از این میان برخی پروژه های فرهنگ و معارف قرآن علاوه بر ویژگی جهان شمولی از ویژگی بسترسازی برای سایر پژوهشها و تحقیقات قرآنی نیز برخوردار است بگونه ای است که با بسامان رسیدن آنها افق های جدیدی در پژوهشهای قرآنی فراهم می آید و دستیابی به معارف قرآنی را در بسیاری از زمینه ها آسان می کند. این پژوهشها براساس یک نظام اطلاع رسانی علمی تدوین شده اند و با نگاهی جامع و فراگیر معارف قرآنی را با نظمی منطقی ارائه می دهند.
ساماندهی این برنامه ها بگونه ای است که: از نگاه یک طرّاح و برنامه نویس رایانه ای به آسانی قابلیت تبدیل شدن به یک نرم افزار جامع معارف قرآنی را دارند. نشریه «ره آورد نور» با توجه به رسالتی که در جهت معرفی منابع قابل پردازش در زمینه انفورماتیک علوم اسلامی بعهده دارد در این شماره سه نمونه از این پروژه های ارزشمند را به علاقمندان و پژوهشگران معارف قرآنی معرفی می نماید.
1. دائرة المعارف قرآن کریم
با سیری گذرا در آثار پیشینیان، آشکار می شود که تاکنون هیچ مأخذی، به هیچ زبانی تدوین نشده که هدف آن، ارائه اطّلاعاتی درباره قرآن کریم به سبک و شیوه علمی و با معیارهای امروزین تدوین دائرة المعارف باشد. «نظام یافتگی اطّلاعات پایه و اصیل در قالب مقالاتِ تنظیم شده با نثر علمی» مهم ترین دغدغه تدوین دائرة المعارف های امروزین است که در هیچ یک از آثار مزبور نمی توان از آن نشان جُست؛ به این دلیل که پدیدآورندگان آن آثار، یا در پی چنین هدفی نبوده و فقط می خواسته اند قاموس یا معجمی قرآنی پدید آورند و یا این هدف را دنبال می کرده؛ امّا سازمان و مجموعه ای دائرة المعارفی را تدارک نکرده بوده اند تا بتوانند چنین هدفی را تأمین سازند.
هدف اصلی این دائرة المعارف، ارائه اطّلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات و مفاهیم قرآن است؛ به گونه ای که اهل تحقیق را در باب این موضوعات به مثابهِ منبعی مادر و ماندگار، از منابع فرعی بی نیاز کند. در جنب این هدف اصلی و خاص، غرض عمومی تدوین دائرة المعارف این است که مخاطبان دانش پژوه در حدّ مطالعات پایه اسلامی نیز بتوانند از پژوهش های اصیل و قَویم قرآنی بهره گیرند؛ از این رو، کوشیده شده تا طلاّب و دانشجویان و عموم دانش پژوهان آشنا به مبانی قرآنی نیز به فراخور توان و در عرصه مطالعات عمومی یا تخصّصی خود بتوانند از مقالات این دائرة المعارف استفاده کنند. روشن است که این غرض عمومی، در جنب آن هدف اصلی تأمین می شود و این دو، با هم تزاحمی نخواهند یافت. یاد کردنی است که بانیان این حرکت سترگ برآنند تا دائرة المعارف حاضر را به زبان های علمی روز ترجمه کنند و نیز دائره المعارفی قرآنی در سطح کودکان و نوجوانان فراهم آورند.
همه مقالات این دائرة المعارف، دارای روی کرد و صبغه قرآنی هستند. در عین حال، به تناسب خاستگاه و قلمرو مدخل ها و با توجّه به تعداد آن ها، تاکنون شش بخش علمی که در آینده قابل افزایش است، شکل گرفته تا به صورت تخصّصی به موضوع نگاه و به زوایای تخصّصی آن توجّه شود. این بخش ها عبارتند از:
- یک. فلسفه و کلام: در این بخش، مدخل های کلامی مانند آخرت، احکام الحاکمین و اسماء و صفات (الهی) به بحث گذاشته می شود.
- دو. فقه و حقوق: از مدخل های مربوط به این بخش می توان از إجتهاد، إرتداد، إسارت نام برد.
- سه. تاریخ و اعلام: به طور مثال، مدخل های ابوطالب، اصحاب صفّه، و أحد به این قلمرو مربوط است.
- چهار. علوم قرآنی: مدخل های إعجاز، ادبیات قرآن، و احسن الحدیث را در این قلمرو می توان نام برد.
- پنج. ادیان: نمونه مدخل های این بخش، ادریس، اسحاق، و انجیل است.
- شش. معارف و مفاهیم: شامل (اخلاق، اقتصاد، علوم سیاسی، علوم طبیعی، مفاهیم عمومی و ...) مدخل های آب، احسان، و استکبار، نمونه ای از مدخل های مربوط به این قلمرو است.
چشم انداز:
پیش بینی می شود که مجموع مدخل ها از 4000 تجاوز کرده، از میان آن ها 3000 مدخل اصلی را که در ذیل آن مقاله تدوین می شود، در 40 جلد داشته باشیم.
تاکنون حدود 2000 مدخل برای تدوین مقاله در این دائرة المعارف به تصویب رسیده و از میان آن ها بیش از 80 مقاله در موضوعاتی مانند آب، آبرو، آخرالزمان، آزادی، آسانی، آمنه، آل فرعون، ابرار و ابراهیم در نخستین جلد دائرة المعارف قرآن کریم عرضه شده است.
امید است کار ترجمه این دانش نامه به زبان های عربی و انگلیسی به زودی آغاز شود؛ امّا از آن جا که از نظر ترتیب حروف الفبا تفاوت هایی در زبان فارسی با عربی در انگلیسی وجود دارد، این ترجمه، پس از اتمام تدوین دائرة المعارف عرضه خواهد شد. هم چنین از دیگر برنامه های پیش بینی شده، «طرح تألیف دائرة المعارف کودکان و نوجوانان» است که با هدف ارائه اطّلاعات ناب و اصیل در قلمرو موضوعات قرآنی و با ادبیات مخصوصِ این قشر، عرضه خواهد شد.
2. فرهنگ موضوعی تفاسیر قرآن
بی تردید، یکی از ذخایر فرهنگ اسلامی، کتاب های تفسیری است. در این مجموعه گران سنگ، صدها موضوع از مسائل گوناگون علوم انسانی، به تناسب زمان و نیازها و دگرگونی شرایط، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
تنوّع و گستردگی اطّلاعات از یک سو و حجم موضوعات در کتاب های تفسیری از سوی دیگر، دست یابی به اطّلاعات این منابع را با دشواری روبرو کرده است و آنچه بر این دشواری افزوده، فقدان فهرستی جامع و طبقه بندی شده از موضوعات مجموعه تفاسیر است.
تاکنون در زمینه طبقه بندی اطّلاعات و موضوع نگاری تفاسیر، کارهایی انجام گرفته است، امّا، این ها، از دو ضعف اساسی رنج می برند:
- آنچه در این زمینه به چاپ رسیده، افزون بر این که متناسب با نیاز استفاده کنندگان از این مجموعه ها نیست، تنها، برای تعداد بسیار محدودی از تفسیرها نوشته شده است. نیز، تفسیرهای رایج، در یک مجموعه، فهرست نشده است.
- در کارهای انجام گرفته، اصول اطّلاع رسانی و طبقه بندی موضوعات رعایت نشده است.
فرهنگ موضوعی تفاسیر، با تأییدات الهی، براساس اصول اطّلاع رسانی، تدوین شده است. امید می رود تا کاستی های آن، با یادآوری های صاحب نظران برطرف گردد.
دامنه پژوهش:
از میان تفاسیر متداول و رایج، ابتدا چهل دوره تفسیر کامل، در اولویت قرار گرفت. اکنون، موضوعات بیست دوره تفسیر، در سه جلد ارائه شده است. در گزینش تفاسیر، بی آن که گرایش های مذهبی نویسنده، مورد توجّه قرار گیرد، صِرفاً، سهولت دست یابی به موضوعات در زمینه معارف قرآنی، از هر مذهب و عقیده اسلامی، مورد نظر بود و نه درستی و نادرستی آن.
در این مجموعه اطلاعات تفاسیر زیر بصورت موضوعی دسته بندی شده است.
- • ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)، ابی الفداء الحافظ ابن کثیر الدمشقی
- • احسن الحدیث، سید علی اکبر قرشی
- • پرتوی از قرآن، سید محمود طالقانی
- • التبیان فی تفسیر القرآن، ابی جعفر محمد بن الحسن طوسی
- • التحریر و التنویر، محمد الطاهر ابن عاشور
- • جامع البیان عن تأویل اَی القرآن، ابن جعفر محمد بن جریر طبری
- • الجدید فی تفسیر القرآن المجید، محمد سبزواری
- • حجة التفاسیر و بلاغ الاکسیر القرآن المجید، سید عبدالحجة بلاغی
- • فتح القدیر، محمد بن علی بن محمد شوکانی
- • الکاشف (التفسیر الکاشف)، محمد جواد مغنیه
- • التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخرالدین رازی
- • الکشاف (عن حقایق غوامض التنزیل)، محمود بن عمر زمخشری
- • کشف الاسرار و عدة الابرار (تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، ابوالفضل رشید الدین میبدی
- • مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ابی علی الفضل بن الحسن طبرسی
- • المراغی (تفسیر المراغی)، احمد مصطفی مراغی
- • ملاصدرا (تفسر القرآن الکریم)، محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی
- • المنار (تفسیر القرآن الحکیم)، محمد رشید رضا
- • المنبر (التفسیر المنیر)، وهبة الزحیلی
- • المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبائی
- • نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان
ویژگی های اطّلاعات:
تنوّع اطّلاعات از امتیازات برجسته کتاب های تفسیری است. اطّلاع رسانی درباره تمامی آن ها، تدوین فرهنگ های چندی را می طلبد. فرهنگ موضوعی تفاسیر با ویژگی های زیر به اطلاع رسانی از محتوای آنها پرداخته است:
1. فرهنگ موضوعی تفاسیر، حاوی موضوعاتی است که به تناسب مفاد آیات قرآن کریم و فراتر از منطوق آیه، بررسی گردیده است. بنابراین، آن بخش از مطالب که در تبیین حروف و واژگان و کلمات و آثار معنایی ترکیب و سیاق آیه ای خاصّ از قرآن کریم طرح شده اند، و پژوهندگان با پیگیری نشانی آیه و مراجعه به تفسیر، به آن مطالب دسترسی پیدا می کنند، خارج از طرح فرهنگ موضوعی تفاسیر است.
البته، هر جا که مفسّران ارجمند، در پی بیان آیه ای از قرآن، معارف آن را طبقه بندی کرده و یا از آن برداشتی خاصّ داشته اند، اطّلاعات تفسیری تلقّی گردیده و موضوعات آن ها ثبت شده اند.
2. بنابر رعایت اصول اطّلاع رسانی، موضوعات بدون داوری و حکم ثبت شده است. البته، هرگاه در متن، تبیین حکم موضوع یا استدلال بر آن یا فلسفه حکم یا بطلان آن باشد، همان موضوع ثبت گردیده است، مانند «دلایل وجوب نماز»، «دلایل حرمت قمار»، «فلسفه وجوب روزه»، «دلایل بطلان قیاس».
3. سر عنوان های موضوعی و موضوعات فرعی، برگرفته از متن بیست دوره تفسیر ترتیبی است که از قرن چهارم تا چهاردهم تدوین یافته اند. در بخش قابل توجّهی از تفاسیر، بیش ترین همّت مفسّران ارجمند، در تبیین حروف و کلمات و آیات قرآن مجید بوده است و روش دریافت و تحلیل موضوعات قرآنی و نوظهور، در رتبه بعد قرار گرفته است.
این تنوّع و دگرگونی که اکنون به نظر می رسد از امتیازات برجسته در نگارش کتاب های تفسیری است نشان می دهد که در این هزار سال تاریخ تفسیر، مفسّران ارجمند، توجّه جدّی به نیازهای علمی و دینی دوران خویش داشته و در پاسخگویی به پرسش های عالمانه دوران خود و برآورد انتظارات علمی دین شناسان، گام هایی بسیار شایسته برداشته اند. با توجّه به این نکته، وجود انبوه اطّلاعات کلامی خاصّ در موضوعات «اراده خدا» و «اراده انسان» و ... و تفاوت آماری آن ها با موضوعات انسان شناسی و دین شناسی جدید، با نگاهی کوتاه به دوران نگارش آن ها، امری طبیعی است.
4. اطّلاعات «فرهنگ موضوعی تفاسیر»، از سه هزار سر عنوان موضوعی و شانزده هزار نمایه ترکیبی و سی و چهار هزار موضوع فرعی تشکیل شده است.
5. در موضوع نگاری فرهنگ، حجم اطّلاعات برای ثبت موضوع در نظر گرفته شده است؛ یعنی، موضوعاتی ثبت شده اند که حدّاقل، دو سطر استدلالی یا پنج سطر توصیفی و تحلیلی، برای آن وجود داشته است.
6. اطّلاعات در «فرهنگ موضوعی تفاسیر»، هماهنگ با اهداف تدوین آن، یعنی سهولت دست یابی به موضوعات دینی در تفاسیر قرآن، ترتیب یافته است.
پژوهنده، برای دریافت اطّلاعات از طریق هر عنوانی که در ذهن دارد، به ردیف الفبایی آن مراجعه و به اطّلاعات مورد نظر دست رسی پیدا می کند و اگر موضوعی هم معنا باشد، از آن، به عنوان مترادف ارجاع داده شده است.
3. فرهنگ قرآن
این برنامه با هدف تدوین یک دوره کامل معجم موضوعی قرآن و کلید معارف قرآن با سبکی بدیع و نو در حال تدوین است در این مجموعه هر آن چه را که بتوان از آیات قرآن کریم با رعایت موازین تفسیری قابل قبول استنباط کرد. استخراج و به صورت موضوعی تدوین می شود.
هدف نخستین این فرهنگنامه گردآوری همه اطلاعات براساس مفاهیم، و در نهایت طبقه بندی آنها برای استفاده آسان و سریع خواننده است. در این شیوه، آیات قرآن براساس معنا و محتوای آنها، فیش برداری و یا به اصطلاح نمایه سازی می شود، و سپس زیر عناوین و موضوعات کلّی و یا نسبتاً کلّی قرار می گیرد.
سی و یک هزار فیش و بیش از هشتاد هزار موضوع فرآورده تلاش های چندین ساله ای است که برای باروری و شکوفایی آن صدها ساعت فکر هزینه شد. نگاهی گذرا به موضوعات و نمایه های موجود ذیل آنها، نشان می دهد که سمت و سوی آنها بیشتر اجتماعی و توجه به مسائل روز جامعه است؛ به طوری که می توان این کار بزرگ را، نگاهی دوباره به قرآن از زاویه اجتماعی خواند.
پدیدآورندگان این معجم، پس از بررسی های بسیار، برای رسیدن به هدف های پیش گفته، مراحل زیرا را به انجام رساندند.
1. مدخل یابی:
تهیه کلید واژه ها و مدخل های آن، ضروری ترین و نخستین مرحله از مراحل تدوین هر معجمی است. کشف کلید واژه ها، تبیین روابط میان آنها و گزینش کلید واژه های شناخته شده، اساسی ترین ارکان یک معجم و فرهنگنامه معنایی است؛
دست مایه اوّلی برای پیدا کردن مدخل ها، برنامه نرم افزاری تبیان 3، تهیه شده در مرکز فرهنگ و معارف قرآن، و نیز کارهای انجام شده در تفسیر راهنما بود. پس از بازآفرینی اطلاعات گردآمده از دو تجربه پیشین، برای کشف و الحاقِ مدخل های جدید، کوشش فراوانی به عمل آمد.
پس از تهیه و تدوین واژه ها و مدخل ها، چندین کار اساسی دیگر روی آنها صورت گرفت: نخست یکایک آنها بازبینی و بازشناسی شدند. سپس روابط هر یک از آنها با دیگر واژه ها و یا مدخل ها بررسی گردید. در پایان واژه ها هم معنا، شناسایی شده و کلید واژه های گزینش شدند.
2. تحقیق و تشکیل پرونده:
پس از تدوین مدخل ها و تبیین حدود و قلمرو آنها، برای هر یک از آنها پرونده ای جداگانه تشکیل شد. سپس مدخل های از پیش تعیین شده، در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. گروه تحقیق، برای سلامت و صلابت پژوهش خود، براساس مبادی و مبانی شناخته شده، تحقیقات دامنه داری را آغاز کردند. منابع مورد استفاده در این مرحله، نوعاً از مآخذِ مهم و اصیل بودند. غیر از این، محققان کوشیده اند که به هر احتمالِ درخوری، توجه کنند و بر جامعیت اثر بیفزایند.
3. تدوین و نگارش:
پس از جمع آوری اطلاعات لازم در باره هر یک از مدخل ها، کار تدوین و نگارش به گروهای مختلف سپرده شد. عبارت پردازی های توضیحی و گزارشی در این مجموعه به شیوه خاصّی است؛ یعنی سعی شده است به عبارات کوتاه و معمولاً انشائی اکتفاء شود. در عین حال بنا بر آن بوده است که در نگارش همان عبارت ها، اصول تفسیر نگاری و ساختار ادبی رعایت شود.
4. طبقه بندی اطلاعات:
معارف بلند و عمیق قرآنی، آن چنان گستردگی و ژرفایی دارد که طبقه بندی شایسته آنها، فقط در صورت اعمال دقت و به کار بستن ظرافت ممکن است. در این مهم باید شیوه و راهکارهایی را به کار گرفت که اوّلاً متناسب با رویه اطّلاع رسانی باشد و ثانیاً سرعت و سهولت دست یابی به اطّلاعات در آن لحاظ شده باشد. مبنای سامان دهندگان این مجموعه در ترتیب اطّلاعات، موضوع و حروف اوّل آن است؛ یعنی اطّلاعات براساس الفبایی موضوعی، طبقه بندی گردیده است. بدین ترتیب مدخل های مربوط نخست براساس، الفبا تنظیم شده و سپس موضوعات و واژه هایی که نیاز به ارجاع داشته اند، در جایگاه الفبایی خود قرار گرفته اند. همچنین در پایان هر مدخل، مجموعه اطلاعاتِ مربوط به چند موضوع اصلی گردآوری شده است؛ آن گاه هر یک از آنها براساس حروف الفبا رده بندی و شماره گذاری شده است. این گونه طبقه بندی اطّلاعات، علاوه بر آن که مسیر اطلاع رسانی را هموارتر می کند، به واقع نوعی تفسیر موضوعی هر چند به اجمال نیز محسوب می شود. زیرا مراجعه کننده به هر یک از این مدخل ها، با مجموعه ای از اطلاعات همگون و مناسب با یک موضوع مواجه شده و می تواند براساس آنها در موضوعی، تحقیقی را سامان دهد.