کتاب های رجال به لحاظ برخورداری از مجموع اطلاعاتی سودمند، مدد رسان دانش رجال در این فرایند است. گرچه ممکن است دستیابی به هدف پیش گفته؛ یعنی بازشناسی راویان به منظور سنجش اعتبار سند، در نگاه نخست آسان جلوه کند، ولی حقیقت جز این است؛ زیرا عواملی چون موارد ذیل فرآیند مزبور را با مشکلاتی چند روبه رو کرده است:
- - گستردگی حجم احادیث؛
- - تعداد فراوان راویان؛
- - اختصار در عناوین راویان؛
- - تنوع تعابیر به کار رفته در مورد یک راوی؛
- - اختلاف نظر در عوامل وثاقت و ضعف؛
- - اختلاف نظر در مفاد و معنای الفاظ مدح و ذم؛
- - اختلاف ساختار کتاب های حدیثی در تنظیم احادیث و اسناد؛
- - بروز تصحیف و تحریف در اسناد و عناوین راویان؛
- - کافی نبودن گزارش های تاریخی؛
- - محدود بودن کتاب های رجالی از نظر تعداد و محتوا.
به همین لحاظ، حجم قابل توجهی از پژوهش های صورت گرفته در زمینه احادیث و حتی پژوهش های فقهی، از غنای لازم در مباث رجالی برخوردار نیست.
به نظر می رسد ضرورت بهره گیری از رایانه و تهیه نرم افزارهای گوناگون رجالی نیازمند بحث نیست؛ بلکه مهم شناخت و توجه به انتظاراتی است که کاربران و مخاطبان این گونه نرم افزارها دارند.
بدون تردید، با توجه به گستردگی دامنه مباحث رجالی، ارائه یک الگوی واحد به منظور تهیه نرم افزار رجالی، ناپسند و شاید غیر ممکن باشد. از این رو، در ترسیم انتظارات کاربران و طراحی قابلیت های نرم افزارهایی از این دست، توجه کامل به نکات زیر ضروری است:
- - دامنه و حجم اطلاعاتی که در طراحی نرم افزار، مورد نظر است؛
- - مشکلات و نا به سامانی های دامنه مزبور؛
- - میزان پردازش پذیری اطلاعات این دامنه؛
- - سطح مخاطبان، نقاط ابهام و پرسش های آنان؛
- - بانک های اطلاعاتی مختلف و مناسب با نیازهای کاربران.
درایة النور و کاربران
نرم افزار درایةالنور که نخستین نرم افزار طراحی شده براساس دیدگاه های رجالی شیعی است، به هدف فراهم آوردن بستر مناسب برای پژوهش های رجالی مبتنی بر اسناد، در مهم ترین و پر مراجعه ترین منابع حدیثی شیعه (کتب اربعه و وسائل الشیعة) به انجام رسیده است.
اطلاعات به کار گرفته شده در این نرم افزار از سه بخش عمده تهیه گردیده است:
- اطلاعات 55 جلد کتاب حدیثی، که عبارت اند از: کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، استبصار و وسائل الشیعة؛
- اسناد، این مجموعه به منظور پردازش های مورد نظر از متن احادیث جدا شده و همراه قابلیت مقایسه با متن اصلی در اختیار کاربران قرار گرفته است؛
- اطلاعات هشت کتاب رجالی، که عبارت اند از: رجال نجاشی، رجال کشی، رجال برقی، رجال شیخ طوسی، فهرست شیخ طوسی، رجال ابن غضائری، رجال ابن داود و رجال علامه حلی (خلاصة الاقول).
بنابراین، ساختار غالب در کتاب های حدیثی، ساختار فقهی است.
اسناد این مجموعه برخوردار از اطلاعاتی بس ارزشمند در خصوص رابطه روایی، مشایخ و شاگردان راویان و نیز بازشناسی مصادیق عناوین مشترک است.
کتاب های رجالی نیز علی رغم عدم برخورداری از وحدت ساختار، بیش از چهل نوع اطلاعات را در خود جای داده است که مهم ترین آنها شامل: توثیق و تضعیف راویان و اطلاعات مفید در شناخت طبقه راویان و اسناد و طرق به کتاب های راویانِ ترجمه شده است.
شاید بتوان کاربران درایة النور را در سه سطح متفاوت تقسیم کرد:
کاربران سطح یک، افرادی هستند که به دنبال دستیابی به ارزش احادیث از نظر اعتبار و عدم اعتبار بوده و کمتر با اطلاعات متنوّع پردازش شده سر و کار دارند.
آنچه برای این گروه بیش از همه مهم است، شناخت دیدگاه افرادی چون نجاشی و شیخ طوسی است و آگاهی از نقطه نظرات دیگران و از جمله تهیه کنندگان برنامه در درجه دوم اهمیت قرار دارد.
کاربران سطح دو، افرادی هستند که علاوه بر خواسته پیش گفته، درصدد آشنایی با فرایند پژوهش رجالی مبتنی بر اسناد هستند تا از این رهگذر، با منابع، اطلاعات و چگونگی گذر از موانع آشنا شود و راه خویش را برای رسیدن به مرحله بالاتر که کاربران سطح سوم هستند، هموار سازند.
کاربران سطح سوم، پژوهشگرانی هستند که ضمن آشنایی با مباحث و دیدگاه های رجالی با جستجو در دامنه های تعریف شده، سعی در به کارگیری اطلاعات پردازش شده در پژوهش های گوناگون رجالی، ذخیره سازی اطلاعات کلیدی مورد نظر، انتخاب دیدگاه شخصی و اعمال آن در صورت اختلاف با نظر تهیه کنندگان برنامه در چگونگی حلّ مشکلات اسناد، بازشناسی مصادیق عناوین مشترک، وثاقت و ضعف راویان دارند.
مهم ترین قابلیت ها
نرم افزار درایةالنور با فراهم آوردن قابلیت های ذیل گام هایی چند در راه تأمین نیازها و اهداف کاربران خود برداشته است:
- بازسازی اسناد به شیوه ای کاملاً علمی که وحدت ساختار اسناد را در پی داشته و زمینه ارزیابی ماشینی اسناد را فراهم آورده است؛
- برخورداری از سیستم مترادفات عناوین راویان که تعیین مصداق بیش از نود درصد عناوین مشترک و هماهنگی سازی عناوین پراکنده راویان را موجب شده است؛
- بازشناسی عناوین محرف و معرفی شکل صحیح آن؛
- بازشناسی و معرفی خلل های موجود در اسناد؛
- معرفی شاگردان و مشایخ هر راوی؛
- تنظیم اسناد یک راوی و سنجش رابطه روایی آن با دیگر راویان به هر شکل ممکن؛ مزیتی که در هیچ یک از کارهای سابق حتی در ترتیب الاسانید مرحوم آیت الله بروجردی نیز وجود ندارد؛
- امکان بررسی اسناد یک راوی با عناوین مختلف وی در متن کتاب به همراه مقایسه با قبل و بعد به منظور دستیابی به قرائن مورد نظر؛
- بررسی دقیق ارتباط راویان در اسناد و نه جدای از آن؛
- زمینه سازی گونه های مختلف پژوهشِ مبتنی بر اسناد؛
- در اختیار گذاردن دیدگاه صاحبان کتاب های رجالی در مورد راویان؛
- برخورداری از توثیق و تضعیف راویان از دیدگاه تهیه کنندگان برنامه و امکان دسترسی به آن در جای جای برنامه؛
- ارزیابی اسناد به صورت ماشینی؛
- امکان درج دیدگاه شخصی کاربران در صورت اختلاف با نظر تهیه کنندگان برنامه در امر توثیق و تضعیف راویان؛
- فراهم آوردن زمینه های آموزش سندشناسی دانش رجال.
بایسته های درایة النور
اگر چه درایة النور با دربرداشتن محتوا و امکانات مفید در خصوص پژوهش های رجالی پاسخگوی نیاز مخاطبان خویش است، امّا هنوز انتظارات بسیاری بدون پاسخ مانده است که ضرورت ارتقاء آن را گوشزد می کند. در این فرصت به بررسی بایسته های درایةالنور می پردازیم.
این انتظارات را از چهار زاویه می توان مورد توجه قرار داد:
1. مستندسازی دیدگاه های تهیه کنندگان برنامه
نرم افزار درایةالنور علاوه بر پردازش اطلاعات موجود در دامنه های تعریف شده خود، حاوی اطلاعاتی است که بیانگر نقطه نظرات تهیه کنندگان آن می باشد. این اطلاعات عبارت اند از:
- - بازسازی اسناد؛ یعنی عاری نمودن اسناد از مشکلاتی چون: تحویل، تعلیق، اضمار در ابتدای اسناد و تفسیر عباراتی چون «بهذا الاسناد»؛
- - تعیین مصادیق عناوین مشترک (تمییز مشترکات)؛
- - ارتباط عناوین مختلف یک راوی با یکدیگر (توحید مختلفات)؛
- - توثیق و تضعیف راویان؛
- - بازشناسی عناوین محرف و بیان شکل صحیح؛
- - بازشناسی خلل های اسناد و معرفی آن به کاربران.
گرچه این اطلاعات مبتنی بر مستنداتی است که حجمی بالغ بر سه هزار صفحه را تشکیل می دهد، امّا اثری از این مستندات در برنامه دیده نمی شود.
بدون تردید، افزودن این مجموعه به برنامه و فراهم آوردن زمینه استفاده کاربران از آن، علاوه بر آشناسازی آنان با مشکلات گوناگونی سندشناسی و راهکارهای در پیش گرفته شده برای حلّ مشکلات و مبانی توثیق وتضعیف پذیرفته شده از جانب تهیه کنندگان، امکان ارزیابی و اظهار نظر دقیق در مورد نقطه نظرات تهیه کنندگان را نیز در پی خواهد داشت.
امید است در نسخه بعدی برنامه شاهد اضافه شدن این مجموعه باشیم.
2. فراهم آوردن امکان درج دیدگاه کاربران در حوزه های مختلف
پیش از این گفته شد که کاربران درایة النور در صورت اختلاف نظر با تهیه کنندگان آن در امر توثیق و تضعیف راویان، می توانند دیدگاه خود را در برنامه درج کرده و بر اساس آن نتیجه گیری کنند.
امّا این پرسش مطرح است که آیا محور اختلاف نظر بین کاربران و تهیه کنندگان تنها در وثاقت یا ضعف گروهی از راویان خلاصه می شود؟ آیا می توان ادعا کرد که در محورهای پنج گانه دیگر هیچ اختلاف نظری وجود ندارد؟
با یک نگاه سریع به حوزه های اعمال نظر تهیه کنندگان برنامه و مقایسه آن با دیدگاه های صاحب نظرانی چون: مرحوم حسن بن زین الدین صاحب کتاب منتقی الجمان، مرحوم آیة الله بروجردی، مرحوم آیة الله محمدتقی شوشتری صاحب کتاب قاموس الرجال و مرحوم آیة الله خویی به این نتیجه می رسیم که امکان اختلاف نظر در تمام حوزه های یادشده وجود دارد.
شایان ذکر است که هدف استفاده از اطلاعات پردازش شده اصلی، دستیابی به نتیجه نهایی؛ یعنی پی بردن به ارزش اسناد و در نتیجه ارزش احادیث می باشد و اموری چون تمییز مشترکات، توحید مختلفات، شناخت حقیقت اسناد و توثیق و تضعیف راویان، نقش واسطه را در این میان بازی می کنند و ممکن است این واسطه های نقش آفرین از دیدگاه های مختلف با هم تفاوت داشته باشند.
بنابراین، ضروری است در دیگر نسخه های برنامه به طراحی قابلیت یا قابلیت هایی که زمینه اظهارنظر کاربران را در حوزه های مختلفِ پیش گفته فراهم آورد، بیش از پیش توجه شود.
3. طراحی بانک های اطلاعاتی مناسب
مهم ترین بانک های اطلاعات مورد نیاز برنامه عبارت اند از:
3-1. بانک اطلاعات عناوین مشترک: هدف از طراحی این بانک تهیه فهرستی از عناوین مشترک و تنظیم آن بر اساس طبقات راویان - با توجه به معیارها و شاخص های قابل تعریف - می باشد تا کاربر بتواند در صورت اختلاف نظر با تهیه کنندگان برنامه در محدوده تمییز مشترکات، یک عنوان را انتخاب کرده و جایگزین عنوان انتخابی در برنامه سازد تا اموری چون ارزیابی اسناد و داده های آماری بر مبنای دیدگاه وی تنظیم گردد.
3-2. بانک اطلاعات عبارات مدح و ذم: با توجه به اختلاف نظر در مفاد بسیاری از الفاظ مدح و ذم، هدف از این بخش حتی الامکان تبیین دقیق معنای واژه ها و عبارات مزبور با توجه به اموری چون معنای لغوی و استعمالات اصحاب می باشد.
ناگفته پیداست که چنین قابلیتی زمانی بیشترین استفاده را خواهد داشت که امکان انتخاب از میان معانی و استعمالات را در اختیار کاربر قرار دهد.
3-3. بانک اطلاعات توثیقات عامه: معرفی مهم ترین و پر استفاده ترین موارد توثیقات عامه و طراحی قابلیتی که کاربر بتواند عنوان یا عناوین مورد نظر خود را در هر یک از زیر مجموعه ها بگنجاند و تأثیر آن را در ارزیابی اسناد و احادیث مشاهده کند، هدف از طراحی این بخش است.
3-4. بانک اطلاعات راویان مورد اختلاف: با توجه به اینکه وثاقت و ضعف گروهی از راویان، مورد اختلاف صاحب نظران می باشد، طراحی بانکی با قابلیت های ذیل می تواند گام مؤثری در راه به نتیجه رسیدن بسیاری از کاربران در خصوص این گروه از راویان باشد:
- - ارائه عبارت های به کار رفته در مورد هر راوی؛
- - تفسیر عبارت های مزبور؛
- - معرفی جایگاه راوی در نقل مواریث شیعی؛
- - معرفی شاگردان و مشایخ راوی؛
- - اختلاف نظر صاحبان آراء؛
- - دیدگاه بخش؛
- - امکان درج دیدگاه کاربران.
4. اطلاعات تکمیلی
افزودن اطلاعاتی که در این نوشتار از آن به اطلاعات تکمیلی تعبیر می شود، می تواند سودمندی نرم افزار درایةالنور را در زمینه های مختلف دو چندان سازد. این اطلاعات عبارت اند از:
- - نظام واسط عناوین محرف: اگر به فهرست عناوین معیار و زیر مجموعه های آن (عناوین اصلی) نظری سریع بیفکنیم، خواهیم دید که بیش از ده نوع عنوان محرّف در بین عناوین اصلی وجود دارد. این تنوّع ناشی از تنوّع عوامل تحریف در عناوین است. در بسیاری از اوقات یافتن حلقه ارتباط بین عنوان اصلی و معیار انتخاب شده در برنامه، کاری بس دشوار است.
- به نظر می رسد با طراحی قابلیتی به عنوان «نظام واسط» که بیانگر این حلقه ارتباطی باشد، علاوه بر کمک به کاربر در درک بهتر و سریع تر ارتباط بین عناوین معیار و اصلی، عوامل تحریف نیز به گونه ای روشن به کاربر معرفی می شوند.
- - تنظیم فهرست عناوین محرّف براساس عوامل گوناگون؛
- - تنظیم فهرست عناوین مشترک؛
- - تنظیم فهرست راویان توثیق شده براساس دیدگاه تهیه کنندگان برنامه و اشاره به مبانی توثیق آنان؛
- - زمینه سازی ارزیابی احادیث: آنچه که اکنون در برنامه به عنوان ارزیابی مشاهده می شود، ارزیابی اسناد است نه احادیث. با توجه به اینکه بسیاری از احادیث بیش از یک سند دارند و این اسناد لزوماً از ارزش یکسان برخوردار نیستند، طراحی قابلیتی به منظور درج برآیند ارزش اسناد که همان ارزش حدیث است، ضروری است.
- - برقراری ارتباط بین مواضع مختلف تکرار یک حدیث و مقایسه بین اسناد هر موضع: ایجاد این نوع ارتباط گامی مؤثر در تصحیح احادیثی است که از اسناد متنوّع برخوردارند.
- - امکان ارزیابی احادیث با استفاده از دیدگاه صاحب نظران: همچون نجاشی و شیخ؛
- - تهیه فهرست شاگردان مشایخ مختص راویان مشترک در طبقه های معین: تهیه چنین فهرستی دو زمینه: تسریع در تصمیم گیری و بالا بودن ضریب اطمینان تصمیم گیری در بحث تمییز مشترکات را به دنبال دارد.
- - معرفی آثار نسبت داده شده به راویان در کتاب های رجالی: این امر در دو زمینه: معرفی چهره علمی و عرصه های مورد فعالیت راویان بسیار مؤثر است.
- - بیان میزان استقبال اصحاب از آثار راویان صاحب اثر: این امر در پذیرش اقوال و توثیق این گونه افراد نیز تأثیرگذار است.
امید است با افزودن موارد پیشنهاد شده و همچنین طراحی نرم افزارهای جدید، شاهد رشد فزاینده ای در عرصه ارائه نرم افزارهای رجالی و بالندگی پژوهش های رجالی باشیم.