. در قسمت جستجو، اولاً: محدود کردن دامنه فقط براساس کتاب خاص یا جلد خاص یا چند عنوان ممکن می باشد و کاربر نمی تواند دامنه برنامه را بر اساس یک گروه همچون کتب فقهی استدلالی و یا مقارن محدود کند؛ بلکه برای این کار باید خود محقق یک به یک کتب مورد نظر خویش را انتخاب نماید.
ثانیاً: در محل درج عبارت جهت جستجو، برای تبدیل حرف آخر به حروف بزرگ و فاصله بعد از آن باید دو مرتبه کلید فاصله (Spece) فشرده شود و این بر خلاف تمامی برنامه ها دیگر است و برای کسانی که با برنامه های دیگر کار می کنند، مشکلاتی را ایجاد می نماید.
5. یکی از ویژگی های مهم جامع فقه اهل البیت(ع)، گزینه متن و شرح است که این برنامه را از برنامه های متمایز کرده است؛ ولی اولاً: کامل نبودن شرح ها، به خصوص فقدان شرح های فارسی برای پژوهشگران فارسی زبان و طلاب مبتدی، از کاستی های آن به شمار می رود.
ثانیاً: برای رسیدن به علامت شرح (l) باید متن مورد نظر را سطر به سطر مطالعه کرد؛ در حالی که اگر امکان حرکت در میان این گونه علامت ها بود، سرعت در امر تحقیق افزایش می یافت.
ثالثاً: در برخی موارد، بین متن و شرح در پیوند صحیح و هماهنگی برقرار نشده است و این کاستی، محقق را دچار سردرگمی می سازد. ضمن اینکه همین موارد جزئی اعتماد کاربر را از برنامه سلب می نماید؛ به عنوان مثال، در متن عروة الوثقی در موارد متعددی بین متن و شرح ها هماهنگی وجود ندارد مانند ص 5 مسئلة 9: الأقوی جواز l البقاء علی تقلید المیت. در اینجا اگر روی علامت شرح که بعد از کلمه »جواز» برقرار دارد کلیک کنیم، در قسمت شروح، کتاب »التعلیقات علی العروة الوثقی» و پاورقی های 1 تا 5 نمایش می یابد که برای تشخیص آن باید مجدداً به اصل کتاب مراجعه کرد. همچنین است در ص 5 مسئله 18 و صفحه 9 مسئله 1 و 2 .
6. ارائه نکردن آیات الأحکام و روایات فقهی و امکان رسیدن از آیه یا روایت به متن کتاب، از کاستی های عمده برنامه است؛ زیرا در برخی از پژوهش های فقهی چگونگی کاربرد آیه قرآن و روایت برای پژوهشگر ارزش استنباطی دارد؛ مثلاً محقق می خواهد بداند که از یک آیه قرآن و یا یک روایت خاص چه برداشت هایی شده است و یا مؤلف در باره اعتبار سند یک روایت چه نظری ارائه داده است.
7. در ارائه ریشه کلمات قرآنی دقت کافی نشده و فهرست مزبور دارای غلطهای متعددی می باشد، مانند کلمه «لا» که زیر مجموعه حرف «ف» آمده است، و یا کلمه «لو» که زیر مجموعه ریشه «لا» قرار گرفته و یا ریشه «لئک» که دارای زیر مجموعه های متعدد است و موارد فراوان دیگر.
8. با توجه به اهمیت «لغت» در فهم متون، انتظار می رفت که در بخش لغت نامه فقط به کتاب لسان العرب اکتفا نمی گردید و قاموس های دیگر نیز اضافه می گردید، به خصوص قاموس نامه های تخصصی در مورد قرآن و فقه.
9. وجود قابلیت های کارآمد و امکانات چشمگیری مانند: علامت گذاری، حاشیه نویسی و یادداشت برداری از امکانات منحصر به فرد برنامه است؛ اما فقدان استانداردهای نمایه زنی، فیش برداری و موضوع بندی و نیز منتقل نشدن پاورقی ها به بخش یادداشت را می توان از دیگر چالش های این نرم افزار دانست.
سخن آخر
لوح فشرده جامع فقه اهل البیت(ع) نتیجه سال ها تلاش و کوشش گروهی از فضلاء و محققان حوزه علمیه با همکاری برنامه نویسان رایانه ای است که دارای قابلیت ها و جذابیت های بسیارعالی است. از این رو، هیچ با انصافی نمی تواند عظمت این کار را انکار کند و نگارنده نیز وظیفه خود می داند که از تمامی این عزیزان تشکر نماید و آنچه در این مختصر به نگارش درآمد، یادآوری نکاتی بود که امید است در نسخه آتی این برنامه مورد توجه دست اندرکاران این کتابخانه بزرگ فقهی قرار گیرد تا فقه پژوهان و محققان علوم اسلامی با اطمینان و آسایش بیشتری به سامان دهی پژوهش های خویش بپردازند.