چالش های منابع حدیثی و نرم افزاری
پراکنده بودن روایات در کتب متعدد، مراجعه علماء و اندیشمندان به آنها را سخت و وقت گیر نموده است. گرچه امروزه امکانات و تسهیلاتی مثل رایانه باعث سرعت کار مراجعه کنندگان شده است، ولی هنوز کاستی های زیادی وجود دارد که این امکانات هم نتوانسته آنها را برطرف سازد. از جمله چالش هایی که در منابع روایی وجود دارد می توان موارد زیر را برشمرد:
- - تقطیع روایات؛
- - عدم تبویب همه قسمت های روایت؛
- - مشخص نبودن احادیث دارای سند و بدون سند؛
- - عدم دسترسی به همه روایات؛
- - اختلاف در متون روایت؛
- - وقت گیر بودن مراجعه به همه کتب.
در این میان کتاب «جامع الاحادیث الشیعة» آیة الله العظمی بروجردی گرچه با هدف جمع آوری همه روایات در موضوعات مختلف سامان گرفته اما باز هم کاستی هایی چون فقهی بودن و عدم شمول همه روایات شیعه در آن مشاهده می گردد.
در میان جوامع حدیثی تنها کتاب «بحارالانوار» است که از جامعیت بیشتری نسبت به سایر منابع برخوردار است و از موضوعاتی مانند: فقه و اخلاق فراتر رفته و بیشتر روایات شیعه را در یک مجموعه گردآوری نموده است به جهت برخورداری از ساختاری موضوعی، تبویب و نظم منطقی، برترین و پر مراجعه ترین کتاب شیعه به شمار می رود. با وجود کتاب بحار دسترسی به روایات را بر همگان سهل و آسان نموده؛ ولی تکرار، تقطیع و پاره ای دیگر از اشکالات متنی و سندی در آن به چشم می خورد.
اما در خصوص چالش های موجود در مورد جوامع حدیثی نرم افزاری باید گفت که اولین مشکل، ساختار زبان عربی است. زبان لاتین چون ساختار ساده ای دارد، از روش های منطقی و ریاضی به راحتی می توان به بررسی منابع متنی پرداخت؛ اما در زبان عربی به دلیل وجود ساختار پیچیده مانند: پیشوند، پسوند، الفاظ مشترک، ضمیر، ریشه و مشتق با مشکلات عدیده ای مواجه می شویم.
از نظر متن روایت، نقل به قول، نقل به معنا و از لحاظ سندی نیز مشکلاتی وجود دارد که به ما اجازه نمی دهد از یک فرمت خاص استفاده کنیم و یا با یک منطق پردازش خاص به جستجو در متون حدیث مبادرت ورزیم.
به عنوان مثال، روایت «کنت جالساً بین یدی رسول الله(ص) فی مرضه الذی قبض فیه فدخلت فاطمه(س)، فلما رأت ما برسول الله من الضعف خنقتها العبرة»، که همین روایت در سه منبع دیگر حدیثی چنین آمده است: «کنت جالساً بین یدی رسول الله(ص) فی مرضته التی قبض فیها فدخلت فاطمه(س) فلما رأت ما بأبیها من الضعف بکت».
به عبارت دیگر در جوامع حدیثی نرم افزاری اگر الفاظ حدیث نخست را جستجو نماید، یک روایت خواهیم یافت، ولی چنانچه الفاظ روایت دوم را مورد جستجو قرار دهیم، سه روایت به دست می آید. البته هر چهار روایت، یک روایت می باشند و قسمت هایی از روایت که نقل به معنا شده و یا متفاوت است، هیچ ضرری به روایت نمی رساند و از لحاظ مفهوم و معنا یکی هستند؛ امّا به هنگام جستجوی لفظی با مشکل مواجه خواهیم شد. به همین ترتیب، ممکن است ده ها عبارت بدین شکل نقل به معنا شده باشد.
گاهی نیز ممکن است کم و زیاد شدن یک حرف در روایت باعث تغییر معنا شود و با تغییر معنا حکم و فتوا هم تغییر یابد. بنابراین، به وسیله امکانات نرم افزاری، برخی از مشکلات همچنان به قوت خود باقی است.
نرم افزار «مقارنة الحدیث»
با توجه به مشکلات موجود بر سر راه جوامع حدیثی قدیم و جدید، در این طرح سعی شده است تا حد امکان کمبودها و کاستی ها برطرف شود و مجموعه روایات و احادیث شیعه در یک منبع واحد جمع آید.
در این طرح، پس از دو سال تحقیق و بررسی و مشاوره با کارشناسان حدیث و رجال و حتی بعضی از مراجع محترم تقلید و اساتید حوزه توفیق اجرایی نمودن آن به دست آمد و نمونه های مختلفی از آن را به صورت یک جلد کتاب ارائه شد و در نهایت، طرح نرم افزاری آن نیز عرضه گشت.
امید است که با معرفی طرح مذکور در این نوشتار، بزرگان و کارشناسان حدیث کاستی های کار را گوشزد کنند و ما را در تکمیل آن یاری نمایند.
مراحل و شیوه اجرای طرح
با توجه به تعدد و گستردگی کتب روایی و تکرار آنها، به نظر می رسد که به منظور نیل به هدف مطلوب باید نکات ذیل را مدنظر قرار داد:
1. گردآوری احادیث: همه متون احادیث شیعه از منابع و مصادر اصلی و از نرم افزارهای مختلف جمع آوری می شود؛
2. فرمت گذاری: متن احادیث برای پردازش های مختلف فرمت گذاری می شود؛
3. تهیه نرم افزار: برای پردازش اطلاعات و دسترسی به خواسته های مورد نظر نرم افزار ویژه ای تولید می شود.
مسیر تهیه نرم افزار چنین است که ابتدا یک حدیث را به عنوان اولین روایت، از نخستین منبع روایی انتخاب می کنیم و آنگاه به استخراج روایات مذکور از تمام متون حدیثی و منابع و مصادر شیعه می پردازیم. پس از این مرحله، روایت های یافته شده را با روایت اصلی مقایسه می نماییم و نشانی و آدرس، سند آنها را به صورت کامل ذکر می کنیم. بعد از بررسی و مقایسه کلمه به کلمه روایت اصلی با احادیث مشابه، موارد اختلاف به صورت جداگانه تهیه می شود هرچند این اختلاف یک حرف باشد. مثل «و» یا «ف» در و «اُوحی» یا «فاُوحی».
پس از اتمام مقایسه، باید به شماره گذاری موارد اختلافی با متن اصلی مبادرت ورزید. پیچیده ترین قسمت طرح، همین شماره گذاری است که به صورت دستی غیر ممکن می نماید؛ به عنوان مثال، اگر یک حدیث در ده منبع و مصدر آمده باشد، هر کدام به طور مستقل با روایت اصلی مقایسه می گردد و برای هر اختلاف، یک شماره در نظر گرفته می شود و چنانچه متن روایت اول و دوم با هم یکسان بود، همان شماره نخست برای آن قرار داده می شود؛ اما اگر حدیث دوم با حدیث اوّل یکی نبود یک شماره اضافه می شود و همین طور همه روایت ها را با روایت اوّل مقایسه می کنیم و در نهایت، یک بار دیگر تمام احادیث، با روایت اصلی مقایسه شده، قسمت هایی از متون که موافق با روایت اصلی است، دیگر در محل اختلاف بیان نمی شود؛ ولی قسمت هایی که با متن اصلی اختلاف داشته اند به ترتیب شماره گذاری و ذکر می گردد.
4. خروجی های طرح: علاوه بر خروجی های نرم افزاری که در تصویر (1) قابل مشاهده است، می توان نتیجه کار را به صورت کتاب هم ارائه کرد. در کتاب، اوّلین روایت را از اولین منبع حدیثی در اولین قرن استخراج کرده در بالای صفحه قرار می دهیم. در قسمت وسط صفحه نیز کتاب هایی را که این روایت در آنها موجود است به همراه نشانی و سند کامل ارائه نموده، در ذیل صفحه نیز موارد اختلافی با شماره شروع عرضه می کنیم.
همان طور که در تصویر(2) می بینید در متن روایت اصلی، جلوی هر عبارتی که با عبارات دیگر متون روایی اختلاف دارد، به ترتیب شماره گذاری می شود و پژوهشگر با مراجعه به شماره مربوطه در ذیل همان صفحه می تواند به راحتی از متن اختلافی سایر کتب نیز اطلاع یابد و با بررسی آنها در مورد سند، متن و صدور روایت نظر دهد.
از این رو، به وسیله این طرح برای هر روایت، پرونده ای مستقل تشکیل می شود و محقق دیگر نیازمند مراجعه به کتاب های دیگر نیست و به آسانی می تواند در مورد حدیث مزبور تصمیم گیری نماید.
5. روایات همیشه به ترتیب قرن مقایسه می شود؛ بدین ترتیب که اگر یک روایت در ده منبع آمده باشد، به ترتیب تاریخ صدور و قرن، با روایت اوّل مقایسه می شود و با این کار، چنانچه روایت کم و زیاد شده باشد، معلوم می گردد. و این گونه، پژوهشگر با مطالعه حدیث می تواند به تحلیل روایات مشابه و مقایسه آن با حدیث اصلی بپردازد.
6. اگر روایتی از نظر متن عیناً با روایت دیگر مشابه باشد، ولی سند و یا صدور متفاوت داشته باشد، جداگانه مورد بررسی قرار می گیرد و فقط به این نکته اشاره می شود که این روایت با روایت شماره مثلاً 14 مشابه است.
7. روایتی که در اوّلین کتاب بررسی شده، در کتاب های دیگر مورد بررسی قرار نخواهد گرفت.
8. کتاب های مثل نهج البلاغه و صحیفه سجادیه به عنوان کتاب مستقل بررسی نمی شود، چون روایت های آنها در مصادر و منابع موجود است.
9. برای هر روایت، یک پرونده تشکیل می شود و موارد اختلافی ذیل روایت اصلی ذکر می شود.
10. اگر روایت در منابع متعدد به صورت تقطیع آمده باشد، با روایت اصلی ملاحظه و مقایسه می گردد و در آنجا اشاره می شود که این روایت در فلان کتاب تا این قسمت آمده است.
11. همه روایت ها به ترتیب از شماره یک تا آخرین روایت شیعه شماره گذاری می شود و این گونه، تعداد روایت های شیعه مشخص خواهد شد.
12. تا زمانی که طرح مذکور به اتمام نرسیده، تبویب و موضوع بندی متون برنامه ممکن نمی باشد.
البته در این نرم افزار امکان موضوع بندی، نمایه سازی و تبویب کتب در نظر گرفته شده است که پس از اتمام طرح، به کار گرفته خواهد شد. (تصویر 3)
13. به منظور حفظ امانت داری و پاسداشت میراث گرانبهای شیعه حتی جزئی ترین اختلافات متن نیز باید اشاره شود.
ویژگی های طرح مقارنة الاحادیث
با توجه به نکات یادشده در خصوص روند شکل گیری طرح نرم افزاری کردن و یا ارائه آن در قالب کتاب، می توان ویژگی های ذیل را برای طرح مقارنة الاحادیث برشمرد.
- نقل روایت ها به ترتیب قرن و تاریخ صدور؛
- عدم تکرار روایات؛
- عدم تقطیع روایات؛
- مشخص شدن نشانی و جایگاه هر روایت در منابع روایی؛
- بیان اختلاف سند؛
- بیان اختلاف های کلی و جزئی روایات؛
- تشکیل پرونده برای هر روایت از همه کتب حدیثی؛
- واحدسازی روایت ها و عدم پراکندگی آنها؛
- دسترسی آسان به تقدم و تأخر صدور روایت؛
- تقلیل کتب متعدد روایی به یک مجموعه تقریباً صد جلدی؛
- آشکار شدن میزان کم و زیادی روایت با احادیث مشابه؛
- شناسایی شدن روایت های بدون سند؛
- اطلاع از تعداد یک روایت، که تکرار آن در کتب معتبر، نشان از اعتبار آن حدیث خواهد داشت؛
- مشخص شدن تعداد روایت های شیعه؛
- حلّ بسیاری از مشکلات رجالی، که بحث در باره آن مجالی دیگر می طلبد.
به امید روزی که این طرح به ثمر نشیند و پژوهشگران و علماء و بزرگان، به سهولت به کلام اهل بیت(ع) دسترسی پیدا نمایند.