کلیدواژگان : فهرست، متادیتا، ابرداده، فهرست نویسی نُسخ خطی، استانداردسازی، کتابخانه دیجیتال.
مقدمه
در تاریخ کهن صنعت چاپ و نشر، تهیه و تولید کتاب های مختلف به صورت سنّتی و با استفاده از امکانات محدود و با دست انسان های پُرتلاش و هنرمندان ماهر انجام می گرفت. دانشمندان و نویسندگان نیز کتاب خود را بر اساس نیازهای علمی و مادی همراه با هنر و سلیقه آنها و بنا بر امکانات و توانایی مالی، برای خویش کتابت می کردند و یا سفارش استنساخ آن را به فرد دیگری می دادند تا برای او تهیه کند. برای همین، نسخه هایی که از هر کتاب به جا می ماند، نشان دهنده ذوق علمی و هنری آن شخص و بیانگر توانایی اقتصادی وی نیز بود. به همین جهت، نسخه های معتدد از یک کتاب که توسط یک نفر نوشته می شد، تفاوت اساسی و ظاهری فراوانی با هم داشتند. به جهت تعدد و تنوع نسخه های کتاب، ضرورت جمع آوری اطلاعات و فهرست نمودن آنها بر اساس اصول و قواعد فهرست نویسی در یک فهرست جامع، ضروری به نظر می رسید که به ایجاد فن فهرست نویسی کتاب انجامید و فهرست نگاری، به عنوان یکی از فنون مرتبط با کتاب پا به عرصه وجود نهاد و در گذر زمان، به رشد و تکامل رسید. در این نوشتار، به بررسی مفهوم فهرست و فهرست نویسی در نسخه های خطی و فرآیند تکامل آن تا عصر فناوری خواهیم پرداخت و از اهمیت و ضرورت استانداردسازی متادیتا و دیجیتال سازی فهارس نُسخ خطی در فضای اینترنت، مطالبی ارائه می نماییم.
متادیتا (Metadata)
متادیتا که از آن به فراداده یا اَبَرداده تعبیر می شود، داده ای درباره داده است و به مجموعه اطلاعاتی در مورد اطلاعات خاص گفته می شود که همراه اطلاعات مدرک یا سند الکترونیک ثبت و ذخیره می شود و بیان کننده اطلاعاتی مخصوص در مورد مدرک یا سند الکترونیکی است و بیان می کند این مدرک، توسط چه کسی و چه زمانی و در کجا و چگونه و با چه فرمتی بوجود آمده است؛ یعنی اطلاعات مدیریت یک سند الکترونیک در ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات بسیار مهم است؛ به بیانی دیگر، متادیتا، اطلاعات پیشرفته و گسترده تری از فهرست نسخه های خطی است که در گذشته توسط فهرست نگاران، در تهیه و تدوین فهرست نُسَخ خطی استفاده می شده است و در سیر تکامل علم کتابداری، تغییر و تکامل یافته است.
فهرست نویسان در پدید آمدن فهرست های کتاب که همراه با پیشرفت فناوری اطلاعات برای ایجاد فهرست های دیجیتال در قالبی جدید تغییر شکل داده بود نقش مهمی ایفا می کنند. تهیه و تنظیم اطلاعات منابع بر اساس استانداردهای طبقه بندی اطلاعات که با توصیف و تحلیل و نمایه سازی همراه می باشد، همان کار همیشگی آنان در فهرست نویسی یا متادیتاسازی است که سالیان متمادی به شکل های مختلف آن را با عنوان فهرست نویسی انجام داده اند. بنابراین، در ادامه به تعریف واژه های فهرست و فهرست نویسی نُسَخ خطی و بررسی فرآیند تکامل آن خواهیم پرداخت.
فهرست (Catalog)
فهرست، سیاهه ای از اطلاعات یک کتاب یا کتابخانه یا شخصیت است که به معرفی اجمالی متون و منابع آن می پردازد. فهرست می تواند بر اساس حروف الفبایی عنوان، پدیدآورندگان یا بر اساس مؤلفه هایی چون: موضوع، زبان، کتابخانه، قطع کتاب و منطقه جغرافیایی، تهیه و تنظیم شود.
فهرست نویسی (Cataloging)
جمع آوری و ثبت اطلاعات مربوط به کتاب که شامل اطلاعات کتاب شناسی و نسخه شناسی است و امروزه به صورت شناسه یا فیلدهای اطلاعاتی و بر اساس یکی از قواعد یا شیوه های استاندارد فهرست نویسی انجام می شود.
نسخه خطی (manuscript)
در کتاب های مختلف تعریف های گوناگونی از واژه و عبارت «نسخه» بیان شده است. در فرهنگ لغات عربی و فارسی برخی معانی برای این واژه آمده است که عبارت اند از : نُسخه که جمع آن نُسَخ می باشد، به معنای کتابی که از آن نقل کنند. (فرهنگ المنجد، ج2، ص2024) نُسخه به معنای نوشته، مکتوب، یادداشت، مسودّه، پیش نویس، رونوشت، سواد و سیاهه است. (لغت‌نامه دهخدا، ج13، ص19853)
پیشینه فهرست نویسی در جهان
به عنوان قدیمی ترین فهرست در جهان که تاریخ از آن نام می برد، شاید بتوان از لیست های پیناکس کالیماخوس نام برد. وی در بین سال های 225 تا 150 قبل از میلاد می زیسته و از او به عنوان کتابدار کتابخانه اسکندریه و فهرست نویس مصر باستان یاد می شود. او در سه قرن قبل از میلاد، طرح آن را تهیه کرد که سیاهه ای از منابع موجود در کتابخانه اسکندریه بود.
پیشینه فهرست نویسی در اسلام
در تاریخ اسلام نیز بنا بر نیازهای موجود در عصر ترجمه و ترویج علوم، در قرن دوم هجری فهرست های فراوانی به رشته تحریر درآمد که بر اثر حوادث تعداد بسیاری از آنها از بین رفته اند و در دسترس ما نیست. به طور کلی، می توان گفت که آثار ابن ندیم، حاجی خلیفه و آقا بزرگ طهرانی، به عنوان منابع و مآخذ اصلی تاریخ کتاب شناسی اسلامی به شمار می رود. انواع فهرست کتاب شناسی اسلامی را می توان در چند بخش کلی تقسیم نمود.
- فهارس عمومی: فهرست هایی که به صورت عمومی درباره مکتوبات و آثار علوم مختلف پرداخته اند و به کتابخانه یا شخصیت خاصی نظر نداشته اند؛ مانند کتاب فوز العلوم معروف به کتاب الفهرست یا فهرست ابن ندیم تألیف ابوالفرج محمد بن ابی یعقوب اسحاق وراق، معروف به ابن ندیم (م 380 .ق) که به عنوان کهن ترین فهرست از نویسندگان مسلمان بر جای مانده است. وی، آثار دانشمندان و علمای مسلمان و غیرمسلمان را در علوم و فنون مختلف که به دست وی رسیده یا از اسامی آنها اطلاعی داشته، در این کتاب آورده است.
- فهارس مذهبی: به فهرست هایی گویند که برای معرفی آثار دانشمندان یک مذهب نگارش یافته است؛ مانند فهرست شیخ طوسی به نام فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الأصول معروف به کتاب الفهرست که توسط شیخ طوسى (374ـ446 .ق) نوشته شده است و به معرفی شخصیت های علمی شیعه و آثار علمی آنان پرداخته است. ایشان با تدوین روشمند فهرستى درباره دانشمندان شیعه و آثار علمى آنان، گام بسیار بلندى براى معرفى چهره علمى تشیع برداشت.
- فهرست آثار دانشمندان: به فهرست هایی گفته می شود که توسط خود شخص یا دیگران برای معرفی آثار علمی آنان نگارش یافته است؛ مانند فهرست تصانیف کراجکی که توسط یکی از شاگردان وی نوشته شده است یا فهرست کتاب های زکریای رازی که توسط ابوریحان بیرونی نوشته شده است.
- فهرست کتابخانه: فهرست هایی است که توسط صاحب کتابخانه یا فرد دیگری برای معرفی کتاب های یک کتابخانه نوشته شده است؛ مانند کتاب الأبانة فی معرفة أسماء کتب الخزانة که رضی الدین بن طاووس حلی (589ـ664 .ق) این فهرست را برای کتابخانه شخصی خود نوشت و سپس، برای تکمیل اطلاعات این اثر، کتاب سعد السعود را به نگارش درآورد.
اهمیت فهرست نویسی و کارکردهای آن
با توجه به گستردگی و تنوع نسخه های خطی در نقاط مختلف جهان، ضرورت شناسایی و معرفی آنها، امری بایسته و لازم است که در قالب فهرست های گوناگون توسط فهرست نویسان انجام شده است. کارکرد اصلی فهرست، گردآوری اطلاعات برای اطلاع رسانی بهتر به همراه ایجاد بستر مناسب بازیابی منابع و متون مورد نیاز برای پژوهشگران علوم مختلف است. از دیگر موارد کارکرد فهرست ها می توان به موارد ذیل اشاره کرد :
سازمان‌یابی اطلاعات برای اطلاع رسانی بهتر، شناسایی و انتخاب مدرک و بررسی آثار ناشناخته و مبهم، آسانی و سرعت در دسترسی به منابع، دقت در جست‌وجو و بازیابی اطلاعات، تفکیک و محدود کردن انتخاب، بررسی ویژگی های خاص از جنبه های مختلف کتاب شناختی، ارجاع و استناددهی علمی منابع، ایجاد ارتباط بین شناسه های کتاب شناسی و نسخه شناسی متون، آشنایی با سیر تکامل و فرآیند تطوّر علوم مختلف، تفکیک و جداسازی نسخه ها، امکانات و قابلیت های دسته بندی بر اساس شناسه های خاص، کاهش هزینه های جستجو و دسترسی به منابع، اشتراک گذاری اطلاعات برای تعداد بیشتری از افراد در محدوده زمانی و جغرافیایی.
انواع فهرست
فهرست ها را با توجه به نوع کارکرد و روش نگارش، به چند دسته کلی می توان تقسیم کرد :
- فهرست عام: فهرست هایی که به صورت عمومی درباره کتاب ها نگاشته شده است و منحصر به شخص یا کتابخانه خاص نیستند؛ مانند فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) و الذریعة الی تصانیف الشیعة اثر علامه شیخ آقا بزرگ طهرانی که درباره عموم نسخ خطی با هر موضوع و زبان یا نگاشته های شیعیان است و متعلق به منطقه یا کتابخانه خاصی نمی باشد. اغلب این فهرست ها، فقط به ارائه اطلاعات کلی و ساده از کتاب مانند نام و عنوان کتاب و پدیدآورنده و برخی اطلاعات نسخه همچون نام کاتب و تاریخ کتابت می پردازد.
- فهرست خاص: فهرست هایی که به صورت خاص به معرفی کتاب های یک کتابخانه (عمومی یا شخصی)، یا یک شخصیت به خصوص یا یک موضوع خاص می پردازد؛ مانند فهرست نسخه های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، فهرست نسخه های خطی کتابخانه شخصی میبدی، فهرستگان نسخه های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه.
- فهرست توصیفی: فهرست هایی که به صورت توصیفی به بیان ویژگی های کتاب شناسی و نسخه شناسی آن می پردازد؛ مانند فهرست توصیفی دست نوشت های پزشکی دوره اسلامی در کتابخانه های ایران و جهان.
- فهرست تحلیلی: در این روش، فهرست نگار علاوه بر تکمیل اطلاعات به صورت توصیفی کتاب شناسی و نسخه شناسی به سایر منابع کتاب شناسی نیز مراجعه کرده و پس از تورّق و تصفّح و مقایسه نسخه موجود با سایر نسخه های دیگر، وجوه اشتراک و افتراق، حذف و اضافات، یادداشت ها و حواشی را بررسی و ضبط علمی و دقیق کرده و سپس، به صورت یک تحقیق و پژوهش همه جانبه در آرای مؤلف و دیگر نگارش های وی که همراه با شناخت ساختار زبانی و سبک نگارش اوست، به صورت توضیحی و تحلیلی به بررسی تمام جوانب و زوایای اثر خواهد پرداخت؛ مانند فهرست ابن یوسف شیرازی از کتابخانه سپهسالار و فهرست تحلیلی کتاب های چاپ سنگی ایران موجود در کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران.
اصول فهرست نویسی
فهرست نویسان نسخ خطی، به طور عمده در تهیه فهرست های خود، دو دسته اطلاعات را به عنوان مبنای فهرست نویسی مورد توجه قرار داده اند که می توان از آنها به عنوان اصول اساسی فهرست نویسی نام برد : «کتاب شناسی» و «نسخه شناسی». در غالب فهرست ها ابتدا اطلاعات کتاب شناسی آورده می شود و پس از آن، به اطلاعات نسخه شناسی پرداخته می شود. در منابع دیجیتالی، فیلدهای اطلاعاتی، هر کدام متناسب با داده های مربوط تکمیل می شود که در ادامه، به بررسی آنها خواهیم پرداخت.
- کتاب شناسی: مهم‌ترین اصل برای یک فهرست نویس، جمع آوری اطلاعاتی است که درباره کتاب و موضوع آن و پدیدآور کتاب می باشد؛ هر چند این کار از فعالیت های جنبی اوست؛ زیرا هدف اصلی فهرست نویس، معرفی نسخه و خصوصیات آن است ولی این اطلاعات کتاب شناسی، بسیار پُرفایده و با اهمیت است. این اطلاعات، ثابت و معیّن بوده و غیرقابل تغییر است و منحصر در یک نسخه نیست. اطلاعات کتاب شناسی، جنبه های موضوعی و محتوایی کتاب را در بر می گیرد که جنبه علمی نیز دارد. به طور معمول، کتاب شناسی، شامل این گونه موارد است : عنوان کتاب، پدیدآور یا پدیدآورندگان، زبان و موضوع. در ادامه، به توضیح مختصر هر یک از آنها می پردازیم.
1. عنوان کتاب: عنوان یا نام اثر، مهم ترین شناسه و فیلد اطلاعاتی در کتاب شناسی است؛ زیرا اوّلین مؤلفه شناسایی اثر می باشد که در جست و جوی میان انبوه اطلاعات بسیار ضروری است و اثر نویسنده به آن عنوان شناخته و متمایز می شود. برای همین، باید عنوان را به صورت کامل آورد؛ نه مختصر و تلخیص شده. ضمن اینکه برخی کتاب ها عنوان دیگری مانند نام مشهور دارند و یا اینکه دارای چند عنوان می باشند که تمام موارد نیز باید به عنوان نام های دیگر کتاب آورده شوند.
2. پدیدآور: یکی دیگر از با اهمیت ترین شناسه های اطلاعاتی کتاب شناسی، نام پدیدآور اثر است که باید معرفی شود.
3. زبان یا لغت: که به عنوان یکی از فیلدهای اطلاعاتی مهم برای شناسایی اثر در محدوده زبانی خاص بسیار ضروری است. در برخی کتاب ها چند زبان مختلف به کار رفته است؛ مانند ترجمه ها و شرح ها یا حاشیه ها، همچنین فرهنگ نامه ها و لغت نامه ها که باید به زبان اصلی و تفکیک آن با ذکر مشخصات کامل توجه و دقت نمود.
4. موضوع: یکی دیگر از گزینه های مهم که در تشخیص و شناسایی اثر بسیار ضروری است، تعیین موضوع کتاب می باشد که با توجه به نزدیک بودن برخی رشته های علوم، می توان یک کتاب را در چند موضوع تعریف کرد.
- نسخه شناسی: این قسمت، شامل اطلاعاتی است که به شناسایی و معرفی ویژگی ها و خصوصیات نسخه مورد نظر می پردازد که منحصر در همین نسخه می باشد، و آن را از دیگر نسخه ها متمایز می کند و شامل مواردی همچون : نام کاتب، محل کتابت، تاریخ کتابت، نوع خط و خصوصیات آن، نوع کاغذ، نوع جلد، مشخصات سفارش دهنده کتابت، واقف و تاریخ وقف، تزیینات نسخه، یادداشت و حاشیه، مهر و تملک نسخه، تعداد برگ و سطور، اندازه و قطع می باشد. در ادامه، به توضیح برخی از این موارد می پردازیم.
1. نوع خط و خصوصیات آن که نسخه به وسیله آن تحریر شده است و در نسخه های خطی شامل انواعی چون: نسخ، ثلث، نستعلیق، تعلیق و تحریری می باشد. در این مورد، خصوصیات هنری و فنی آن همراه با زیبایی و خوانا بودن و دارا بودن اعراب یا سایر خصوصیات به صورت کامل و دقیق، بررسی می شود.
2. نام کاتب نسخه؛ به همان صورتی که در متن آمده است، بدون تصرف و تغییر؛ چرا که در برخی موارد کاتبان برای رعایت احترام نام پدر خویش را بر نام خود مقدم کرده اند که در صورت جا به جایی و تغییر، مشکلات فراوانی را برای فهرست نویس و مراجعه کنندگان به نسخه ایجاد خواهد کرد. برای جلوگیری از این اشکالات، باید حتماً عین عبارات آورده شود.
3. تاریخ کتابت نسخه که باید تمام موارد آن همچون: ایام هفته، تاریخ، روز، ماه و سال به صورت کامل ذکر شود. این تاریخ، غالباً به صورت هجری قمری است و گاهی تاریخ های دیگری را نیز ذکر کرده اند که مصادف با وقایع و مناسبت های تاریخی و اجتماعی بوده است و در برخی موارد نیز تاریخ را به صورت شعر روایت نموده اند و از جهت ادبی، بسیار با اهمیت و در خور توجه و بررسی است.
4. محل کتابت که با ذکر جاها و اماکن و نیز روستاها و شهرها همراه با اوصاف آنجا می باشد؛ هر چند این اسامی در طول تاریخ دچار تغییرات فراوان در تلفّظ و یا رسم الخط شده اند که باید به همان صورت موجود در نسخه، ثبت شود.
5. تزئینات نسخه که به بررسی ویژگی های تزئینی و خصوصیات هنری نسخه می پردازد؛ مانند جدول و انواع آن، وجود سنگ های قیمتی، تذهیب و نقوش، رنگ بندی و امثال آن.
6. نوع کاغذ که بیان کننده جنس کاغذ مصرف شده در نسخه خطی است و تشخیص آن، کار بسیار دشواری است.
7. نوع جلد که از جهت جنس و ساخت و همچنین تزئینات و نقش های روی آن، مورد بررسی و دقت نظر قرار می گیرد.
8. تعداد برگ و صفحات که مشخص کننده حجم نسخه است؛ چون معمولاً نسخه های خطی به صورت برگی نگهداری می شوند و بر اساس تعداد برگ و در برخی موارد نیز تعداد صفحات، توصیف می گردند.
9. تعداد سطر که بیان کننده تعداد سطرهای موجود در یک صفحه از نسخه است و در برخی موارد، تعداد سطرهای موجود در صفحات نیز با هم متفاوت است که به عنوان «سطور مختلف» ثبت می شود و گاهی مطالب در ستون های دو یا سه و چهار ستونی برای دیوان های شعر و یا متون نثر به رشته تحریر درآمده است.
10. قطع و اندازه کتاب و صفحات که به طور معمول، طول و عرض آن بر اساس سانتی متر اندازه گیری و ثبت می شود.
شیوه های فهرست نویسی
فعالیت های فهرست نویسی در طول تاریخ با توجه به نیازها و ابزارهای روز، روند رشد و تکامل خود را طی کرده است که به طور عمده، از اسلوب یکنواختی برخوردار بوده و در کلیات، به ظاهر وحدت و اشتراکات فراوانی دارند و تفاوت در سلیقه ها و جزئیات فهرست نویسی است؛ ولی از آنجا که در طول زمان و با گسترش فناوری های روز دنیا بر دامنه اطلاعات و داده های فراوان در جهان افزوده می شود، ضرورت ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات نیز بسیار مهم می گردد؛ چنانچه در فهرست کتابخانه های قدیمی، اطلاعات کلی و مجمل وجود داشت و به مرور در عصر دیجیتال و ارتباطات، به اطلاعات جزئی و دقیق تر برای تشخیص و تعیین موارد مشابه و یا موارد تکراری در نام کتاب یا پدیدآورندگان و کاتبان نیاز بود که برای جست و جو در میان انبوه اطلاعات که در ابتدا بسیار کم و ساده بود، ضروری به نظر می رسید. به همین دلیل در گذر تاریخ، فهرست نویسی با فراز و نشیب های بسیاری، رشد و تکامل یافت تا اینکه در عصر حاضر، به متادیتا و به صورت دیجیتالی تبدیل شد. در مجموع، می توان شیوه های فهرست نویسی نسخ خطی را به دو گروه سنّتی و نوین تقسیم بندی کرد:
- فهرست نویسی سنّتی نسخ خطی، بر اساس اصول فهرست نویسی قدیم سامان یافته و به طور عمده به دو قسمت «کتاب شناسی» و «نسخه شناسی» نگاشته می شده است. در قسمت کتاب شناسی، به معرفی کامل و دقیق کتاب پرداخته می شود و معمولاً شامل این موارد است : نام ها یا عنوان کتاب، پدیدآورندگان یا مؤلف، زبان، موضوع، عنوان باب های کتاب یا فصل های آن و توضیحاتی درباره کتاب یا شرح حال پدیدآورنده آن و مطالبی که اطلاعاتی را در مورد کتاب بیان می کند.
در قسمت نسخه شناسی نیز یادداشت های مربوط به نسخه خاص از یک کتاب نوشته می شود و معمولاً شامل موارد ذیل است: نام کاتب نسخه، تاریخ کتابت، محل کتابت، نام کتابخانه محل نگهداری نسخه و شماره بازیابی و نگهداری آن نسخه در همان کتابخانه، نوع خط، نوع جلد، نوع کاغذ، تعداد سطرها و اندازه آنها، آغاز و انجام نسخه، تزئینات نسخه، مهرها و یادداشت های آن.
- فهرست نویسی نوین نسخ خطی، بر اساس استانداردهای علم کتابداری انجام می شود و به طور عمده به دو دسته «تحلیلی» و «توصیفی» تقسیم بندی می شود و با توصیف شناسه های اطلاعات یا تحلیل هر یک از آنها، همراه است.
در بررسی تاریخچه شیوه فهرست نویسی مدرن در جهان باید گفت که برای فهرست کردن کتاب های خطی در سال 1939 م توسط انجمن تاریخی آمریکا با تشکیل کمیته خاص نسخ خطی پایه گذاری شد که در سال 1946 م این کمیته مواد پیشنهادی خود را برای فهرست نمودن نسخ خطی تاریخی، طراحی و اجراء کرد.
در سال 1951 م کتابخانه کنگره آمریکا نیز مشغول به فعالیت شد تا فهرست یکسانی را از فهرست های نسخه های خطی طراحی و آماده کند. از این رو، در سال 1954 م ویرایش مقدماتی قواعد فهرست نویسی توصیفی نسخ خطی در کتابخانه کنگره آمریکا منتشر شد که با توجه به نقص های فراوان آن، با عدم استقبال فهرست نویسان نسخ خطی در کشورهای اسلامی مواجه شد. در ایران نیز فهرست نویسان با یک شیوه ابداعی و در عین حال سنّتی، نسخ خطی را فهرست کرده اند.
اوّلین فهرست نویسی مدرن نسخه های خطی در ایران نیز فهرست مربوط به کتابخانه آستان قدس رضوی است که در سال 1305ش توسط گروهی با مقدمه رئیس کتابخانه به نام اوکتایی، به رشته تحریر در آمده است و نخستین فهرست کتابخانه مجلس نیز در سال 1312ش توسط رئیس کتابخانه به نام اعتصام الملک نوشته شده است که در آن حدود 800 نسخه خطی معرفی شد.
قواعد و استانداردهای فهرست نویسی نوین
استانداردهای موجود در کتابخانه های دیجیتالی، به سطحی از کیفیت خاص برای مدارک و اسناد دیجیتالی گفته می شود که در هنگام تولید و ذخیره سازی باید در نظر گرفته شوند. برخی از مراکز و نهادهای دارای صلاحیت جهانی با تعیین و تدوین این قوانین برای سازمان ها و مؤسسات در سطح بین الملل مشغول فعالیت اند. اوّلین مجموعه علمی مدوّن که به صورت رسمی قواعد فهرست نویسی کتاب های چاپی را تنظیم نمود، در سال 1841 م توسط سر آنتونی پانیزی برای کتابخانه ملی و موزه پادشاهی بریتانیا بود که به نام 91 قانون و قاعده فهرست نویسی مشهور شد و بر اساس حروف الفبای نام پدیدآور اثر تنظیم می شد و ارجاعاتی را بین اسامی و آثار ایجاد می کرد. در سال 1876 م شخصی به نام چارلز امی کاتر با 369 قاعده فهرست نویسی توصیفی و سرعنوان های موضوعی نوشت که شامل بخش های پدیدآور، عنوان و موضوع می شد و همراه با فهرست توصیفی و ترتیب الفبایی بود که بهتر و پیشرفته تر از قوانین قبلی بود. در انتهای قرن نوزدهم میلادی انجمن های کتابداری آمریکا و انگلستان هر کدام به صورت جداگانه، قوانین خاصی را برای فهرست های کتابخانه های خود ایجاد کردند که بعدها به همکاری آنها در سال 1908م با انتشار اوّلین قواعد فهرست نویسی جهانی بر اساس شناسه های عنوان و پدیدآور انجامید و شامل 174 قانون بود. در سال 1949 م نیز انجمن کتابداران آمریکا به تدوین مجموعه ای از قوانین فهرست نویسی اقدام کرد که با استقبال عمومی قرار نگرفت و انتقادهای فراوانی را به دنبال داشت.
مهم ترین قواعد فهرست نویسی در جهان که با استقبال و مقبولیت عمومی کتابدران کتابخانه ها همراه بوده است و در سطح بین المللی بیشترین استفاده را داراست، می توان از قواعد فهرست نویسی انگلو امریکن نام برد که در اثر همفکری و تلاش های بسیاری از فهرست نویسان جهان، مجموعه قوانینی برای تهیه فهرست و یکسان سازی اطلاعات به منظور ایجاد قوانین یکپارچه فهرست نویسی تهیه و تنظیم شده است و به عنوان منبع و مرجع اصلی در کتابخانه های دنیا استفاده می شود و در طول سالیان، ویرایش گردیده و مطابق با نیازهای روز دنیا در حوزه فناوری اطلاعات به روز رسانی شده است. نخستین ویرایش قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن، در سال 1967م پس از برگزاری کنفرانس جهانی فهرست نویسی صورت گرفت که توسط فدراسیون بین المللی کتابداران به نام ایفلا در سال 1961 م انجام شده بود که حدود هشتاد قانون برای عنوان های قراردادی کتاب یا سرعنوان های آن تدوین شد و بیشترین تأکید آن، بر روی نقش پدیدآور و نظم منطقی آن به عنوان یکی از مهم ترین امتیازات آن بود. انتشار این قوانین، برای سهولت دسترسی و یکپارچه سازی اطلاعات و جلوگیری از بی نظمی موجود در کتابخانه ها و صرفه جویی اقتصادی برای تبادل اطلاعات انجام شد و گسترش فناوری، سبب شد تا نسخه های ویرایشی این قواعد متناسب با نیازهای روز و تنوع شکل آثار و کارکردهای فهرست در جمع آوری و بازیابی اطلاعات به روز رسانی گردد و در نتیجه، با تغییرات و اصلاحات فراوانی همراه شد.
در دهه هفتاد میلادی نیز با گسترش استفاده از خدمات رایانه ای که بر اساس فهرست ها و کتاب شناسی های رایانه ای ایجاد شده بود، ویرایش دوم این قواعد با همکاری نمایندگان انجمن کتابداران آمریکا و انگلستان و کمیته فهرست نویسی کانادا و کتابخانه های کنگره آمریکا و بریتانیا در سال 1974م مطابق با استانداردهای بین المللی توصیف کتاب شناختی، بازنگری و منتشر شد. بسیاری از اصول و روش ها، مانند ویرایش اوّل و در ادامه همان بود؛ با گسترش توصیف موارد کتاب شناسی و تغییر شناسه ها به طرف جهانی شدن، قواعد استاندارد فهرست نویسی و ترجمه آن به زبان های گوناگون دنیا در دسترس همگان قرار گرفت که نشان دهنده روند تکاملی فهرست نویسی است که در ابتدا بسیار ساده و محدود انجام می شد و با گسترش و تنوع آثار و نیازمندی های گوناگون کاربران در سراسر جهان، تغییر و تکامل یافت.
در سال های 1988 تا 1998 م نیز تغییرات فراوانی بر آن قواعد انجام گرفت؛ چنان که در سال 1998 م الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتاب شناختی به آن افزاوده شد؛ تا اینکه در سال 2005 م الگوی ملزومات کارکردی داده های مستند از سوی ایفلا معرفی شد. در سال 2008 م نیز بر مبنای این دو الگوی معرفی شده که به صورت مفهومی بود، پیش نویس استاندارد توصیف و دسترسی منابع برای پشتیبانی از نیازهای موجود به بازار عرضه شد.
پیشرفت های فناوری اطلاعات در سال های گذشته که باعث بروز تغییرات تکاملی فهرست های برگه ای کتابخانه ها به فهرست های مبتنی بر وب شد، نیازمند نظام های طبقه بندی و شناسه های توصیفی و نمایه سازی اطلاعات بود که فرآیندی مشابه فهرست نویسی است و کمک شایانی به کاربران اینترنتی برای شناسایی و بازیابی اطلاعات کرده است و بر اساس محدوده و سطح به کارگیری اطلاعات، باعث انتخاب و تنظیم استانداردهای خاص برای پشتیبانی از نیازهای کاربران شده است. یکی از این نیازها، افزایش سرعت بازیابی منابع در موتورهای جستجو می باشد که متناسب با این هدف، متادیتا یا ابرداده مورد نظر، باید دارای شناسه های گسترده تفصیلی و جزئی تر باشد تا سرعت و دقت بازیابی منابع اطلاعاتی را در شبکه جهانی اطاعات، هر چه بیشتر افزایش دهد.
مدیریت اطلاعات برای دستیابی سریع و دقیق به اطلاعات، بدون توجه به شناسه و فیلدهای اطلاعاتی ابرداده ها ممکن نیست؛ زیرا یکی از مهم ترین ابزارهای ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات در محیط وب، استفاده از ابزاری است که به طور خلاصه و مفید، محتوای کامل منابع را پوشش دهد و کتابخانه ها سالیان متمادی برای توصیف منابع اطلاعاتی خود از فهرست اطلاعات کتاب شناختی و نسخه شناسی برای این منظور استفاده می کرده اند. استانداردهایی نیز برای یکسان سازی اطلاعات تولید شده است که تا به امروز نیز از آن استفاده می شود. می توان گفت نقش ابرداده در بانک های اطلاعاتی، به عنوان ابزاری برای مدیریت ذخیره سازی اطلاعات و همچنین جست و جو و بازیابی اطلاعات و نیز برای تبادل و انتقال اطلاعات در محیط وب بوده است؛ هر چند با گسترش اطلاعات، نیازمندی بیشتری به اطلاعات توصیفی و تحلیلی گسترده تری با اجزای بیشتر، برای معرفی مدارک دیجیتالی به نظر می رسید که در دوره سنّتی نیازی به آنها نبود.
از مهم ترین استانداردهای ابرداده ای مطرح در جهان، می توان به ابرداده: دابلین کور، مارک، مدز و متس اشاره کرد. هر کدام علاوه بر استاندارادهای رو به پیشرفت خودشان، دارای شناسه هایی به صورت تگ می باشند که می تواند موجب ارتقاء سطح کاربری آنها گردد. گفتنی است که شیوه های استانداردسازی، متناسب با روش و کارکرد فهرست نویسی، متفاوت خواهد بود؛ همچنان که دلایل مختلفی برای فهرست نویسی نسخه ها وجود دارد که موجب تفاوت در فهرست نویسی های مختلف شده است و باید تا حد امکان آنها را بر اساس قواعد و اصول فهرست نگاری و شیوه های استاندارد، تجمیع و یکسان سازی نمود.
چند پیشنهاد
از آنجا که فعالیت های متنوع و متعددی در تدوین و تنظیم فهرست های نسخ خطی در طول سال های گذشته توسط اساتید و عالمان این کار انجام گرفته است، به نظر می رسد با توجه به نیازهای جدید فناوری اطلاعات در عصر ارتباطات باید کارگروهی از صاحب نظران و فهرست نویسان با تشکیل جلسات هم اندیشی به تهیه و تولید مستندات علمی بانک های اطلاعاتی بپردازند و بر اساس اشتراکات قواعد فهرست نویسی که با تجمیع و یکسان سازی اطلاعات فهرست نویسی های سنّتی و نوین می تواند باشد، بانک اطلاعاتی جامع نسخه های خطی اسلامی تولید کنند؛ هر چند برخی کارهای مستقل نیز در این مسیر انجام شده است.
در پایان، مواردی به عنوان ایده های پژوهشی که هر یک قابلیت بررسی و تحقیق جداگانه ای را به صورت مفصل دارا می باشد و در مسیر دیجیتال سازی فهرست نویسی نسخ خطی از اهمیت فراوانی برخوردار است، به صورت پیشنهاد بیان می شود:
- تهیه و تدوین اصول و قواعد فهرست نویسی نسخه های خطی اسلامی؛
- تجمیع و یکپارچه سازی مستند اسامی پدیدآورندگان و کاتبان نسخه های خطی؛
- تهیه و تدوین مستند جامع برای عنوان های نسخه های خطی؛
- تهیه و تنظیم مستند موضوعات و سرعنوان های موضوعی نسخه های خطی؛
- تهیه مستند معرفی اماکن و مدارس اسلامی، در دوره های مختلف که در تهیه و تولید نسخ خطی نقش مهمی داشته اند.
پی نوشت:
* مدیر پژوهشی پایگاه کتابخانه د یجیتال نُسخ خطی(نور)منابع:
1. اصغری هاشمی، محمدجواد، شیوه نامه تصحیح متون، انتشارات دلیل ما، چاپ اوّل، زمستان 1388ش.2. المنجد، صلاح الدین، قواعد تحقیق المخطوطات، بیروت: دار الکتاب الجدید، 1970م.
3. انوار، سید عبدالله، «اصول و روش فهرست نویسی نسخ خطی»، پیام بهارستان، آبان 1385، ش 65، ص 32 ـ 38.
4. رحیمی ریسه، احمدرضا، نسخه خطی و فهرست نگاری در ایران، تهران: مرکز پژوهش میراث مکتوب، 1384ش.
5. شیری، علی اصغر، ابرداده ها و تأثیر آن بر فهرست های رایانه ای، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1378ش.
6. صدرایی خویی، علی، «دانش فهرست نویسی نسخه های خطی»، پژوهش و حوزه، زمستان 1380، ش 8، ص 104 ـ 115.
7. طاهری، مهدی، مجموعه مقالات نخستین همایش تخصصی کتابخانه دیجیتالی، تهران: سبزان، 1387ش.
8. عبدالوهاب، رمضان، مناهج تحقیق التراث بین القدامی والمحدثین، مصر: المطبعة الخانجی، 1406ق/1986م.
9. عظیمی، حبیب الله، «نگاهی نو به فهرست نویسی نسخ خطی و پیوند میان شیوه های سنّتی و نو»، آئینه میراث، پائیز 1387، ش 42، ص 129 ـ 139.
10. فتاحی، رحمت الله و مهد طاهری، فهرست نویسی: اصول و روش ها، تهران: کتابدار، 1387ش.
11. موسوی چلک، افشین، «اصول و قواعد استاندارد فهرست نویسی نسخ خطی»، پیام بهارستان، آبان 1380، ش 7، ص 33 ـ 35.
12. وفادار مرادی، محمد، مقدمه ای بر اصول و قواعد فهرست نگاری در کتب خطی، تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس، 1379ش.