مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز این اصطلاح را در نرمافزارها و پایگاه‌های خود به کار گرفته است؛ اما بسیاری از این نرمافزارها حتی به این عنوان نیز وفادار نمانده، بلکه عنوان‌هایی مانند «معرفی کتاب» یا «نسخه‌شناسی» را بر جایش نشانده‌اند. این جُستارِ توصیفی، با تبیین مفهومی اصطلاح کتابشناسی و تطورات معناشناختی آن، می‌کوشد حوزه‌های معنایی آن را از یکدیگر جدا کند و مصداق‌هایش را نشان دهد و افزون بر این‌ها، بخش کتابشناسی نرم‌افزارهای مرکز را با الگوهای رایج در این زمینه بسنجد و پیشنهادهایی در این باره عرضه کند.
کلیدواژگان: کتابشناسی، کتاب‌نامه، نسخه‌شناسی، کتاب‌شناخت، معرفی کتاب، نرم‌افزارهای پژوهشی.
چیستی کتابشناسی و بررسی الگوشناختی آن در نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
درآمد
درباره چیستی «کتابشناسی»، پاسخ‌های فراوان و ناهماهنگی عرضه کرده‌اند؛ یعنی این واژه را از دید مفهوم‌شناختی (تعریف) و یافتن موضوع، گونه‌ها و شیوه سامان‌دهی، به‌آسانی نمی‌توان توضیح داد؛ چنان‌که ناهماهنگی لفظی و معنایی این واژه در بسیاری از متن‌ها، به کثرت اختلاف‌ها در این زمینه انجامیده است. این ناهماهنگی حتی در شماری از کتاب‌های نویسندگان برجسته نیز دیده می‌شود؛ چنان‌که مفاهیم «کتاب‌شناخت» و «کتابشناسی» در معنای «فهرست منابع» یا «کتاب‌نامه» درباره کتاب‌گزاری (گزارمان‌ها / معرفی کتاب) به کار رفته‌اند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز از این آشفتگی مفهومی تأثیر پذیرفته و در محصولات خود این مفاهیم را با یکدیگر آمیخته است.
تبیین مفهومی هر یک از این‌ها، افزون بر آشکار کردن چارچوب‌های معناشناختی‌شان، الگوهای رایج را در این زمینه بازخواهد شناساند؛ زیرا به‌رغم سفارش‌های شماری از پژوهش‌گران فرهیخته درباره بازنماندن در تعریف‌ها و مفهوم‌شناسی‌ها و پرداختن به حوزه‌های کارکردی دانش‌ها و مهارت‌ها، بدون تعریف مفاهیم به‌ویژه در دانش‌های اعتباری و قراردادی مانند کتابداری، هیچ هماهنگی در هیچ زمینه‌ای رخ نمی‌نماید. بنابراین، نخستین‌گام در این عرصه، بازنمودن معنای اصطلاحی این واژگان است و از این پس، عرضه الگوهای دفاع‌پذیر و فراگیر.
پیشینه
اهمیت و ضرورت آگاهی از تاریخ دگرگونی در هر علم، امری بدیهی و بی‌نیاز از توضیح است. فردی که تصمیم به فراگیری و کسب تخصص و انجام تحقیق و پژوهش و ارائه ی نوآوری در علم خاصی دارد، مسلم است که بدون اطلاع و آگاهی از چگونگی پیدایش و سیر تطورات آن علم و آشنایی با نظرهای اندیشورانی که با تحقیقات خود موجب ارتقای آن شده‌اند، توان پژوهش، تحقیق و نوآوری در آن علم را نخواهد داشت.
کتابشناسی نیز از آن‌جا که شاخه‌ای از معارف بشری به شمار می‌آید، آشنایی با سیر تطورات تاریخی آن، کتابشناس را در انجام وظیفه‌ای که بر عهده گرفته، یاری می‌رساند و در ارتقای این دانش و ارائه کتاب‌شناسی‌های دارای ویژگی‌های عالی‌تر، استفاده از تجربیات گذشتگان مؤثر است. افزون بر این، آشنایی با کتاب‌شناسی‌های کهن، امری است که برای همه ی صاحبان دانش و اندیشه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر دارد؛ زیرا در بسیاری از این کتاب‌شناسی‌ها منابع کمیاب و دور از دسترس معرفی شده‌اند و برخی از آن‌ها سیمای دقیقی از دانشمندان گذشته و فعالیت‌های علمی آنان ارائه می‌دهند و موجب آشنایی بیشتر شخص با گذشته ی فرهنگی و علمیِ کشور خود و تمدنی که در آن زندگی می‌کند، خواهند گردید.
باری، چارچوب تنگ این جستار رخصت نمی‌دهد که همه مباحث مرتبط با پیشینه این فن بر کاغذ بنشیند و از این رو، تنها از عناوین آن یاد می‌شود و چکیده‌ای از تاریخچه کتابشناسی در مرکز فرایاد می‌آید:
- الف - آغاز تدوین کتابشناسی در جهان؛
ب - تاریخچه ی کتابشناسی در غرب؛
ج - کتابشناسی در جهان اسلام؛
د - کتابشناسی در جغرافیای ایران؛
هـ. - کتاب‌شناسی‌های نرم‌افزاری؛
و - کتاب‌شناسی‌های اینترنتی؛
ز - کتاب‌شناسی‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).
تاریخچه تولد کتابشناسی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، به همان اوایل تولید نرم‌افزار برمی‌گردد که نمونه آن در نرم‌افزار نور 2.5 و نور‌الجنان قابل مشاهده است. این کتابشناسی سال‌های متمادی در دیگر نرمافزارها نیز گنجانیده شده بودکه توسط مدیرگروه‌ها تهیه می‌شد؛ ولی متأسفانه از شیوه‌نامه یا آیین‌نامه خاصی تبعیت نمی‌نمود؛ بلکه به سلیقه و نظر مدیر گروه بستگی داشت. این نوع نگارش سلیقه‌ای، بسان قانون نانوشته‌ای گشته بود و برای خود چهارچوبی تهیه کرده بود و ناگزیر دیگر مدیرگروه‌ها و نویسندگان کتابشناسی از آن تبعیت می‌کردند.
گفتنی است که محتوای این کتاب‌شناسی‌ها از لحاظ علمی قابل اعتنا می‌باشد و تنها ایرادی که میتوان برای این کتاب‌شناسی‌ها در نظر گرفت، نبود آیین‌نامه‌ای ویژه جهت استاندارد کردن این نوشته‌ها بود.
اما در ادامه، به دلیل ایجاد ساختار و شاکله مناسب برای کتاب‌شناسی‌ها، افزایش تولیدات مرکز، افزایش حجم کتابخانه‌ای این نرمافزارها، کمبود محقق در رشته‌های مربوطه و مشکل حجم نرمافزارها، بخش تألیف و تدوین مرکز در سال 1387 اقدام به تهیه شیوه‌نامه نگارش مقالات کتابشناسی نمود که این اقدام دارای ویژگی‌هایی بوده که عبارت‌اند از:
- قانون‌مند شدن کتاب‌شناسی‌ها؛
- تهیه تعریف و گونه برای کتابشناسی؛
- مجزا بودن سه بخش معرفی کتاب، معرفی ترجمه یا ... و معرفی مؤلف؛
- تهیه دستورعمل نگارش و توصیه‌های مورد نیاز برای کتابشناسی.
با تهیه این شیوه‌نامه، سبک تقریباً نظام‌مندی در کتابشناسی تولیدات مرکز دیده می‌شود که برای نمونه، میتوان از نرم‌افزارهای تاریخ ایران اسلامی و جامع الاحادیث 3.5 یاد کرد.
تعریف و مقوله‌شناسی
برای کتابشناسی، تعریف‌های گوناگونی ارائه شده است؛ اما پیش از پرداختن به آن‌ها ابتدا باید بین «کتابشناسی»، «علم کتابشناسی» و «فن یا هنر کتابشناسی» فرق گذاشت تا مقصود از آن بهتر روشن گردد. کتابشناسی، به منزله ی علم، به معرفتی از دانش‌های بشری می‌گویند که موضوع بحث آن، همه ی جنبه‌های کیفی و کمّی کتاب است؛ خواه بحث در کیفیات مادی و اجزای سازنده ی کتاب باشد و خواه وقتی کتاب را به مثابه یک وسیله و ابزار انتقال افکار از نسلی به نسل دیگر در نظر می‌گیریم. (1)
کتابشناسی در مقام فن یا هنر، عبارت است از مجموعه فعالیت‌هایی که به گردآوردن، تنظیم و ارائه ی اطلاعات درباره ی کتاب‌ها می‌انجامد. (2) محصول این فرایند، عرضه ی فهرست منظم و مرتبی از کتاب‌ها همراه با ذکر مشخصات آن‌ها است که به آن «کتابشناسی» می‌گویند. (3) در یک جمع‌بندی، میتوان گفت «کتابشناسی» مورد بحث ما، محصول و نتیجه‌ای از یک فرآیند است که بدون آگاهی از آن نمی‌توان تعریفِ صحیحی را از کتابشناسی ارائه داد.
بنابراین، بهتر است در تعریف کتابشناسی این‌گونه گفته شود: کتابشناسی، عبارت است از «محصول فرآیند مطالعه، بررسی و تحقیق در شکل مادی و بعضاً محتواییِ کتاب‌ها که به تجزیه و تحلیل کمّی، کیفی و تاریخیِ تحریرها، چاپ‌ها، نسخه‌ها با تأکید بر تاریخ و تحول متون و در برخی موارد، گزارش مختصری از محتوا می‌پردازد.»
البته میتوان این تعریف را به گونه‌ای ارائه داد که دامنه ی شمولِ آن بیشتر شده، همه ی «کتاب‌شناسی‌ها»، «کتاب‌نامه‌ها»، «فهرست‌ها»، «فهرست‌های مندرجات ادواری«، »فهرست‌های نسخ خطی»، «فهرست‌های مقالات»، «مقاله‌نامه‌ها و فهرست‌های منابع و مآخذ» و هر آنچه را به گونه‌ای به تجزیه و تحلیل کمّی، کیفی و تاریخی آثار و نوشته‌های مکتوب می‌پردازد، در برگیرد؛ بدین گونه که به جای کلمه ی «کتاب»، «آثار و نوشته‌های مکتوب» گذاشته شود؛ و برخی نیز این‌گونه عمل کرده‌اند. (4)
گروهی از عالمان دانش کتابشناسی نیز به جای تصرف در تعریف و تغییر دادن کلمه ی کتاب، این کلمه را در معنای اعم آن به کار برده‌اند. از آن جمله، میتوان به کلاپ ورنرو نویسنده ی مقاله ی «کتابشناسی» در دایره ی المعارف امریکانا اشاره کرد. او می‌گوید: اصطلاح کتاب [در کتابشناسی] نه تنها کتابِ به معنای محدود کلمه را شامل می‌شود، بلکه اقسام مختلف یا انواع مختلف کتاب مانند جزوه‌ها، مجله‌ها، روزنامه‌ها و مقالات مندرج در آن‌ها، نیز نسخه‌های خطی، نقشه‌ها و تحریرات موسیقی و حتی نسخه‌های عکسی کوچک شده ی آثار چاپ شده را در بر می‌گیرد. (5)
برخی دیگر، پای را از این نیز فراتر گذارده، معتقدند که «کتاب‌شناسی‌ها» حتی محدوده‌ای فراتر از مواد نوشتاری و مکتوب را در بر می‌گیرد و به قولِ کلاپ ورنرو: «منطقاً ممکن است [کتابشناسی] هر نوع اطلاعات ثبت‌شده را شامل شود.» (6) بنابراین، همه ی اسناد، فیلم‌ها، نوارهای صوتی و لوح‌های فشرده ی رایانه‌ای را نیز در قلمرو کار کتابشناسی وارد ساخته و کتابشناسی را به شکل عام‌تری تعریف کرده‌اند. از جمله ی این تعریف‌ها، میتوان به دو تعریف زیر اشاره کرد:
- «کتابشناسی در اصطلاح، به فهرستی از مشخصات منابع همراه با نظام خاص گفته می‌شود؛ (7)
- کتابشناسی، عبارت است از «سیاهه یا صورتی از نام و مشخصات موادِ کتابی یا غیرکتابی که به روش خاص تنظیم شده باشد؛ بی‌آن‌که کتابخانه ی خاصی در آن مورد نظر باشد.» (8)
برخی بر این باورند که کتابشناسی عموماً ناظر بر دو انگاره است: یکی، اطلاق بر آن دسته از فعالیت‌های انسان که مواد نوشته در آن دخالت دارند و دیگری، ابزارها و خدمات واسطه که مواد نوشته را از تولیدکننده به استفاده‌کننده نهایی منتقل می‌سازد؛ به عبارت دیگر، کتابشناسی هم به یک فرایند اطلاق می‌شود و هم به عینیتی که حاصل آن فرایند است. در این باب شاید بهترین تبیین از آن، مالکه (9) باشد که کتابشناسی و فن کتابشناسی را بدین شکل از یکدیگر تفکیک می‌کند که منظور از فن کتابشناسی، کاربرد قوانین مشخص جهت جستجو، تشخیص، تبیین و رده‌بندی مواد و مدارک است و این فن به حاصلی می‌انجامد که آن را کتابشناسی می‌‌خوانیم. (10)
در فرهنگ اصطلاحات داکومانتاسیون، کتابشناسی بدین‌گونه تعریف شده است:
- دانشی است که به تجزیه و تحلیل کمی و کیفی و تاریخی آثار و نوشته‌های مکتوب می‌پردازد.
- دانشی است که تحول آثار مکتوب را در طول تاریخ و با توجه به عوامل مؤثر و متأخر مورد مطالعه قرار می‌دهد.
- به مجموعه‌ای که حاوی اطلاعات کتابشناسی آثار خطی و یا چاپی بوده و با نظم مخصوص و با قصد استناد و ارائه اطلاعات تهیه شده باشد نیز اطلاق می‌گردد.
- از روی مسامحه در معنای کتاب‌نامه (اثری که فقط کتاب‌های مربوط به یک شخص یا یک رشته را معرفی می‌کند) هم به کار می‌رود. (11)
شماری از دیگر تعریف‌ها در این باره بدین شرح عرضه می‌شود:
- کتابشناسی یا کتاب‌نامه، معادل واژه انگلیسی بیبلیوگرافی و به معنای تشریح، تفسیر، توصیف و بررسی کتاب است.(12)
- کتابشناسی به معنای عام، نوعی کتاب مرجع است که مشخصات کتاب‌ها، مقاله‌ها، جزوه‌ها و امثال آن را منعکس می‌سازدکه در آن به معرفی موضوع یا فرد خاص پرداخته می‌شود. (13)
- کتابشناسی مقدماتی یا کتابشناسی حین کار که عبارت است از نام و مشخصات تعدادی کتاب، مقاله، گزارش و مواد و منابع دیگری که ممکن است به کار تحقیق بیاید. (14)
- کلمه بیبلیوگرافی در اصل، از زبان یونانی آمده است. این واژه، مرکب است از دو کلمه یونانی «Biblion» به معنای کتابچه که صورت تصغیریافته (Biblos) کتاب است و کلمه «Graphia» که اسم فعل مأخوذ از «Graphien» یعنی نگارش / مینگارد است و صورت ترکیب‌یافته این دو، «Bibliographia» است. زبان لاتین، این واژه را بدون تغییر برگرفت و در عصر جدید، این واژه به صورت معرّب (ببلیوغرافیه) به زبان عربی راه یافت و سپس به اصطلاحی شایع، تبدیل شد و آن عبارت است:
- از علمی مستقل که از مهم‌ترین شاخههای علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی به شمار می‌رود؛ به طوری که شبکه بزرگی از موضوعات و مجموعه پیچیدهای از روشها و تحقیقات را تحت پوشش قرار داده است؛ چرا که وظیفه آن، بررسی تولیدات فکری انسان در چارچوبی بوده که همه‌روزه گسترش مییافته است. (15)
تطور معنایی
فرهنگ آکسفورد معانی زیر را درباره اصطلاح کتابشناسی آورده است (16):
الف ـ کتابشناس (Bibliographer)
- کاتب یا ناسخ کتاب‌ها: در کتاب مذکور آمده که این معنا در سال 1656م به کار رفته است و دو نویسنده، یعنی Blount و Fenning آن را در سال 1761میلادی به کار برده‌اند. این معنا هم اکنون مهجور بوده و فرهنگ آکسفورد نیز به آن اشاره کرده است.
- کتابشناس: یعنی کسی که درباره کتاب‌ها و توصیف موضوعات و گزارش چاپ و نشر آن‌ها مینویسد. فرهنگ آکسفورد برای این معنا، به دو متن از دو نویسنده به نام‌های (Dibdin) سال 1814 م و (Buckle) سال 1869م، استناد جسته است.
ب ـ کتابشناسی (Bibliography)
- نوشتن یا استنساخ کتاب‌ها، که در سال 1678م به کار رفته و معنای مهجوری است.
- توصیف روشمند کتاب‌ها و گزارش تاریخ، تألیف، چاپ، انتشار و چاپهای مختلف کتاب‌ها. فرهنگ آکسفورد برای این مفهوم، شواهدی از سال‌های 1814م ـ 1854م و 1870م آورده است.
- کتابی که متضمن همین جزئیات باشد. این معنا در سال 1838م پیدایش یافت.
- فهرست کتاب‌های یک مؤلف یا یک کشور و یا فهرست موضوع یا ایدهای مشخص. این معنا از کتابشناسی، در خلال سال‌های 1869 تا 1879م به وجود آمد و فرهنگ آکسفورد در این ارتباط، متونی را شاهد آورده است.
ج ـ کتاب‌شناختی (Bibliographical)
مربوط به کتابشناسی است و در سال 1802م ظهور یافت.
د ـ کتاب‌شناسانه (Bibliographically)
زیرمجموعه کتابشناسی و در سال 1824م پدید آمده است.
محققان به منظور غلبه یافتن بر این واژه، اصطلاح «Bibliopoly» را ترجیح داده و به کار بستند؛ اما این اصطلاح، شیوع پیدا نکرد. واژه «Book Lore» نیز در برخی جاها رواج یافت؛ ولی به مانند قبلی شایع نشد. پولارد در چاپ یازدهم دانشنامه بریتانیا که مطلبی در مورد کتابشناسی نوشته، عنوان مقالهاش را بیبلیوگرافی و بیبلیولوژی قرار داده است.
با وجود قیل و قالهایی که درباره دقیق نبودن اصطلاح بیبلیوگرافی صورت گرفته، امّا این اصطلاح، به ناچار، شیوع و رواج یافت و والترگرگ در تعریف کتابشناسی تأکید کرده که آن: «بررسی و تحقیق در مورد کتاب‌ها به عنوان موضوعی مادی، و جدای از محتوای ادبی آن‌ها است.» او با تأکید بر جنبه مادی کتاب، بین تحقیق کتاب‌شناختی و تحقیق موضوعی یا ادبی، تفاوت و تفکیک قائل شده است. او همچنین در سال 1945م همان تعریف از کتابشناسی را دوباره تکرار کرد.
از موضوعاتی که در آن به گونه‌ای، اصطلاح کتابشناسی به کار رفته و نیز در فرهنگ اصطلاحات انجمن کتابخانه‌های آمریکا، یک نمای کلّی از این علم به دست می‌آوریم و چهار معنا از آن را استخراج می‌کنیم (17):
- بررسی شکل / جنبه مادی کتاب‌ها با مقایسه اختلافات انتشاری، چاپی و نسخهای، به مانند تعیین تاریخ متون و نقل آن؛
- گزارش و توصیف کتاب‌ها به شیوهای صحیح و در ارتباط با تألیف و چاپ‌ها و شکل مادی آن‌ها؛
- تهیه فهرست کتاب‌ها و نقشه‌ها و...؛
- کاتالوگ (فهرست) کتاب‌ها و نقشه‌ها و... .
گونه‌ها
قلمرو کتابشناسی، پژوهش در همه جنبه‌های مادی و معنوی کتاب‌ها را دربرمی‌گیرد و افزون بر این‌که از ویژگی‌های ظاهری هر کتاب اعم از: عنوان، مجلدات، نوع کاغذ، صحافی، نسخ خطی، وضعیت چاپ و نشر، قطع، مصورسازی و... گزارش کاملی ارائه می‌دهد، وظیفه معرفی و گزارشگری از محتوای کتاب را نیز بر عهده دارد. از این رو، میتوان کتاب‌شناسی‌ها را با توجه به هر کدام از این معیارها، از منظرهای گوناگون تقسیم‌بندی کرد. پیش از بیان اقسام، باید گفت که هر کتابشناسی می‌تواند مصداق چند نوع کتابشناسی گوناگون باشد؛ یعنی این‌گونه نیست که مثلاً اگر یک کتابشناسی در زمره کتاب‌شناسی‌های متنی بود، دیگر توصیفی نباشد.
الف ـ هدف
1. کتابشناسی انتقادی: که در آن علاوه بر مشخصات اصلی کتاب، محتوای کتاب نیز به طور خلاصه طرح، ارزیابی و نقد می‌شود. (18) این کتابشناسی به معنای علمی، مترادف با کتابشناسی تحلیلی و تاریخی است (19)؛
2. کتابشناسی توصیفی: که در آن علاوه بر مشخصات اصلی کتاب و وصف آن، نوع کاغذ، جلد و چاپ، تصاویر و دیگر جنبه‌های آن ذکر می‌شود و در مورد کتب معمولی چاپی، موضوع و محتوای کتاب نیز به طور خلاصه معرفی می‌شود. (20) کتابشناسی توصیفی را پلی به سوی نقد ادبی می‌دانند؛
3. کتابشناسی تحلیلی: که با بررسی دقیق مسائل مربوط به: تألیف، نشر و تعدد و تنوع نسخ، اطلاعاتی درباره ویژگی‌های فیزیکی کتاب‌ها ارائه می‌کند. همچنین از طریق مطالعه متون، شواهدی می‌آورد و به تعیین و تشخیص هویت کتاب‌هایی می‌پردازد که بدون ذکر نام مؤلف یا نام‌های مستعار تألیف شده‌اند (21)؛
4. کتابشناسی پدیدآور: سیاهه‌ای از آثار نویسنده و نیز کتاب‌ها و مقاله‌هایی را که درباره وی نوشته می‌شود، گردآوری می‌کند، مانند کتابشناسی حافظ و کتابشناسی صادق هدایت. (22) این نوع کتابشناسی، نوعی کتابشناسی انتقادی نیز محسوب می‌شود؛ زیرا علاوه بر اطلاعات کتاب‌شناختی هر اثر، ممکن است نقد و تحلیل آثار نیز در آن بیاید. (23)
ب ـ قلمرو جغرافیایی
1. کتابشناسی منطقه‌ای: که بدون توجه به زبان، زمان، شکل و یا موضوع، همه انتشارات یک منطقه جغرافیایی خاص، به طور مثال خاور میانه، اروپا یا امریکای لاتین را دربرمی‌گیرد. پاره‌ای از کتاب‌شناسی‌های تجاری و فهرست‌های حراج کتاب، به کتابشناسی منطقه‌ای بسیار نزدیک‌اند. فهرست درهمکرد کتاب، نمونه یک کتابشناسی تجاری منطقه‌ای است (24)؛
2. کتابشناسی ملی: که فهرست آثار منتشرشده اعم از آثار مکتوب یا دیداری و شنیداری را در یک کشور یا یک زبان ارائه می‌دهد و ممکن است جاری یا گذشته‌نگر باشد. کتاب‌شناسی‌های ملی در هر کشور، عموماً توسط کتابخانه ملی تدوین و منتشر می‌شوند؛
3. کتابشناسی جهانی: که شامل تمامی کتاب‌های جهان که از آغاز تاکنون چاپ و منتشر شده و یا در آینده نزدیک انتشار خواهند یافت، می‌شود؛ بی‌آن‌که به زبان، قلمرو جغرافیایی، موضوع یا شکل محدود شود. در شرایط کنونی، کتابشناسی جهانی، نه برای مواد چاپی و نه برای مواد غیرچاپی، وجود ندارد. فدراسیون بین‌المللی اطلاعات و سندپردازی (فید) اقداماتی در این زمینه انجام داده است؛ اما به علت انبوه مدارک و کتاب و نیز گرانی هزینه گردآوری، این طرح عملی نشد. فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) نیز دفتری برای کنترل کتاب‌شناختی جهانی در کتابخانه موزه بریتانیا دایر کرده است. (25)
ج ـ دامنه موضوعی
1. کتابشناسی عمومی: که در آن بدون در نظر گرفتن نویسنده، موضوع، کشور یا زمانی خاص، کتاب‌ها را در سیاهه وارد می‌کند (26) و در آن کتاب‌های منتشرشده در موضوعات، زمان‌ها و شهرهای مختلف فهرست می‌شود. چنین اثری شامل چندین مجلد است (27) که معمولاً کتابداران، ناشران و کتابفروشی‌ها از آن استفاده می‌کنند، مانند فهرست کتاب‌های چاپی فارسی و الذریعه ی الی تصانیف الشیعه ی (28)؛
2. کتابشناسی موضوعی یا تخصصی: که سیاهه یا صورتی از موادی است که در یک زمینه موضوعی خاص تألیف و منتشر شده‌اند. کتابشناسی شیمی و کتابشناسی هنر، نمونه‌هایی از این نوع کتابشناسی هستند. «کتابشناسی کتاب‌شناسی‌ها» هم نوعی کتابشناسی موضوعی است که در آن کتاب‌شناسی‌هایی که در یک زبان با تنظیم الفبایی، تاریخی یا موضوعی به شیوه توصیفی، تحلیلی یا انتقادی در زمینه‌ها و موضوعات گوناگون تألیف شده، فهرست و معرفی می‌شود و گاه مؤلف به تفاوت‌ها و امتیازهای کتاب‌شناسی‌های مختلف اشاره می‌کند. فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران و کتابشناسی جهانی کتاب‌شناسی‌ها، اثر بسترمن نمونه‌هایی از این نوع‌اند. (29)
د ـ انتفاعی بودن
1. کتابشناسی تجاری: این نوع کتابشناسی، سیاهه‌ای از آثار چاپی ناشران را که برای فروش موجود هستند، منتشر می‌کند. (30) این کتابشناسی را یک ناشر یا یک مؤسسه واردات و توزیع و فروش کتاب برای آگاهی خریداران و همکاران خود منتشر می‌کند که گاه جداگانه و به صورت فهرستی مستقل چاپ و نشر می‌شود و گاه نیز در قسمت بررسی و نقد کتاب در مجله‌های ادبی و پژوهشی به‌چاپ می‌رسد. (31) فهرست انتشارات خوارزمی در ایران و «بوکس این پرینت (بی.آی.پی.)» در امریکا، نمونه‌هایی از این نوع کتابشناسی هستند.
2. کتابشناسی غیرتجاری: که کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی برای استفاده محققان و مراجعان تدوین و منتشر می‌کنند، مانند کتابشناسی ملی ایران. (32)
هـ. ـ شمول
1. کتابشناسی جامع: سیاهه‌ای از همه آثار منتشرشده در زمینه (عمومی یا اختصاصی) است. در شرایط فعلی، کتابشناسی جامع با حذف یک یا چند عامل تهیه می‌شود، مانند فهرست کتاب‌های چاپی فارسی مشار، که یک کتابشناسی جامع عمومی از کتاب‌های چاپی فارسی است؛ زیرا محدودیت زبانی در تهیه و تدوین آن رعایت شده است (33)؛
2. کتابشناسی گزینشی (برگزیده): که برگزیده‌ای از نوشته‌های یک موضوع را که معمولاً برای گروه‌های خاصی تهیه می‌شود، در سیاهه وارد می‌کند. (34) این گزینش ممکن است بر اساس شناخت جامعی از کتاب‌های یک موضوع باشد و انتخاب بهترین آن‌ها به دلیل محدود بودن دسترسی مؤلف و آگاهی محدود او، فقط درباره کتاب‌هایی باشد که معرفی آن‌ها را مقدور و مفید یافته است. فهرست کتاب‌های مفید و مناسب برای کودکان از انتشارات شورای کتاب کودک، نمونه‌ای از این نوع کتابشناسی است (35).
و ـ زمان
1. کتابشناسی جاری: صورت کتاب‌هایی است که همزمان یا نزدیک به تهیه کتابشناسی انتشار یافته باشد. این کتاب‌شناسی‌ها به صورت هفتگی، ماهانه، فصلی یا سالانه منتشر می‌شوند. کتاب‌شناسی‌های مندرج در نشریات ادواری، از جمله مجله نشر دانش، نمونه این نوع کتابشناسی است (36)؛
2. کتابشناسی گذشته‌نگر: که فهرست کتاب‌هایی است که در یک دوره معین و در زمان گذشته منتشر شده‌اند، مانند کتابشناسی ده‌ساله ایران (37)؛
3. کتابشناسی آینده‌نگر: این نوع کتابشناسی کتاب‌هایی را در سیاهه وارد می‌کند که در آینده نزدیک انتشار می‌یابد. فهرست ناشران و کتاب‌شناسی‌های تجاری، نمونه روشنی از این نوع کتابشناسی است، مانند کتاب هفته. (38)
ز ـ اطلاعات کتاب‌شناختی
1. کتابشناسی گزارمانی: که در آن خلاصه کتاب منتشرشده در چند سطر بعد از اطلاعاتِ کتاب‌شناختی اثر درج می‌شود. کتاب‌نامه کتابداری که در 1352 منتشرشده، نمونه‌ای از این نوع کتابشناسی است (39)؛
2. کتابشناسی غیرگزارمانی: که در آن فقط اطلاعات کتاب‌شناختی درج می‌شود، مانند کتابشناسی ده‌ساله ایران 1333-1343.
شیوه تنظیم
الف ـ تنظیم الفبایی
بر اساس نام مؤلفان کتاب‌ها، مانند کتابشناسی ده‌ساله ایرج افشار، و یا بر اساس عنوان کتاب‌ها، مانند فهرست کتاب‌های چاپی فارسی خان بابا مشار، یا بر اساس موضوع کتاب‌ها (40)؛
ب ـ تنظیم رده‌ای
که در آن رده‌های دانش بشری به صورت الفبایی تنظیم می‌شود، مانند «کتابشناسی جهانی کتاب‌شناسی‌ها» اثر بسترمن، و یا بر اساس یکی از نظام‌های رده‌بندی تنظیم می‌گردد، مانند کتابشناسی ملی ایران که بر مبنای رده‌بندی دهدهی دیویی تنظیم شده، و یا کتاب‌های هر موضوع خاص که بر اساس نام مؤلفان الفبایی می‌شوند (41)؛
ج ـ تنظیم تقویمی یا تاریخی
که کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد و برای مقاصد معینی، چون صورت کتاب‌های قدیمی و نسخه‌های خطی به‌کار می‌رود، مانند اثر چارلز استوری در مورد کتاب‌های فارسی و یا «کتابشناسی جالینوس». (42)
در فرهنگ اسلامی تقریباً همه کتاب‌شناسی‌ها به ترتیب عنوان کتاب‌ها مرتب شده‌اند و این سنت رایج مشرق‌زمین بوده است؛ ولی در کشورهای اروپایی معمولاً کتاب‌ها را به اسم مؤلف آن‌ها می‌شناسند و از همین رو، در فهرست‌ها و کتاب‌شناسی‌های اروپایی، نام مؤلف؛ و در کتاب‌شناسی‌های مشرق‌زمین، عنوان کتاب سرشناسه قرار می‌گیرد. شیوه تنظیم کتابشناسی بر اساس عنوان کتاب را میتوان در فهرست کتاب‌های چاپی فارسی مشار مشاهده کرد. (43)
د ـ شکل کتاب‌شناختی
کتاب‌شناسی‌ها از لحاظ نوع و شکل موادی که سیاهه می‌کنند، دارای تقسیمات زیرند:
1. کتاب‌نامه (کتابشناسی): این گونه منابع، تنها آن دسته از مواد را سیاهه می کنند که مستقل بوده و وابسته به هیچ گونه مجموعه یا نشریه‌ای نباشند. شکل ظاهری موادی که به این گونه منابع راه می یابند، ممکن است کتاب – به معنای سنتی آن – یا به اشکال دیگری از قبیل جزوه، فیلم، میکروفیلم، صفحه و امثال آن باشد. کتاب‌نامه‌ها دو گروه عمده دارند: عمومی و اختصاصی. (44)
2. مقاله‌نامه: مقاله‌نامه‌ها منابعی هستند که صرفاً مشخصات مقاله‌های نشریات ادواری را در بر دارند و ممکن است عمومی یا اختصاصی باشند، (45) مانند فهرست مقالات فارسی.
3. چکیده‌نامه‌ها: چکیده‌نامه‌ها، منبعی است که افزون بر ذکر مشخصات مقاله‌ها، خلاصه‌ای نظام‌یافته از محتوای هر مقاله را ذیل نام آن مقاله ذکر می‌کند، تا جوینده قبل از مراجعه به مقاله اصلی، از محتوای آن آگاه گردد. چکیده‌نامه‌ها معمولاً موضوعی هستند. چکیده مقاله‌های مجله‌های ایران در زمینه علوم اجتماعی، از آن جمله است. (46)
4. جُنگ‌نامه‌ها: جنگ‌ها، مجموعه‌هایی هستند که از قطعات مستقل و جداگانه ترکیب یافته باشند، نظیر مجموعه شعر و مجموعه مقالات. منابعی که نوشته‌های این‌گونه مجموعه‌ها را به‌تفکیک سیاهه کنند، جنگ‌نامه خوانده می‌شود (47) و بر دو دسته‌اند: عمومی و موضوعی.
5. کتاب‌نامه کتاب‌شناسی‌ها: تعداد کتاب‌شناسی‌ها پیوسته رو به افزایش است و مواد اطلاعاتی از نقطه نظرهای مختلف در کتاب‌شناسی‌های متفاوت گردآوری می‌شوند. بنابراین، به منابعی نیاز هست که کتاب‌شناسی‌ها را سیاهه کنند. این گونه منابع را که کتاب‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها، جنگ‌نامه‌ها و نظایر آن‌ها را سیاهه می‌کنند، کتاب‌نامه کتاب‌شناسی‌ها می‌خوانند. فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌های ایران از آن جمله است. (48)
6. فهرست و فهرستگان: فهرست، سیاهه منظمی است که قسمتی و یا تمام مجموعه یک کتابخانه را دربرمی‌گیرد. فهرست یک کتابخانه، معمولاً به صورت برگه‌ای برای استفاده مراجعه‌کنندگان نگهداری می‌گردد. گاه ممکن است، کتابخانه‌ای فهرست موجودی خود را به صورت چاپی نیز منتشر نماید. فهرست نسخ خطی در این گروه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مجموعه چند فهرست را در یک نظم معین و واحد، فهرستگان می‌نامند که توسط آن معلوم می‌گردد کدام کتابخانه چه کتاب‌هایی را دارد. (49)
7. دیگر کلیدها: منابع دیگری میتوان یافت که در هیچ یک از تقسیمات بالا نمی‌گنجند؛ اما زیر پوشش کلی کتابشناسی قابل بحث‌اند و نگنجیدن آن‌ها در مقوله‌های فوق، دلیلی بر بی‌ارزشی آن‌ها نیست؛ از آن جمله‌اند:
- نقد و بررسی و معرفی کتاب‌ها: نشریاتی از قبیل راهنمای کتاب (نشر دانش، کیهان فرهنگی)، به نقد یا بررسی نقد گونه‌هایی از کتاب‌های ارزنده بازار یا وابسته به زمینه‌ای خاص می‌پردازند که برای آشنایی کلی با محتوای کتاب‌ها و نقاط ضعف و قوت آن‌ها مفید است.
- فهرست مندرجات مجله‌ها: منابعی هستند که روبرداشتی از صفحه فهرست مندرجات مجلات مختلف را تهیه کرده، در یک مجموعه گرد می‌آورند و با فواصل انتشاراتی معین منتشر می‌کنند.
- کتابشناسی پایان کتاب‌ها و مقالات: یکی از ارزشمندترین منابعی که میتوان در یک زمینه یافت، سیاهه منابعی است که در پایان نوشته‌های تحقیقی و علمی ذکر می شود. (50)
ماهیت کتابشناسی در مرکز
در این قسمت، به چگونگی و شیوه کتابشناسی در پنج نرم‌افزار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی پرداخته می‌شود که عبارت‌اند از:
در مرکز تحقیقات نور خروجی کتابشناسی در این نرمافزارها ذیل بخش: کتاب‌نامه، کتابشناسی یا نسخه‌شناسی کتاب جاری و یا معرفی‌کتاب، هنگام اشاره ماوس روی اشکال مربوطه نمایش داده می‌شود (Hent).
همچنین این پیوندها کاربر را به پنجره‌های متفاوتی همچون کتاب‌نامه، کتابشناسی و معرفی کتاب رهنمون می‌سازد.
در ادامه، هنگام ورود به بخش معرفی‌کتاب، کتابشناسی یا کتاب‌نامه، کاربر شاهد دو گونه پنجره خواهد بود:
الف ـ ورود مستقیم به بخش معرفی کامل کتابشناسی؛
ب ـ گشایش پنجره جدید.
قابل توجه این‌که در قسمت «ب» به هنگام کلیک روی تکمیل و کتابشناسی، به بخش تکمیل کتابشناسی وارد می‌شود.
برای درک و آشنایی بیشتر، ابتدا به بررسی پنج نرم‌افزار یادشده می‌پردازیم:
1. جامع الأحادیث 5/2
در این نرم‌افزار، کاربر جهت رسیدن به کتابشناسی کتاب مربوطه، لازم است این چهار مرحله را طی نماید!
2. سیره معصومان(ع)
در این نرم‌افزار، کاربر جهت رسیدن به کتابشناسی کتاب مربوطه لازم است این سه مرحله را طی نماید!
3. جامع فقه اهل بیت(ع)2
در این نرم‌افزار، کاربر جهت رسیدن به کتابشناسی کتاب مربوطه، لازم است این چهار مرحله را طی نماید!
4. جامع الأحادیث (نسخه 5/3)
در این نرم‌افزار، کاربر جهت رسیدن به کتابشناسی کتاب مربوطه، لازم است این سه مرحله را طی نماید!
5. تاریخ ایران اسلامی
در این نرم‌افزار، کاربر جهت رسیدن به کتابشناسی کتاب مربوطه لازم است این چهار مرحله را طی نماید!
با توجه به این‌که ملاک بررسی در نرمافزارها، آخرین نرم‌افزار تولیدی (تاریخ ایران اسلامی) می‌باشد، به نظر می‌رسد شیوه نام‌گذاری کتابشناسی استفاده‌شده در نرم‌افزار «سیره معصومان» با تعاریف ارائه‌شده در بخش تعریف، مطابقت بسیار جزئی داشته باشد.
این پراکندگی و پریشانی در نوع نام‌گذاری برای کتابشناسی، به علت نبود شیوه‌نامه نگارش کتابشناسی می‌باشد که باعث ایجاد ناهماهنگی در محصولات مرکز و همچنین سردرگمی مخاطبان می‌شود.
بررسی الگوشناختی
الف ـ کتاب‌نامه، کتابشناسی، نسخه‌شناسی و معرفی کتاب
این واژه‌ها که غالباً در بخش اول ورودی کتابشناسی کاربرد دارد، به معنای گزارش از شناسنامه کتاب (مؤلف، نام کتاب، تاریخ نشر و...) می‌باشد.
ب ـ درباره کتاب و کتابشناسی
این واژه‌ها در بخش تکمیلی کتابشناسی کاربرد دارد، به مفهوم گزارشی از درون‌مایه کتاب از لحاظ ساختار و محتوا (معرفی اجمالی، گزارش محتوا، وضعیت کتاب و...) می‌باشد.
ج ـ درباره مؤلف
این واژه که در بخش تکمیلی کتابشناسی کاربرد دارد، به معنای معرف مؤلف (نام، شهرت، عصر ولادت، تاریخ و محل تولد، سفرها و...) می‌باشد.
د ـ کتاب و مؤلف
این دو واژه که در بخش تکمیلی استفاده شده است، به منظور دسترسی به کتب از دو منظر «نام کتاب» و «نام مؤلف» می‌باشد.
هـ. ـ تصویر کتاب
این قسمت از بخش کتابشناسی تکمیلی، به منظور درج عکس کتاب می‌باشد که در آن تصویری از جلد کتاب به عنوان معرفی قرار داده می‌شود.
پیشنهادها
1. به جای استفاده از واژه‌های معرفی‌کتاب، کتاب‌نامه، کتابشناسی و نسخه‌شناسی، تنها از واژه «اطلاعات کتاب‌شناختی» استفاده شود.
تذکر: عنوان نسخه‌شناسی برای این قسمت مناسب نمی‌باشد؛ چرا که کاربرد نسخه‌شناسی بیشتر متمرکز بر نسخه‌های خطی بوده و در مرحله دوم به کتاب‌های چاپی اطلاق می‌شود که در هر صورت، بین معنای نسخه‌شناسی و اطلاعات وارده ذیل آن، تطابقی وجود ندارد. به همین منظور، استفاده از واژه «کتابشناسی کتاب‌شناختی» پیشنهاد می‌شود که این واژه مطابق با اطلاعات وارده در ذیل آن می‌باشد.
2. به جای استفاده از دو واژه «درباره کتاب» و «کتابشناسی»، تنها از واژه «کتابشناسی توصیفی ـ انتقادی (تحلیلی)» استفاده شود.
3. به جای استفاده از واژه «درباره مؤلف»، تنها از واژه «مؤلف‌شناسی» استفاده شود.
4. استفاده پنجره «کتاب» و «مؤلف» در بخش تکمیلی کتابشناسی، توجیهی برای ارائه در این بخش ندارد؛ مگر این‌که بخش کتابشناسی، بخش مستقلی باشد (مانند نرم‌افزار تاریخ ایران اسلامی).
5. پنجره «تصویر» کتاب، یکی از اطلاعات کتاب‌شناختی است. از این رو، ارائه این پنجره، ذیل بخش اطلاعات کتاب‌شناختی بهتر باشد (مانند نرم‌افزار سیره معصومان).
6. به نظر می‌رسد به هنگام ورود به بخش کتابشناسی، دیگر نیاز به ایجاد پنجره کتاب‌نامه و معرفی کتاب با این نوع نگارش نیست.
بنابراین، پنجره‌ای با ویژگی‌های زیر در جای پنجره‌های کنونی نرم‌افزارهای مرکز خواهد نشست:
پی نوشت ها:
1. نورالله مرادی، همان، ص342. عباس حرّی، مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی، ص98.
3. نورالله مرادی، همان.
4. حجت الله حسن لاریجانی، همان.
5. ورنرو، کلاپ، «کتابشناسی»، ترجمه: احمد آرام، یادنامه ی علامه ی امینی، به اهتمام سید جعفر شهیدی و محمدرضا حکیمی، ص5-6.
6. همان.
7. پارسا (پایگاه اطلاع‌رسانی سراسری اسلامی)، همان، ص19.
8. نورالله مرادی، همان، ص34.
9. Malcles.
10. عباس حری، «وحدت در کتابشناسی»، نامه انجمن کتابداران، ش2، ص 207-208.
11. میترا صمیعی، «کتابشناسی»، دایره یالمعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، ج 2، ص 1559- 1563.
12. علی قاسم‌نژاد، همان.
13. عباس حری، آیین نگارش علمی، ص204.
14. همان.
15. حسین علی‌نقیان، «درآمدی بر علم کتابشناسی»، فصلنامه کتاب، ش 25، ص 165.16. The oxford english Dictionary, Vol.1 (A.B). P.846.
17. ALA. Glossary of library terms. Chicago: The American. Library Association. 1943.P.11.،به نقل از حسین علی‌نقیان، همان، ص166.
18. میترا صمیعی، همان.
19. نورالله، مرادی، ص46.
20. میترا صمیعی، همان.
21. عباس حری، «وحدت در کتابشناسی»، نامه انجمن کتابداران، ش2، ص212.
22. میترا صمیعی، همان.
23. نورالله، مرادی، ص53.
24. میترا صمیعی، همان.
25. همان.
26. نورالله، مرادی، ص48.
27. میترا صمیعی، همان.
28. همان.
29. همان.
30. نورالله، مرادی، ص51.
31. میترا صمیعی، همان.
32. نورالله، مرادی، همان، ص64-65.
33. میترا صمیعی، همان.
34. همان.
35. همان.
36. نورالله، مرادی، همان، ص59.
37. میترا صمیعی، همان.
38. همان.
39. همان.
40. نورالله، مرادی، همان، ص53.
41. میترا صمیعی، همان.
42. نورالله، مرادی، همان، ص55.
43. میترا صمیعی، همان.
44. نورالله، مرادی، همان، ص59.
45. میترا صمیعی، همان.
46. همان.
47. نورالله، مرادی، همان، ص78.
48. همان، ص42-43.
49. حسین، مسرت، همان.
50. همان.
منابع:
1. برومند، فیروزه (1368)، راهنمای تدوین کتابشناسی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.2. حری، عباس (1388)، آیین نگارش علمی، تهران، نهاد عمومی کتابخانه‌های عمومی کشور.
3. ــــــــــــ (1372)، مروری بر اطلاعات و اطلاع‌رسانی، تهران، نشر کتابخانه.
4. شعبانی، احمد (1378)، مرجع‌شناسی اسلامی، تهران، دبیرخانه هیأت امناء کتابخانه‌های عمومی کشور.
5. شهیدی، جعفر و حکیمی، محمدرضا (1364)، یادنامه علامه امینی، تهران، چاپ دوم، مؤسسه انجام کتاب.
6. فریبرز، خسروی (1385)، دایره المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
7. مرادی، نورالله (1374)، مرجع‌شناسی: شناخت خدمات و کتاب‌های مرجع. تهران: فرهنگ معاصر.
8. جودکی، حجت‌الله و خرمشاهی، بهاءالدین (خرداد و تیر 1381)، «پژوهشی ژرف و کتاب‌نامه‌ای شگرف درباره کتابشناسی تاریخی امام حسین (ع)»، آیینه پژوهش، ش74.
9. حری، عباس (تابستان 1355)، «وحدت در کتابشناسی»، نامه انجمن کتابداران، دوره نهم، ش2.
10. رحیمی، مهدی (تابستان 1385)، « بخش دوم: مباحث دایره ی المعارف‌نویسی و تخصص‌ها»، معارف عقلی، ش 2.
11. مسرت، حسین (زمستان 1373)، «کتابشناسی، نخستین‌گام اطلاع‌رسانی»، اطلاع‌رسانی، دوره یازدهم، ش1.
12. ـــــــــــــ (بهمن، اسفند 1373)، «کتابشناسی، نخستین‌گام اطلاع‌رسانی»، آیینه پژوهش، ش 29-30.
13. الهوش، محمود، مترجم: علی‌نقیان، حسین (بهار 1383)، «درآمدی بر علم کتابشناسی»، فصلنامه کتاب، ش57.