» جمع آوری احادیث مشابه و ارائه مجموعه ای کامل از روایات را که عاری از روایت های تکراری باشد، چگونه ارزیابی می کنید؟ آیا تا به حال کاری در این زمینه صورت گرفته است؟
◊ جمع آوری روایت در یک مجموعه و حذف احادیث تکراری، کار بسیار ارزشمندی است که مسیر پژوهش را جهت نیل به مطالب دلخواه هموار می نماید و چنانچه امکان پیاده سازی چنین مجموعه ای وجود داشته باشد، کار بزرگ و مفیدی صورت خواهد پذیرفت؛ مثلاً بحارالانوار از تکثر و تعددی که در منابع اوّلیه موجود بوده کاسته است و یا وافی و اثر نفیسی مانند جامع الأحادیث تا حدودی توانسته اند در این راه حرکت کنند و از تکرار روایت مشابه بپرهیزند. در حال حاضر، برخی از مراکز حدیثی مثل دارالحدیث نیز در حال به سامان رساندن چنین موضوعی هستند که امید داریم به زودی شاهد ثمرات آن باشیم.
» به هنگام تهیه و بازیابی احادیث مشابه و تدوین مجموعه مذکور چه معیارهایی را باید مد نظر قرار داد؟
◊ بحث معیار و شاخصه وحدت روایات از دو ناحیه قابل بحث و بررسی است: یکی از نظر سند حدیث و دیگر از جنبه متن حدیث.
از جهت متن، ما روایتی را به معنای واقعی کلمه تکراری می دانیم که متنش با احادیث مشابه خود یکی باشد؛ مثلاً گاهی یک روایت هم در کافی نقل شده و هم در معانی الأخبار که این دو از نظر متنی یکسان اند و اگر تفاوتی هم هست، آن قدر ناچیز است که تأثیری در معنا ندارد.
و یا ممکن است دو روایت دارای سندی کاملاً مساوی باشند؛ به طوری که معصوم و ترتیب راویان دقیقاً یکی باشد و حتی صدور واحدی هم داشته باشند. این روایات قطعاً یکی هستند؛ اما چنانچه یک حدیث دو بار صادر شده باشد، دو روایت به شمار می آیند، مانند حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه...» که یک بار در روز غدیر از حضرت رسول(ص) صادر شده و یک بار هم در مکانی دیگر از ایشان روایت گردیده است.
نکته دیگری که باید در تدوین مجموعه احادیث غیر تکراری توجه داشت این است که وجود یک حدیث واحد در منابع گوناگون دلالت بر اهمیت و اعتبار آن در نزد علماء شیعه دارد و این خود از جمله فواید تعدد روایت و تکرار احادیث در متون روایی است. حال اگر بخواهیم به حذف موارد تکراری بپردازیم و مجموعه ای تولید کنیم که در آن هر روایت بیش از یک بار نیامده باشد، باید به نکته مذکور توجه داشته باشیم و منابع مختلف آن را نیز بیان نماییم تا از اعتبار و اهمیت حدیث مذکور کاسته نشود. همچنین روایاتی که دو نوع صدور دارند، باید محل صدور آنها نیز ذکر شود تا هیچ گونه نقصی در این مجموعه احساس نگردد. در واقع، صرف کاستن از تعدد روایات ملاک نیست و باید به اهمیت آنها نیز توجه داشت.
فرض دیگر این است که تعدد در ناحیه معصوم باشد؛ یعنی اگر روات یکی باشند، ولی معصوم فرق کند، باز هم دو روایت به شمار می آیند. پس در مجموعه یادشده تعدد معصوم هم باید در نظر گرفته شود. البته در امر بازیابی احادیث مشابه باید به تعدد راویان نیز عنایت داشت و طرق نقل آنها را در کنار روایت تکرارشده درج کرد؛ چرا که تعدد نقل یک روایت، خود دلیل روشنی بر ارزش و اعتبار آن حدیث خواهد بود.
اما در مورد متن احادیث باید گفت روایات کمی وجود دارند که صددرصد متنشان یکی باشد؛ گاهی یک حدیث مشتمل بر حرف و یا اسمی است که روایت مشابه دیگر فاقد آن است. بدیهی است که در استنباط احکام گاهی وجود تنها یک حرف عطف و یا اسمیه و فعلیه بودن جمله در نوع برداشت تأثیرگذار است. از این رو، حذف یک حدیث به تصور اینکه مشابه روایت دیگر است، کاری بس نادرست است. اگر قرار است مجموعه ای فراهم آید و یا نرم افزاری در این باب تولید شود، باید به این نکات توجه کرد و تمام تفاوت های سندی و متنی را یادآور شد، و گر نه این کار از سوی محققان با اقبال چندانی مواجه نمی شود.
راه حلّی که در این زمینه می توان ارائه کرد آن است که یک روایت را از بیان احادیث مشابه که از همه کامل تر به نظر می رسد، انتخاب کنیم و به عنوان روایت اصلی و محوری ارائه دهیم و آنگاه سایر احادیث مشابه که از لحاظ سند و یا متن با این روایت تفاوت دارند، به عنوان بدل ذکر شوند. این راه حل، کارآیی و دقت مجموعه مذکور را به میزان چشمگیری افزایش می دهد.
» مشکلات و چالش های موجود در مسیر بازیابی صحیح احادیث مشابه را چگونه ارزیابی می کنید؟
◊ موضوع مقارنة الاحادیث امری تخصصی است و باید یک هیئت علمی قوی متشکل از صاحب نظران حوزه حدیث، رجال و رایانه به این بحث بپردازند و از لحاظ علمی آن را تبیین و بررسی کنند و آیین نامه دقیق و کارشناسانه ای برای انجام این کار ارائه دهند.
از جمله مهم ترین چالش های موجود در این راه، تهیه آیین نامه و نیروی انسانی کارآمد است. نیروهایی که در این خصوص فعالیت می کنند، باید از دانش ها و توانایی های لازم و کافی برخوردار باشند تا در اجرای آیین نامه دچار مشکل نشوند.
نکته مهم دیگر، توجه به فرض های مختلف سندی و متنی روایات مشابه است. گاهی غفلت از یک فرض، از دست دادن بخشی از میراث ارزشمند روایی را در پی خواهد داشت؛ به عنوان مثال، برخی مواقع میان دو روایت از نظر لفظی تفاوت وجود دارد؛ اما شناخت این تفاوت، فنون خاص خود را می طلبد و چه بسا تفاوت های جزئی که بر معنا اثر گذار است و یا اختلافات زیادی که تأثیر چندانی بر محتوا ندارند.
یکی از چالش های مهمی که در بررسی این گونه احادیث وجود دارد، تفاوت در اندازه متنی است که گاهی بین احادیث منابع مختلف به چشم می خورد؛ مثلاً فلان روایت در کتابی همچون خصال شیخ صدوق تا سه سطر آمده و در بحارالانوار مجلسی تا پنج سطر، و در کافی تنها یک سطر از کل روایت نقل شده است. این اجمال و تفصیل در متون روایی موجب بروز برخی مشکلات در روند کار می شود.
مسئله دیگر، تقطیع روایات است؛ به طور مثال، شیخ حر عاملی از میان 100 سطر روایت تنها دو سطر آن را که به بحثی خاص نظیر زکات یا خمس مربوط بوده، تقطیع و ارائه نموده است. در این حالت، دو راه قابل تصور است:
یکی اینکه روایت طولانی را بیاوریم و احادیث تقطیع شده را رها کنیم؛ که با این عمل، زحمت بزرگان نادیده گرفته شده و پژوهشگر نیز مجبور به دوباره کاری می شود. دوم اینکه قسمت های تقطیع شده را نیز متذکر شویم که این راه حل باعث می گردد محقق برای دستیابی به نکته مورد نظر خود چندین صفحه را مورد مطالعه قرار دهد.
تشخیص تشابه احادیث نیز از جمله چالش های موجود در فرآیند مقارنة الاحادیث است؛ زیرا شناخت تمایز و یا تشابه دو روایت از نظر سندی و متنی کار بسیار دقیقی به شمار می رود و نیازمند نیروهای متخصص و کارآمدی است که در خصوص علومی نظیر: لغت، صرف و نحو، حدیث و رجال از مهارت لازم برخوردار باشند.
» به نظر شما استفاده از واژه های کلیدی به منظور جستجو در روایات تکراری چه جایگاهی دارد؟
◊ اگر مقصودتان این است که برنامه ای تهیه شود که با استفاده از کلیدواژه، به صورت مکانیزه روایات تکراری را یافته و فقط یکی را نمایش دهد، این در صورتی صحیح است که باب تسامح را آن قدر باز بگذاریم که با وجود اندکی تشابه، دو روایت را در فهرست احادیث مشابه قرار دهیم. آن وقت می توان بحث کلیدواژه ها را مطرح کرد و بر اساس آنها به جستجو در متن روایی پرداخت. اما زمانی که حتی جلو یا عقب بودن یک واژه در نوع برداشت و یا در مفهوم عبارت مؤثر است، دیگر نمی توان واژه های کلیدی را مطرح کرد؛ چون متن احادیث از اهمیت بالایی برخوردار است و حتی یک واژه به ظاهر کم اهمیت، می تواند بسیار مهم و نقش آفرین باشد. به نظر بنده، استفاده از کلیدواژه ها در خصوص بازیابی احادیث مشابه، راهکار صحیح و مفیدی نیست.
» در امر مقایسه سازی احادیث (مقارنة الاحادیث) آیا فقط بحث تکراری بودن روایات مطرح است یا اینکه باید به مؤلفه های دیگر نیز توجه داشت؟
◊ بحث تکرار احادیث از نظر متن و سند، فرض ها و حالت های گوناگونی دارد و آنچه در امر مقایسه سازی روایات مطرح است، بررسی همین حالت هاست؛ چنان که گاهی یک مجتهد در مقایسه احادیث به دنبال فهم دلالت روایات است که آیا یکی هستند یا اینکه با همدیگر فرق دارند. و در حالت دیگر، می داند که دلالت حدیث چیست و فقط می خواهد بفهمد آیا این دلالت معتبر است یا خیر. در اینجا احادیث مشابه را از نظر سند مقایسه می کند تا به دلالت معتبر دست یابد.
بنابراین، باید توجه کرد که مقایسه سازی دو روایت را برای چه منظوری انجام می دهیم؛ آیا برای صدور فتوا در حال مقایسه احادیث هستیم یا اینکه به منظور فهم تشابهات سندی و یا اقتباس یک مطلب خاص از روایات به امر مقایسه می پردازیم.
» اگر قرار باشد این بحث در قالب یک نرم افزار ارائه شود، چه اصولی را باید در نظر گرفت تا به گونه ای شایسته مورد استفاده محققان واقع شود؟
◊ با توجه به اینکه رایانه و نرم افزار انجام پژوهش های مختلف را آسان و سریع نموده است، تهیه نرم افزاری مناسب برای مقایسه سازی احادیث امری لازم می نماید. البته باید نکات یادشده را در تهیه این برنامه مدّ نظر قرار داد و شکل، محتوا و امکانات موجود در این نرم افزار با اصول پیش گفته هماهنگ و مرتبط باشد؛ مثلاً در یک قسمت باید متن روایت، در قسمت دیگر سند آن و در بخش دیگر منابع حدیث مذکور در دسترس کاربر قرار گیرد و در قسمتی هم به ارائه موارد اختلاف پرداخت تا پژوهشگر به راحتی تحقیق خود را سامان دهد.
البته نکته مهمی که در روند تهیه چنین نرم افزاری وجود دارد، استفاده از پژوهش های انجام شده در این زمینه است. در مراکز مختلف اسلامی مانند دارالحدیث فعالیت های ارزشمندی در مورد متون روایی در حال انجام است که باید با برقراری جلسات متعدد ضمن بهره مندی از نتایج تحقیقات چنین مراکزی، از کارهای تکراری جلوگیری کرد و روند ساماندهی برنامه مقارنة الاحادیث را به شکل مطلوب پیش برد و برنامه ای مفید و کارآمد را به جامعه عالمان و محققان علوم اسلامی عرضه نمود.