کلیدواژگان: ویراستاری، فرازبندی، روایات، هوشمندسازی، رقومی.
ویرایشگری و فرازبندی چیست؟
«ویرایشگری» یا «ویراستاری»، واژه‌هایی آشنا بوده و نیاز چندانی به تعریف ندارند؛ با وجود این، تعریف‌های متفاوتی از «ویرایش» ارائه شده است؛ از جمله اینکه: «ویرایش، دانشی منطق‌پایه است که اصلاح نادرستی‌ها، زدودن کاستی‌ها، رساکردن معانی، روان‌نمودن نوشتجات، همخوانی نوشته‌ها با کمک قواعد و شیوه‌های مشخص را بر عهده دارد.» و یا آنکه «ویرایش، درست‌نویسی، رسانویسی و به قاعده‌نویسی است.»
ویرایشگری را به دو گروه «ویرایشگری عمومی» که برای همه متون قابل اجراست و «ویرایشگری ویژه» که برای برخی متون و یا فعّالیت‌های خاصّ است، تقسیم می‌کنند و البته «تلخیص» و یا «چکیده‌نویسی»، فعّالیتی مجزّاست که در فضای جداگانه‌ای باید مورد گفت‌وگو قرار گیرد. در نگاهی دیگر، فعالیّتهای ویراستاری را میتوان در دو بخش عمده، طبقه‌بندی کرد:
بخش اول: اینکه ضمن رعایت سبک مؤلف و یا مترجم، خطاهای متنی و دستوری، تکرارها، گزارش‌ها و نقلهای نادرست و مواردی از این دست را که در متون وجود دارد، اصلاح کرد و یا بدان اشاره نمود و عبارت‌های پریشان را سامان داد و به روان‌سازی عبارت‌های دشوار پرداخت؛ به عنوان نمونه، متنی را که با گویش رایج در سده‌های کهن به قلم نگارش درآمده، با گویش معاصر بازنویسی کرد. این نوع ویراستاری، نیاز به فعّالیّت تحقیقی و مقابله‌ای بیشتری دارد که معمولاً در آن، پژوهشگران ویرایشگر، نکاتِ به‌دست‌آمده را در قالب پاورقی‌ها ثبت و ضبط می‌کنند.
بخش دوم: اینکه بدون هیچ دخل و تصرفی در متن، تنها قطعه‌ها و فرازهای مستقل و نیمه‌مستقل معنایی را از هم تفکیک کرده، با درج علائم ویرایشی مناسب در میان متون، درک مطلب را برای مخاطبان، آسان‌تر و سریع‌تر نمود. از آنجا که تغییر و حذف و اضافه در متن کتاب‌ها، مخالف با شیوه امانت‌داری است ـ جز آنکه این تغییرات، ضروری بوده و به‌صراحت به اطّلاع خواننده برسد ـ در این نوشتار، سخن ما تنها در بخش دوم است.
بر همین اساس، «فرازبندی» را نیز به عنوان بخشی از گستره وسیع «ویراستاری» ارزیابی کرده، آن را فعّالیّتی جدا از ویرایشگری در نظر نمی‌گیریم.
گفتنی است در این مجال، سخن درباره متن‌های حدیثی است که حکایت از قول و فعل و تقریر معصومان(ع) دارد و به زبان عربی صادر شده و در منابع اصلی حدیثی نیز به همین زبان ارائه شده است. سخنان معصومان(ع) پس از گردآوری، در اصول و کتاب‌ها مکتوب شد و بعدها در جوامع حدیثی اوّل و دوم، به شیوه‌های مختلفی تبویب و عرضه گردید. با تکامل صنعت چاپ و نشر، متون حدیث نیز همگام با سایر محتواهای مکتوب با شکل بهتر و ترتیب و نظام مناسب‌تری تدوین و منتشر شد. در سال‌های اخیر، با پیشرفت فنّاوری اطّلاعات، نسخه‌های دیجیتالی منابع حدیثی هم فراهم آمده است. به نظر می‌رسد که با توجّه به امکانات و قابلیت‌های عرصه فنّاوری اطّلاعات، زمینه برای اعمال تغییرات ویرایشی و فرازبندیهای مناسب در احادیث اهل‌بیت(ع)، بیش از پیش مهیا شده است.
در ادامه سخن، شیوه‌های متصوّر در فرازبندی محتواهای مکتوب و دیجیتالی، به منظور آسان‌سازی درک مطلب و نیز چشم‌نواز شدن متن، به‌ویژه با نگاه به روایات معصومان(ع)، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ویرایشگری و فرازبندی در نشر مکتوب
در این باره چند نوع فعّالیّت قابل تصوّر است:
الف. فرازبندی
استخراج بخش‌های معنایی مستقل و یا نیمه‌مستقل از میان متون گسترده و طولانی و ارائه آنها در پاراگراف‌های پیاپی، یکی از فعّالیّتهای ارزشمند در ویراستاری است؛ بخش‌ها و فرازهایی که یا خود به‌تنهایی قابل عرضه بوده و بتوان ترجمه و شرحی ویژه از آن تهیه نمود و حتّی در قالب کتاب‌ها و مجموعه‌های جدید عرضه کرد و یا آنکه دست‌کم بتوان ارجاعات مستقلی به همان بخش تفکیک شده داد.
از گذشته، انتخاب برخی فرازها از میان متون و ارائه آنها در مجموعهای مستقل و یا پرداختن به ترجمه و شرح فرازهای انتخاب‌شده از فعّالیّت‌هایی بوده که برخی پژوهشگران دانش‌های مختلف بدان می‌پرداختند؛ به عنوان نمونه، مؤلف کتاب «غرر الحکم»، از میان سخنان و خطبه‌های طولانی امام علی(ع)، فرازهای نسبتاً مستقلی را استخراج نموده و در قالب مجموعهای جداگانه و جذّاب عرضه داشته است. مشخص است که فعّالیّت ایشان، با نوعی فرازبندی آغاز شده و سپس فرازهای انتخابی به گونه‌ای نوین به مخاطبان عرضه گشته است.
در همین راستا، باید گفت متونی که از ارزش استنادی بالاتری برخوردار بوده و بررسی جمله‌به‌جمله آن مورد توجّه پژوهشگران و کاربران است، اولویت بالاتری برای ویرایشگری و فرازبندی خواهد داشت. نکته‌ای که در فرازبندی قابل توجّه است، وجود فرازهای عام و خاصّ در داخل یک متن است؛ به عبارت دیگر، یک فراز عام که معمولاً با پاراگراف‌بندی شکل می‌یابد، می‌تواند به فرازهای کوچکتری که غالباً با علائم ویرایشی مشخّص می‌شود، تقسیم شود.
ب. مشخّص‌کردن عبارات خاصّ
در بیشتر متون، به‌ویژه متون مرتبط با علوم اسلامی، عبارات خاصّی مانند: آیات قرآن کریم، روایات معصومان(ع)، سخنان بزرگان، اشعار، مَثَل‌ها و اصطلاحات و وجود دارند که تمایز آنها می‌تواند در روان‌خوانی و به دنبال آن، درک صحیح از متن، تأثیرگذار باشد. ویرایشگران برای این نوع از جداسازی و تمایز، از شیوه‌های گوناگونی بهره می‌جویند. روش‌هایی چون: تغییر رنگ، برجسته‌سازی متون، تغییر در رسم‌الخط و مدل نگارش و در نهایت، برخی علائم ویرایشی مانند: {}، ()، <>، [ ] ، "" و «»، در واقع، کمکی به ویراستار برای زیبا و روان‌سازی متون است.
ج. اعمال دیگر علائم ویرایشی برای روان‌خوانی متن
نقطه و دونقطه و سه‌نقطه، ویرگول، نقطه‌ویرگول، علامت‌های پرسش و تعجّب، خط فاصله، ممیز و علامت تساوی، از جمله مهم‌ترین علائم ویرایشی در نشر مکتوب به شمار می‌آیند. در داخل متون، هر چه این علائم ویرایشی، بیشتر و بهتر اعمال شود، مدّت زمانی که برای خواندن یک متن و درک مطالب مورد نیاز است، کاهش خواهد یافت. از این رو، همواره نسخه‌هایی از یک کتاب که ویرایشگری و فرازبندی بهتری در آنها اعمال شده است، نسبت به دیگر نسخه‌ها با استقبال بهتری مواجه می‌شود.
ویرایشگری و فرازبندی در متون رقومی، به‌ویژه در کتاب‌های حدیثی
آنچه گفته شد، مربوط به ویرایشگری نشر مکتوب بود؛ أمّا در نشر رقومی که بیشتر از چند دهه از عمر آن نگذشته است، ممکن است برخی نیازها تغییر کرده باشد و با توجّه به قابلیت‌های نرم‌افزاری، مجبور شد از برخی ویرایش‌ها صرف نظر کرد و برخی ویرایش‌های جدید را افزود؛ به عنوان نمونه، نشر مکتوب قابلیت بیش از چند نوع ویرایش را نداشت و اگر بخواهیم برای هر کدام از رده‌های مختلف اَعلام (اشخاص، شهرها، کتاب‌ها و ...)، ویرایش مستقلی را در نظر بگیریم، متن نوشتاری دچار آشفتگی خواهد شد. ازاین‌رو، ویرایشگران این تفکیک را در متن انجام نداده، بلکه در انتهاء کتاب، صفحات مستقلی را به عنوان «فهرست اعلام» در نظر می‌گیرند؛ أمّا در متون رقومی، به‌سادگی میتوان ویرایشی در داخل متن انجام داد که تنها به خواست هر کاربر و بسته به نیاز او، برخی ویرایش‌ها قابل نمایش باشد.
با ذکر این مقدّمه، باید گفت که با دو روش میتوان به رقومی‌کردن متن مکتوب پرداخت:
روش اول، اسکن و یا تصویربرداری از متن، بدون تبدیل آن به متن قابل جست‌وجو و ویرایش است. در این فرایند، هر علامت ویرایشی که در متن نوشتاری وجود دارد، در تصویر نیز مشاهده خواهد شد و اگر بنا بر انطباق کامل متن و تصویر باشد، نه علامتی را میتوان بدان افزود و نه نشانه‌ای را میتوان کاست؛ مگر آنکه علائم و فرمتهایی خارج از زمینه تصویر اعمال گردد و نوعی ارتباط بین آنها و تصاویر برقرار شود.
امّا روش رایج دیگر، رقومی‌کردن متون با استفاده از تایپ و یا OCR است. در این روش، قدرت بیشتری در دسترسی‌ها و ویرایش‌ها خواهیم داشت.
از ابتداء فعّالیّت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، طرح‌هایی برای انواع ویرایشگری وجود داشته است. بنابراین، علاوه بر درج علائم ویرایشی موجود در نشر مکتوب، در پاره‌ای از موارد، برخی فرمت‌ها در متونی اعمال می‌شد که مرکز تصمیم به ارائه آنها را داشت. میتوان چنین فعّالیّتی را نوعی ویرایشگری در متون رقومی به شمار آورد؛ أمّا جز ثبت و ضبط علائم در نشرهای مکتوبی که دارای ویرایشاند، مجموعه و گروهی درون‌سازمانی به فعّالیّت مستقل ویرایشگری در مواردی چون تفکیک فرازها و اعمال علائم ویرایشی نپرداخته است؛ علائمی که حسب مورد و با توجه به نیازها و نیز فقدان محدودیت‌های موجود در نشر مکتوب، قابل مدیریت در نشر رقومی خواهند بود. از طرفی، صرف نظر از چنین فعالیتی در متون پرکاربرد چون متون تاریخی و تفسیری و به‌ویژه متون روایی، این کار نمی‌تواند در فعّالیّتهای درازمدّت مؤسسه‌ای چون مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، توجیه‌پذیر باشد.
همان گونه که گفته شد، بسیاری از کتب و مجامع روایی ثانویه چون وسائل الشیعه، تنها به دلیل استفاده از فرازهای خاصّی از روایات، تألیف و تدوین شده‌اند و فقط امتیاز برخی نسخه‌های جدید یک کتاب بر نسخه‌های دیگر آن، وجود علائم ویرایشی مناسب است که خواندن کتاب را روان می‌کند. بر همین اساس، امتیاز یک متن رقومی ویرایش‌شده بر یک متن ساده را نمی‌توان از نظر دور داشت.
مزایا
در اینجا به پاره‌ای از مزایا و موانع پیش رو در زمینه ویرایشگری متون دیجیتال خواهیم پرداخت.
یکی از مزیت‌های متن ویرایش‌شده، زیباسازی متنی است که به کاربران ارائه می‌شود. در این زیباسازی، تفاوتی میان نشر مکتوب و نشر رقومی نمی‌توان یافت. گرچه شاید در جستجوهای کامپیوتری، برخی علائم ویرایشی استفاده چندانی نداشته باشند، أمّا در قسمت نمایش و هنگام مطالعه یک متن، این زیباسازی، سرعت انتقال در درک مطلب را به همراه خواهد داشت.
اگر فرازبندی و ویرایشگری، نتیجه‌ای جز همین زیبایی و شکیل‌بودن متن را به دنبال نداشته باشد که البته ملازم با افزایش سرعت درک نیز هست، برای توجیه فعّالیّت در این زمینه، کافی خواهد بود. این موضوع را میتوان از نقیصه‌های متون رقومی ارائه‌شده به کاربران دانست که با وجود قابلیت‌های وسیع ویرایشگری در آنها که به‌تدریج میتوان به هوشمندسازی آن نیز پرداخت، ویرایش موجود در بسیاری از آنها حتّی از ویرایش نسخه‌های مکتوب کمتر بوده و بیشتر ویرایش‌های موجود نیز تنها رونوشتی از کتاب است و هیچ قابلیت جدیدی بدان اضافه نشده است.
از طرفی، مرکز نور تنها به متونی نپرداخته که نشر مکتوب آنها در یک قالبِ تعریف‌شده به‌خوبی ویرایش شده باشند؛ بلکه در گستره اطّلاعات موجود، متونی مشاهده می‌شوند که برای اوّلین‌بار در سازمان، از نسخه‌های خطی استخراج شده و به عبارتی، مرکز احیاءکننده آنها بوده است. از این رو، اکنون در بسیاری از متون ارائه‌شده در نرم‌افزارها و پایگاه‌ها ـ به‌ویژه در مواردی که با فرمت‌گذاری تخصّصی، انواعی از تمایز نیز در متن ایجاد نشده ـ نوشتاری کاملاً به‌هم‌پیوسته به مخاطبان عرضه می‌شود که چشم را آزار داده و درک مطلب را کُند می‌کند. با فرازبندی و ویرایشگری، میتوان متن زیبا و شکیلی را در اختیار مخاطب قرار داد و البته این قابلیت را هم در اختیار او گذاشت که میان «تصویر اسکن‌شده کتاب» و «متن ویرایش‌شده در مرکز»، یکی را برای مطالعه انتخاب کند.
نمونه‌ای از متن‌های موجود در نرم‌افزار جامع الأحادیث
نمونه متن نرم‌افزار جامع الأحادیث با ویرایش و فرازبندی پیشنهادی
البته قابل درک است که ویرایشگری دستی در تمام اطّلاعات وسیع مرکز، از لحاظ هزینه، زمان و اولویت‌بندی، توجیه‌پذیر نیست؛ أما میتوان با الگوگیری از آن قسمت از نشر مکتوب که به‌خوبی ویرایش شده‌اند و در مواردی پیاده‌سازی همان ویرایش‌ها و نیز بر اساس آیین‌نامه مدوّن و انعطاف‌پذیری که با توجّه به اصول حاکم بر این فعّالیّت تنظیم می‌شود، کار ماشینی را به صورت محدود و در متن‌های پرکاربردی چون کتاب‌های روایی و نیز برخی منابع رده اوّل دیگر دانش‌ها آغاز کرد. سپس، متن‌های آماده‌شده به همراه قواعد فراوان فرعی دیگری که به‌تدریج در این زمینه تهیه می‌شود، مبنای یادگیری ماشین قرار گیرد. با استمرار چنین روشی، میتوان انتظار داشت که در برنامه‌ای میان‌مدّت، ماشین بتواند در دیگر نوشتارهای بی‌ویرایش نیز پیشنهاد یک یا چند ویرایش مناسب را داده و پژوهشگر تنها به تأیید و اصلاح آن بپردازد و در چشم‌اندازی بلندمدّت، هوش مصنوعی بتواند به‌تنهایی در بخش وسیعی از متون، به ویراستاری بپردازد.
قابل توجه است که اکنون نیز برخی پردازش‌های هوشمندی مانند مشابهت‌یابی معنایی که در ارتباط با فرازهای مستقل معنایی می‌باشد، توسط همکاران پرتلاش مرکز، ایده‌پردازی و اجراء شده است که در صورت پرداختن تخصّصی‌تر به موضوع ویراستاری، میتوان به نتایج بهتری دست یافت.
ویراستاری و فرازبندی متون، علاوه بر زیبا‌کردن متن که بدان اشاره شد، پیامدهای مثبت دیگری نیز خواهد داشت که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1. ویراستاری و فرازبندی مناسب، ارتباط قابل درک‌تری میان متن اصلی با شرح و ترجمه‌های موجود، ایجاد خواهد کرد و این امکان را نیز در اختیار قرار خواهد داد شرح و ترجمه‌های یک فراز، قابل انتقال به فرازهای متّحد و مشابه روایات و متون دیگر باشند.
در همین راستا، اگر بعدها تصمیم به ترجمه متون اسلامی به تمام زبان‌های رایج دنیا گرفته شود، ایجاد ارتباط متون ویرایش‌شده با آن ترجمه‌ها و یا شرح‌ها، آسان‌تر خواهد بود و نیز با ترجمه یک فراز، به‌سرعت میتوان آن را به تمام فرازهای مشابه گسترش داد و علاوه بر سرعت ترجمه، به نحو چشمگیری از هزینه آن کاست؛ زیرا ممکن است در ترجمه متن طولانی یک کتاب، ترجمه ده‌ها و صدها فراز آن را در بایگانی خود داشته باشیم.
ترجمه‌هایی که با دقت کافی به فراز مرتبط، وصل شده‌اند، می‌توانند مبنای ترجمه هوشمند تمام متون تخصّصی اسلامی از زبان عربی به زبان‌های مختلف، و در مرحله بعد، از هر زبانی به زبان دیگر باشند.
2. با فرازبندی روایات، میتوان به موضوع «روایات متحد» که از دیرباز از دغدغه‌های پژوهشگران حدیث است، نزدیک‌تر شد؛ زیرا بعد از ویرایشگری و تقطیع روایات، میتوان اعلام کرد که به عنوان نمونه، سه فراز پیاپی و یا پراکنده از این روایت، با سه فراز پیاپی و یا پراکنده از روایت دیگر متّحد می‌باشد. تمام آن دو، نه‌تنها با هم متّحد نیستند، بلکه درصد تشابه آنها نیز اندک است.
3. قابلیتی که اکنون با عنوان مشابه‌یابی روایات در نرم‌افزار جامع الأحادیث3 گنجانده شده، با ویرایشگری و فرازبندی می‌تواند به صورت بسیار دقیق‌تر و وسیع‌تری عمل کرده و به تمام متون سرایت یابد؛ به‌گونه‌ای‌که علاوه بر اعلام درصد تشابه دو متن طولانی با یکدیگر، در هر فراز بتوان فرازهای مشابه دیگر را با اعلام درصد تشابه یافت که به نظر می‌رسد، در پژوهش‌های مبتنی بر مشابه‌یابی، نیاز به یافتن تشابه میان فرازها، بیش از نیاز به تشابه میان دو متن طولانی است.
4. اکنون با استفاده از سیستم ارزیابی‌کننده، میتوان به صورت خودکار، عبارات قرآنی موجود در متون را تصحیح و اعراب‌گذاری نمود و نشانی آن را در کنارش درج کرد؛ به شیوه‌ای که قرآن مبنا، جایگزین متن قرآنی موجود در کتاب شود.
بعد از ویرایشگری متون روایات، اشعار، ضرب المَثَلها و هر عبارت و متن خاصّ دیگر، میتوان برای هر جمله مستقل و یا نیمه‌مستقل از آنها، کُد مستقلی در نظر گرفت و عبارات خاصّ موجود در متون را بر آن کدها عرضه داشت و بعد از تأیید انطباق، تمام اطّلاعات مرتبط با فراز مبنا را به فرازهای مشابه نیز انتقال داد.
5. در پژوهش‌های موضوع‌محور، موضوعات، نمایه‌ها و کلیدواژه‌ها بیش از آنکه با تمام یک روایت طولانی و یا تمام مبحثی از یک دانش خاصّ مرتبط باشند، تنها با یک یا چند فراز آن در ارتباط هستند. از این رو، با یک فرازبندی دقیق بهتر میتوان سرفصل‌های یک پژوهش موضوعی را به هدف دقیق خود در متون رساند و علاوه بر آن، چنین سرفصل‌هایی را با فرازهای مشابه دیگری که فعّالیّتی در آنها انجام نشده، متّصل ساخت.
6. شناخت هوشمند ابتداء و انتهاء یک جمله، از فعّالیّتهای متن‌کاوی می‌باشد که به درصد بالایی از رشد رسیده است؛ أمّا برای دقت بالاتر در تشخیص حدود جمله‌ها، هرچه متون ویرایش‌شده بیشتر و دقیق‌تری در اختیار باشد، یادگیری ماشین افزایش خواهد یافت.
7. یکی از فعّالیت‌های پژوهشی، تلخیص یک کتاب و حذف و اصلاح برخی عبارات آن برای ارائه به کاربرانی است که فرصت کافی برای مطالعه تمام متن را ندارند و یا برای مطالعه مجدد به سراغ آن می‌روند. مشکلی که در نشر مکتوب وجود دارد، آن است که پیوند کتاب تلخیص‌شده با کتاب اصلی دشوار است؛ امّا در متون رقومی، بدون آنکه حذفی رخ دهد، یک پژوهشگر می‌تواند برخی فرازهای مشخص و کدگذاری‌شده را غیرفعّال نماید و بدین ترتیب، تلخیصی را ارائه کند که تنها با یک کلید، قابل تبدیل به متن اصلی است.
8. اخیراً این قابلیت ارزشمند، طراحی و در مرحله اجراء قرار گرفته است که اگر محقّق درباره روایتی پژوهش می‌کند، بتواند در اطلاعات گسترده مرکز به تمام صفحاتی دست یابد که در آنها از این روایت سخنی به میان آمده است.
در تکمیل این قابلیت، اگر بتوان به این امکان دست یافت که فقط به صفحات مرتبط با یک فراز از روایت دسترسی داشت، در مواردی این کار به تسریع روند پژوهش خواهد انجامید و از طرفی، توانایی تشخیص فرازهای پرکاربرد از یک روایت را در اختیار قرار خواهد داد.
مشکلات
1 . ویراستاری، دانشی است که نیاز به نیروی متخصّص و نیز هزینه نسبتاً بالایی دارد و علاوه بر آن، مهم‌ّترین مشکل در تقطیع و ویرایش متون، اعمال سلایق مختلف از جانب افراد گوناگون و حتّی یک فرد در دوره‌های متفاوت زمانی است.
در ابتداء فعالیت مرکز، تقطیع تمام متون در دستور کار بوده و تا مدّتی اجراء می‌شد؛ أمّا به دلیل همین مشکل، این روند کاری متوقّف شد که البته اختلاف سلیقه در فرازبندی‌ها گاه وابسته به نوع استفاده‌ای بود که متکفّلان و ویرایشگران هدف‌گذاری کرده بودند.
2 . در نشر مکتوب، اگر کتاب‌های گوناگون، در یک متن کاملاً مشابه، ویرایش متفاوتی را إعمال کنند، مشکل چندانی ایجاد نخواهد شد؛ زیرا ارتباطی بین این کتاب‌ها وجود ندارد؛ أمّا در مجموعه‌های رقومی، با توجّه به امکان مقایسه سریع این متن‌ها با یکدیگر، هرگونه اختلاف سلیقه‌ای به چشم خواهد آمد.
از این رو، لازم است هوشمندی ابزار ویرایشگری افزایش یابد؛ تا جایی که ابزار، نسبت به هر گونه اعمال سلیقه شخصی هشدار داده و ویرایشگر را تا حدّ امکان به سوی استانداردهای مندرج در آیین‌نامه راهنمایی کند؛ زیرا حتّی اگر موارد موجود در آیین‌نامه، بهترین انتخاب هم نباشد، أمّا هماهنگ‌بودن ویرایش در متون دیجیتالی، ارزشمندتر از انتخاب بهترین گزینه بر حسب سلیقه شخصی است.
پی نوشت: