ره آورد نور

سنّت معصومین(ع) و احادیث گهربار آنان نه تنها منبعی برای استنباط گزاره های دینی است بلکه مجموعه کاملی برای راهیابی به الگوی عملی زندگی انسانی است. در عصری که نگاه انسان تشنه معنویت به سوی اسلام و تعالیم حیات بخش آن است امواج اقیانوس بی کران احادیث هر تشنه کامی را به وجد می آورد که شاید پاسخ سؤالات خود را در آن دریابد.

اشاره

زنده نگه داشتن میراث فرهنگ اسلامی و بازآفرینی آن و هم تراز قراردادنش با دانش های دیگر، کار ساده و کوچکی نیست و به ثمر نشاندن آن تنها با تشکیل همایش و گردهمایی های علمی و کارهای سریع و زود ممکن نمی شود؛ بلکه نیازمند کار سترگ تاریخی است که تلاش پیوسته و خستگی ناپذیر به دنبال داشته باشد تا از این راه بتوان غبار کهنگی سده های گذشته را زدود.

از مهم ترین طرح های بزرگ و تاریخی، تدوین و نگارش دانش نامه ها و دائرة المعارف هاست که امروزه بسیار مورد توجه و عنایت قرار گرفته است. شیوه دائرة المعارف نویسی یکی از شیوه های ارزنده ای است که در نشر فرهنگ و دانش در قطع گسترده مورد توجه است؛ زیرا به علت فراوانی و گسترش و تحول سریع علوم، آگاهی از آنها برای هر کسی آسان نیست.

با نگرشی بر موسوعه ها و دانش نامه های تخصصی که در طول زمان های گذشته نگارش شده، به نکته هایی می رسیم که به ظاهر، در نگارش و تدوین دانش نامه های امروزی مورد غفلت قرار گرفته و یا کم توجهی می شود. در هر دوره، دانش نامه ها براساس نیازهای زمان و مقتضیات عصر تهیه و تدوین می گشت. در حقیقت، با توجه به موضوعات و مفاهیم و نیز زبان و نیازهای زمان در راستای پاسخگویی به آنها این دانش نامه ها تهیه و تدوین می شد.

اشاره

یکی از شاخه های علوم اسلامی که نقش مهمی در دستیابی به سنّت نبوی صلی الله علیه وآله وسلم و سخنان ائمه علیهم السلام دارد، علم رجال است. فقیه، محدّث و هر عالم دینی با تمسک به اطلاعات موجود در کتب رجال و نقد و بررسی آنها، پیرامون صحت و اعتبار یکایک روایات نظر می دهد. از این رو، علم رجال همواره به عنوان یکی از پایه های اجتهاد و استنباط احکام شرعی مطرح بوده است.

مجتهدان و علمای اسلام، در گذشته توجه ویژه ای به علم رجال داشته اند، اما امروزه به علت مشکلاتی که در مسیر پژوهش و تحقیق در این علم وجود دارد، پژوهشگران اندکی در این رشته به کاوش می پردازند. این در حالی است که تدریس و تحصیل علم رجال در حوزه های علمیه در زمان های اخیر تا حدودی مورد غفلت قرار گرفته و رونق سابق خود را از دست داده است.

برنامه «درایة النور» که نخستین نرم افزار تخصّصی رجالی شیعه است، به بررسی و بازسازی اسناد کتب اربعه حدیثی و کتاب «وسائل الشیعه» و شناسایی راویان آنها پرداخته است. کتب هشت گانه رجالی و معجم رجال الحدیث نیز در این برنامه گنجانده شده و امکانات گسترده پژوهشی در ابعاد مختلفِ علم رجال، در آن منظور گشته است.

نرم افزار «درایة النور» با هموار کردن مسیر پر پیچ و خم علم رجال، گامی در رونق دوباره این علم در حوزه های دینی محسوب می گردد. با استفاده از این برنامه رایانه ای، شناسایی راویان و ارزیابی اسناد با سهولت و در کمترین وقت انجام می گیرد و قابلیت های گوناگون آن بهره مندی از فواید علم رجال را برای علاقه مندان میسر می سازد.

اشاره

چندی پیش برخی از فضلا و دانش آموختگان حوزه نامه ای به محضر رهبر معظّم انقلاب ارسال کردند که در آن از وضعیت کنونی علوم دینی و ضرورت تحولات اساسی در روند تولید علم، سخن رفته بود. معظّم له در پاسخ خود مضمون نامه نویسندگان را تأیید و نسبت به پی گیری جدی آن سفارش اکید فرمودند.

به منظور هم اندیشی و کسب نظریات و آراء متصدیان پژوهش های دینی دبیرخانه نهضت تولید علم، دیداری با حجة الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری داشت تا دیدگاه های ایشان را درباره جنبش نرم افزاری و تولید علم به ویژه در حوزه علوم دینی جویا شود. آنچه تقدیم می شود گزارشی از این جلسه علمی است.

اشاره

شبکه جهانی اینترنت بستری مناسب برای تبادل اطلاعات و ابزاری کارآمد جهت معرفی فکر و اندیشه، آیین و مذهب، اقتصاد و تجارت، هنر و زیبایی می باشد که انسان قرن بیست و یکم را با فراوانی اطلاعات و سهولت دستیابی به آنها مواجه نموده است.

در حال حاضر، بیش از هزار پایگاه بزرگ و کوچک شیعی به اطلاع رسانی در باره مکتب تشیع و معارف اهل بیت علیهم السلام پرداخته و مطالب فراوان و متنوعی را به زبان های مختلف در اختیار کاربران خود قرار داده اند. آنچه در این نوشتار عرضه می شود، گزیده ای از برنامه ها و مطالب حدیثی پایگاه های شیعه و سنی در شبکه اینترنت است که براساس تفحص نگارنده، مهم ترین و بهترین مطالب عرضه شده در این جهت می باشند.

برای اطلاع از چگونگی اطلاعات حدیثی در اینترنت، ابتدا مروری اجمالی بر رئوس مطالب پایگاه های شیعه و سپس نگاهی گذرا بر اهمّ مطالب پایگاه های اهل سنت داشته، در پایان به یک بررسی مقایسه ای بین آنها می پردازیم.

اشاره

استفاده بهینه از آثار به جای مانده از پیشینیان و بهره مندی مطلوب از دستاوردهای علمی نویسندگان معاصر، همواره مورد توجه دانش پژوهان بوده و هست. آنچه این مسیر را هموار می سازد و محققان و اندیشمندان را در بهره گیری بهتر از وقت و امکانات موجود یاری می رساند، اطلاع رسانی صحیح و ارائه محصولات نوین فنّاوری در حوزه علم و فرهنگ می باشد.

در این مقاله نیز به معرفی مهم ترین نرم افزارهای موجود در زمینه حدیث می پردازیم و به طور اجمال با محتوا و قابلیت های این برنامه ها آشنا می شویم. چنانچه علاقه مند به تحقیق در این باره هستید، این مقاله به شما کمک خواهد کرد تا به کمک برنامه های موجود به ساماندهی مطالعات و پژوهش های خود اقدام نمایید و برگستردگی و ارزش تحقیقات خویش بیفزایید.

نیازمندی های رجالی

احادیث به یادگار مانده از خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام گنجینه ارزشمندی از میراث مکتوب شیعی است که حجم عظیمی از معارف اسلامی را در خود جای داده است. بهره برداری از این میراث پربها در گرو شناخت افرادی است که حامل آن به نسل های پس از خود می باشند. این افراد همان راویان اند.

دانش رجال بامعرفی ویژگی های راوی و معرفی آن به پژوهشگران عرصه های معارف دینی، به گفته گروهی اعتبار بخشیده، آنان را توثیق می کند و احادیث ایشان را مورد اعتماد و قابل استناد می داند و در مقابل، بر اعتماد به گروهی خطّ بطلان کشیده، آنان را تضعیف می کند و وصف اعتماد را از احادیث آنان برمی دارد تا از این رهگذر، اعتبار یا عدم اعتبار مجموعه واسطه های یک حدیث (سند) را احراز کند.

اشاره

تحول و دگرگونی، از مهم ترین ویژگی های زمان ماست و کتاب، این بزرگ ترین دستاورد فرهنگ بشری نیز از این امر مستثنا نمانده و کتاب الکترونیکی شکل جدید و دگرگون شده آن به شمار می رود.

از تولید اوّلین نسخه های کتاب الکترونیکی در کشور ما بیش از پانزده سال می گذرد و در طی این سال ها، تحول و تکامل فنّاوری اطلاعات در این مقوله نیز با پیشرفت فراوانی روبه رو بوده است.

امروزه کتاب الکترونیکی در حیات علمی اغلب دانش پژوهان و فرهیختگان این مروز و بوم راه یافته است و دیگر کمتر اندیشمندی را می توان یافت که در حوزه کار خویش از این دستاورد بزرگ بهره نجوید.

کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بیست و یکمین دوره خود را پشت سر می گذارد و سالیانی چند است که ضرورت معرفی کتاب سال در بخش نشر الکترونیک توسط صاحب نظران و کارشناسان فرهنگ کشور مطرح شده است. شکر و سپاس خدای منّان را که همزمان با بیست و پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخستین دوره معرفی کتاب الکترونیکی سال انجام می پذیرد.

در ذیل، گزارش مختصری از فعالیت هایی که به منظور معرفی کتاب الکترونیکی سال جمهوری اسلامی ایران انجام پذیرفته است، به آگاهی می رسد.

اشاره

یکی از مهم ترین برنامه های رایانه ای در حوزه حدیث اهل سنّت، نرم افزار «موسوعة الحدیث الشریف» است که به دلیل قابلیت های گسترده، در حدیث پژوهی شیعه نیز کاربرد فراوانی دارد. چندی پیش، این برنامه در فصلنامه علوم حدیث توسط آقایان توکلی و امینی معرفی و نقد شده است. به لحاظ اهمیت این نرم افزار، خلاصه مقالات مذکور تقدیم می گردد.

اشاره

روایات اسلامی که بعد از قرآن کریم دومین منبع اصلی دین به شمار می رود، از اهمیت زیادی در فهم احکام الهی و نیز ترویج اخلاق اسلامی در جامعه برخوردار است. از این رو، ایجاد و گسترش پایگاه های حدیثی به منظور نشر حدیث و معارف اهل بیت علیهم السلام ضروری به نظر می رسد و توجّه خاصّ مراکز و مؤسسه هایی را که در این زمینه فعالیت می کنند، می طلبد.

پایگاه حدیثی مؤسسه تحقیقاتی دارالحدیث با نشانی www.al-hadith.net که تنها پایگاه تخصصی حدیثی شیعه محسوب می گردد، اگرچه بنا بر اظهار نظر مسئول این پایگاه، هدف اصلی از تأسیس آن، معرفی مؤسسه فرهنگی دارالحدیث است، اما کاربران و محققان علوم حدیث از این پایگاه انتظارات زیادی دارند و خواستار ارائه هرچه بهتر و مطلوب تر مباحث حدیثی می باشند.

نخستین گام

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی از بدو تأسیس، تلاش خود را برای به کارگیری رایانه و فنّاوری جدید در خدمت علوم اسلامی، از جمله حدیث، متمرکز ساخته است و از جمله نخستین نرم افزارهایی که در اوائل دهه هفتاد شمسی به جامعه محققان عرضه نمود، معجم حدیثی «نور الفاظ» بود که تقریباً تمامی منابع حدیث را شامل می شد و به عنوان نسخه اوّل نرم افزار حدیثی نور عرضه گردید.

اشاره

هر کس برای جستجوی مقالات و مطالب مورد نیاز خود در اقیانوس اطلاعات اینترنت، به موتورهای جستجو نیازمند است. این موتورها به دو گروه عمومی و تخصصی تقسیم می شوند. بیشتر ما جستجوگرهای عمومی را می شناسیم که مشهورترین آنها «گوگل» و «آلتاویستا» است. اما جستجوگرهای تخصصی، موتورهایی هستند که در حیطه یک موضوع خاص جستجو می کنند. آنها پایگاه های مربوط به موضوع خود را در وب شناسایی و به پایگاه داده خویش اضافه می کنند. فرآیند تحقیق در این گونه موتورها مانند جستجوگرهای عمومی و معروف با وارد کردن واژه در کادر جستجو انجام می گیرد. در برخی از آنها علاوه بر جستجوی کلید واژه، جستجو از طریق فهرست راهنما و دسته بندی موضوعی اطلاعات نیز امکان پذیر است. البته گروهی، جستجو در یک موضوع خاص را تنها از طریق دسته بندی موضوعی و فهرست راهنما انجام می دهند.