با نام خدا و درود بی پایان بر پیامبر اکرم(ص) و آل نورانی اش(ع) و با یاد و خاطره آن یگانه خورشید بی غروب انقلاب اسلامی، حضرت امام خمینی - قدّس الله نفسه الزکیه - که همواره روح افزای دل و جانمان بود و ما را از تاریکی استبداد و ناپاکی ها رهانید و تجربه شیرین فضیلت و آزادی را برایمان به ارمغان آورد.
نمایشگاه اطلاع رسانی علوم اسلامی تجربه وسیعی از برگزاری شش دوره نمایشگاه نرم افزارهای علوم اسلامی را پشتوانه تجربی خود دارد و امروز شاهد هستیم که این درخت مبارک به ثمر نشسته و صورت بندی جدیدی از سنت دینی با استفاده از فنّاوری اطلاعات به دست آمده است. حضور مراکز و مؤسسات آموزشی،
پژوهشی اطلاع رسانی در این نمایشگاه جلوه ای از گوهر گرانقدری است که قرآن و عترت به منصه ظهور رسانیده اند و با توجه به این دو ثقل الهی، بشریت به سوی معنویت، اخلاق و حکمت پیش می رود تا با ترکیب عبادت و فکرت طرحی نو در نظام خلقت پدید آید.
بدون شک، اطلاع رسانی سنّت بر جای مانده از سلف صالح، ابزاری لازم و ضروری و کارامد در تولید علم است و این ابزار در کنار ترجمه آثار جدید می تواند چون دو بال یک پرنده دستمایه اصلی برای پژوهش های مولّد در حوزه دین باشد.
حوزه دین مشتمل بر بخش هایی اصلی چون: آموزش، پژوهش، تبلیغ، اطلاع رسانی و خدمات است. با به کارگیری فنّاوری اطلاعات می توان شاهد ارتقای کمّی و کیفی در هر یک از این بخش ها باشیم و امروزه ضرورت پرداخت به این فنّاوری پس از برگزاری شش نمایشگاه در باره نرم افزارهای علوم اسلامی در قم بر کسی پوشیده نیست. فنّاوری اطلاعات می تواند در هر یک از بخش های یادشده، عرصه های جدیدی را معرفی کند که قبل از این میسور و مقدور ما نبوده است. در این بحث به دو بخش آموزش و پژوهش اشاره نموده، توضیح بخش های دیگر را به فرصتی مناسب وا می گذارم.
1. آموزش
اینک بیش از شش نهاد حوزوی در صدد ایجاد نظام های آموزشی با استفاده از فنّاوری اطلاعات هستند و گام های مقدماتی را در زمینه مطالعه و تدوین راهکارهای عملیات آن به اندازه و صورت های مختلف برداشته اند و می رود تا در پنج سال آتی شاهد به ثمر نشستن این طرح ها باشیم. نباید از نظر دور داریم که این طرح ها نیازمند یک کلان طرح در فنّاوری اطلاعات آموزشی است و در این زمینه، روش تهیه اطلاعات آموزشی درخور استفاده در آموزش های مجازی و از راه دور وظیفه سنگین و مهمی است که بر جای مانده است. این امر ضمن نیازمندی به مدیریتی کلان و توجه خاص مدیریت حوزه علمیه قم و نهادهای پشتیبان این مجموعه های آموزشی، محتاج پشتیبانی و تأمین منابع لازم از سوی طرح تکفا و شورای عالی اطلاع رسانی است. ما با پیشنهاد تأسیس مرکز رشد حوزه دین به شورای عالی اطلاع رسانی، این امر خطیر را در برنامه های خود داریم و سعی می کنیم با عرضه نمونه های معیارین در این راستا ابزارهای فنّاوری آموزشی لازم در این زمینه را به طور متمرکز تهیه و در اختیار این نهادهای آموزشی حوزوی قرار دهیم.
بحث تخصصی در زمینه فنّاوری اطلاعات آموزشی لااقل دارای دو بخش اصلی است که یکی مربوط به ابزارهای نرم افزاری فنی و دیگری مربوط به مدیریت محتوای آموزشی است.
بخش دوم در حوزه دین وظیفه سنگین و نوظهوری بر دوش عالمان دینی است و بی شک ایشان نیازمند یادگیری های مقدماتی و آشنایی با این روش آموزشی هستند. بدون این آشنایی، امکان پرداخت گسترده، عمیق و فرازین به آموزش از راه دور یا آموزش الکترونیکی در حوزه دین وجود ندارد، گرچه مراتب فرودین آن برای مدیران آموزشی که اطلاعات کافی در این زمینه ندارند کاری سهل می نماید.
با توجه به این نکات، برای دستیابی به تخصص مدیریت محتوا در آموزش الکترونیکی لازم است گامهایی اساسی برداشت. این مهم بر عهده متخصصانی است که در زمینه مدیریت محتوا دارای تخصص و تجربه هستند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی پیشنهاد تشکیل و تأسیس دوره تخصصی اطلاع رسانی را به حوزه علمیه داده است ولی به نظر می رسد توجیه آن نیازمند گذر زمان باشد. در آینده مجال بحث از این مقال وسیع تر می گردد.
2. پژوهش
در دهه اخیر شاهد شکوفایی انواعی از سبک های پژوهشی بودیم که پیش از این در حوزه دین ظهور و بروزی نداشت. اینک به برخی از مهم ترین آنها اشاره می نماییم.
الف - دائرةالمعارف نویسی
دائرةالمعارف نویسی سبکی پژوهشی است که تاریخچه آن به حدود 232 سال پیش باز می گردد. نگارش اوّلین دائرةالمعارف 21 سال به طول انجامیده و بین سال های 1751 تا 1772 میلادی کار مشترک دو فیلسوف فرانسوی به نام های «دیدرو» و «دالامیر» است. گر چه ایشان تلاش نمودند که مجموعه علوم را به صورت نظام واحدی در اثر خود جای دهند، ولی در نهایت دائرةالمعارف برای سبکی پژوهشی به کار رفت که در آن مجموعه ای از کلید واژگان و مفاهیم اساسی در یک علم خاص و نه همه علوم، به ترتیب حروف الفبا توضیحی یافته اند. اینک در قم دست کم سه دائرةالمعارف در حوزه دین - یعنی دائرةالمعارف قرآن کریم، دائرةالمعارف فقه اهل بیت و دائرةالمعارف علوم عقلی - در دست نگارش است که تنها یکی از آنها دو جلد از مجلدات وسیع خود را عرضه نموده است.
لزوم تدبیرهای لازم در مدیریت محتوا که رشته ای علمی در فنّاوری اطلاعات است از هم اینک فضاهایی جدید را پیش روی مدیران این دائرة المعارف ها باز نموده که خود نیازمند گفتگوی متقابل است و امیدواریم این نمایشگاه عرصه ای مناسب برای مشاوره در این زمینه و در زمینه عرضه و تقاضای نیازمندی های مدیران دائرةالمعارف به دست دهد.
علاوه بر آنکه فنّاوری اطلاعات نوعی زمینه های جدید به دست داده که پیش از این در حوزه دین مرسوم نبوده است و می تواند به دائرةالمعارف نویسان خدمت کند. از این میان، به چند نمونه اشاره می کنیم:
ابر متن: عبارت است از متنی که در یک مقاله امکان ارجاع یکباره به محتوای توصیفی خود را دارد. این امکان تنها در برنامه های رایانه ای امکان پذیر است و در متون سنتی امکان تحقق ندارد. در این روش می توان با استفاده از ارائه اطلاعات به حدّ نیاز، امکان دسترسی به اطلاعات بیشتر را نیز بر حسب درخواست کاربر به خواننده متن وا نهاد. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با استفاده از این روش و برخی روش های دیگر، کتاب شریف «الغدیر» را آماده عرضه دارد و به زودی به محققان حوزوی عرضه خواهد نمود.
رسانه های صوت، تصویر و فیلم: ما در کتاب های سنتی کمتر از این قابلیت استفاده می کردیم. مرحوم شهید اوّل در کتاب شریف لمعه هنگام ذکر نام حیوانات حلال گوشت به نام «کبش الجبل» یعنی گوسفند نر کوهی اشاره می کند و مرحوم شهید ثانی در شرح لمعه برای اینکه تفسیری از این واژه به دست دهد، با عبارت ذوالقرن الطویل (دارای شاخی بلند) سعی در تبیین این مفهوم دارد. امروزه می توان با استفاده از افزارهای چند رسانه ای شکل و قامت این حیوان را به نمایش گذارد و از اشتباهات مفهومی و نیز مصداقی پیشگیری نمود و شرحی تصویری ارائه کرد. همچنین در توضیح مفهوم غناء، به معنای ترجیع (رفت و برگشت صدا) اشاره می شود که چون دارای مصادیقی حلال تواند بود، می توان به جای توصیف از راه نگارش، به توصیف صوتی این مفهوم از راه صدایی که پخش می گردد، پرداخت. گاهی نیز نوعی فعل مورد تفسیر قرار می گیرد مانند: جلسه استراحت بین رکعات فرد، مفهوم صفیف و دفیف به معنای پرواز بدون بال زدن و پرواز همراه با بال زدن و غلبه یکی از اینها بر دیگری که نشانه های حرمت و حلیت گوشت پرندگان است، که می توان با نمایش قطعه فیلمی کوتاه، آن مفهوم را برای مبتدی علم فقه توصیف نمود. نشان دادن محل اماکنی که دارای حکمی فقهی است، در یک نقشه جغرافیایی با تصاویر متحرک از یک حرکت تاریخی که کاروان های مذکور در تاریخ اسلام داشته اند، یکی از رایج ترین شیوه های مدرن برای تبیین این مفاهیم در عصر جدید است. این همه، به کمک روش های جدید میسور و مقدور گردیده است و بهترین استفاده را در دائرةالمعارف های چند رسانه ای دارد.
ب - نمودار درختی
هر علم دارای نظام و اصول تدوینی می تواند دارای یک نمودار درختی باشد که در آن، موضوعات اصلی آن علم در پایه یا ریشه این نمودار قرار داشته و فروعات آن موضوعات در شاخه های آن جای دارند. این نمودار درختی شامل تمامی مسائل آن علم است و از طریق آن نمودار می توان به مسائل طرح شده در ذیل هر موضوع فرعی پرداخت. علاوه بر آن، می توان با اندراج نشانه هایی در متون اصلی هر علم، مسائل موجود در آن علم را در ذیل یک عنوان نمودار درختی ملاحظه کرد. این کار ضمن اینکه به طبقه بندی هر علم کمک شایانی می کند، اطلاع رسانی علمی به محققان هر رشته را هدف قرار داده است و از این راه دستیابی به متون مورد نیاز پژوهشگر را سرعتی شگفت انگیز می بخشد.
بی شک، هر دائرةالمعارفی تنها در صورتی می تواند ادعای جامعیت از یک سو و در عین حال پرهیز از پرداخت به واژگان غیر اصلی از سویی دیگر را داشته باشد که در پشت مدخل های خود تکیه بر طرحی شامل نمودار درختی آن علم داشته باشد.
فنّاوری اطلاعات با فراهم آوری امکان جمع و بسته شدن نمودار و باز و وسیع شدن نمودار در جایی که مورد مطالعه پژوهشگر باشد، کارامدی نوینی به نمودارهای درختی می دهد که نمودارهای مکتوب در کتب معمول از ارائه آن به این سبک عاجزند. تبیین دقیق این کارامدی تا حدود زیادی از عهده گفتار بر نمی آید که گفته اند: «شنیدن کی بوَد مانند دیدن».
از آنجا که دو صد گفته چون نیم کردار نیست، محققان محترم می توانند نمونه ای از نمودار درختی علم فقه را که اینک به متون فقهی تا قبل از زمان شیخ طوسی اتصال یافته است مشاهده نمایند. امید است تا پایان سال جاری این برنامه را به محققان حوزه فقه عرضه نماییم. اتصال نمودار درختی فقه به منابع بعد از شیخ طوسی و نیز نمودار درختی در علوم دیگری چون کلام در دست اقدام است و نیازمند مساعدت و پشتیبانی از سوی شورای عالی اطلاع رسانی است.
ج - غنی سازی متون
یکی از فعالیت هایی که پژوهشگران سنتی علوم دینی ما در آن توفیقاتی داشتند، تهیه فهارس در کنار کتاب هاست که از آن جمله می توان به فهرست آیات، روایات، اَعلام اشخاص و اماکن یک کتاب اشاره نمود.
امکان فراهم آوری بیش از 35 نوع فهرست، تجربه ای است که در کتاب شریف تاریخ یعقوبی به دست چاپ سپرده شد و اینک فراهم آوری بیش از 80 نوع فهرست در منابع تاریخی چون تاریخ طبری به پایان رسیده و در دست عرضه در نرم افزار «نورالسیرة 2» است که - ان شاءالله - خروجی آن در اوایل سال 1384 خواهد بود.
تذکر این نکته لازم است که اینک عرضه این نوع فهارس به صورت نشر مکتوب در حدّ وسیع به صرفه و صلاح نمی باشد؛ از آنجا که فهارس ده گانه یک کتاب 3 جلدی می تواند تا ده برابر حجم اصل کتاب باشد و نشر مکتوب ضمن هزینه های زیادی که در تهیه کاغذ و تهیه فیلم و زینک و مقدمات چاپ دارد، پس از انتشار نیازمند حجم وسیعی از کتابخانه بوده و قیمت نهایی نیز در توان مالی بسیاری از پژوهشگران حوزه دین نیست.
فنّاوری اطلاعات این خدمت را به حوزه نشر نیز کرده است که ضمن عرضه مصداقی جدید از آن با عنوان نشر الکترونیک بتوان با هزینه ای بسیار اندک در قیاس با نشر مکتوب حاصل این نوع پژوهش را در اختیار دین پژوهان قرار داد.
این نوع غنی سازی تخصصی منابع علمی می تواند به عنوان ابزاری بسیار مفید و کارامد در اختیار دائرةالمعارف نویسان و سبک پژوهشی نمودار درختی قرار گیرد و از این جهت، می توان آن را کاری مقدماتی و ابزاری برای سبک های پژوهشی پیش گفته دانست. ضمن آنکه خود دارای منافع مستقلی نیز می باشد.
د - معجم های موضوعی
یکی از پیچیده ترین و زمان برترین سبک های پژوهشی، معجم های موضوعی هستند. این مقال، برای تبیین اقسام و شیوه های متفاوت موضوع برداری فرصت کافی ندارد. امروز موضوع برداری یکی از رشته های جدید علمی تلقی می گردد که نظریه پردازی در آن نیازمند صرف وقتی اختصاصی می باشد و در دانشگاه های معتبر دنیا تدریس می گردد و منابع وسیعی در مورد آن به نگارش در آمده است. نمونه ای که ما از آن تبعیت نموده ایم، عمدتاً شامل سه مرحله است. مرحله اوّل، چکیده نویسی متن، مرحله دوم، نمایه سازی بر چکیده و مرحله سوم، کلید واژگان نمایه هاست. نمونه ای از این شیوه پژوهشی که اینک به نهایی ترین اصلاحات خود رسیده است، در نرم افزار موضوعی نور الحکمة در موضوعات فلسفی کتاب های معتبر این رشته از جمله: الاسفار الاربعة (10 جلد)، الشفاء و الشواهد الربوبیة و غیر آن و با قابلیت استفاده تحت سیستم های عامل جدید، چند روزی است که عرضه گردیده و محققان می توانند با تهیه آن، به صورت عینی با شیوه نامه تهیه این معجم ها آشنا گردند. ضمن اینکه فیلمی آموزشی جهت تبیین شیوه نامه و نحوه استفاده از این معجم تهیه شده که مراکز پژوهشی می توانند از آن بهره مند گردند.
فنّاوری اطلاعات این امکان را فراهم آورده است که با چینش الکترونیکی چکیده ها و نمایه ها و کلیدواژگان به ترتیب حروف الفبا به ترتیب های منطقی دیگر، حاصل این نوع معجم ها را به شکلی بدیع در اختیار کاربران قرار دهد.
اما آنچه انجام شده، در قیاس با راهی که نرفته ایم بسیار اندک است و انجام این طرح با توجه به نکاتی مانند آنچه در پی می آید سدی عظیم پیش رو دارد. زمان طولانی اجراء، عدم آشنایی کامل محققان با این سبک پژوهشی، دشواری تهیه شیوه نامه اجرایی با توجه به تنوع آنها، عدم امکان پرهیز مطلق از اعمال سلیقه در مرحله اجراء و هزینه های سنگینی که این سبک تحمیل می کند، چالشی جدی بر سر راه این روش پژوهشی ایجاد کرده است که رفع آن نیازمند عنایتی خاص و توجهی جدی از سوی سیاست گذاران عالی اطلاع رسانی است.
ه - معجم های لفظی
نظر به آشنایی محققان علوم اسلامی با اطلاع رسانی از طریق معجم های لفظی توصیف این بخش را با ارجاع به نرم افزار معجم الفاظ «جامع الاحادیث - نور 2/5» به فرصتی دیگر وا می نهیم.
سخن آخر
نهادینه سازی این روش های پژوهشی یکی از اهداف این نمایشگاه است. امید است این نمایشگاه بتواند سهمی از اطلاع رسانی درباره این روش ها را برعهده گیرد و در آینده ای نه چندان دور با تأسیس مرکز رشد حوزه دین و با ایجاد ابزارهای لازم برای انجام عملیات مقدماتی اجرای این سبک های پژوهشی، اطلاع رسانی و نیز آموزشی روشمندِ این سبک ها به محققان علوم دینی و نهادهای حوزه های علمیه جهت یکسان سازی روش های معیار و صرفه جویی در منابع در دسترس، شاهد پیش رفتی چشم گیر در این زمینه ها باشیم.
همچنین بحث از تبلیغ و خدمات در حوزه دین و نقش فنّاوری اطلاعات در این دو مورد، از بحث هایی است که نیاز به کارشناسی بیشتر و اجرای طرح های مطالعاتی عمیق دارد و امید می رود در این دو صحنه نیز همچون دو عرصه پیش گفته؛ یعنی آموزش و پژوهش، شاهد اجرای طرح هایی مطالعاتی و روشمند از سوی نهادهای متکفل این وظایف در حوزه علمیه باشیم.
بی شک، استفاده از فنّاوری اطلاعات در چهار مورد: آموزش، پژوهش، تبلیغ و خدمات در حوزه دین از عهده و توان یک یا دو نهاد خاص فراتر بوده و نیازمند همکاری و همدلی کل نهادهای حوزوی است که امیدواریم برپایی این نمایشگاه در ایجاد بسترهای لازم برای این امر اثربخش باشد.