مقدمه
پیشبرد اهداف توسعه اقتصادی-اجتماعی کشور، در گرو حصول اطمینان از تداوم کسب و تأمین منابع ارزی مورد نیاز است. با توجه به تأکید بر خلاصی از اقتصاد تک‌محصولی و تشویق صادرات غیرنفتی، لازم است که بررسی گسترده ای به منظور شناخت برترین‌های نسبی بالقوه کشور در عرصه‌های مختلف تولیدی و صنعتی به عمل آید. صنعت نرم‌افزار که یکی از اساسی‌ترین مؤلفه‌های فنّاوری اطلاعات است، دارای سریع‌ترین رشد در بازار فنّاوری اطلاعات می‌باشد. در دو دهه گذشته، این صنعت بالاترین رشد را در میان صنایع تولیدی کشورهای پیشرفته داشته است. همچنین کشورهای در حال توسعه مانند هند با استفاده از توانایی‌های خود توانسته‌اند از محل صادرات نرم‌افزار، درآمد قابل توجهی کسب کنند.
در حوزه نرم‌افزارهای علوم اسلامی علاوه بر مزیت‌های موجود در بخش نرم‌افزار، پتانسیل‌ها و توانمندی‌های خوبی نیز در بخش علوم و معارف اسلامی وجود دارد. اما نامشخص بودن جایگاه نرم‌افزاری در کشور و به تبع آن جایگاه نرم‌افزارهای علوم اسلامی و همچنین عوامل متعدد دیگر، مانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی شده است.
بیان مسأله
به اعتقاد بسیاری از اندیشمندان هیچ یک از فنّاوری‌های مختلف موجود به‌اندازه فنّاوری اطلاعات، حوزه‌های مختلف زندگی را متحول نساخته است. صنعت نرم‌افزار، یکی از ابعاد مهم فنّاوری اطلاعات می‌باشد. بر این اساس، دنیای صنعتی، سرمایه‌گذاری کلانی برای رشد و توسعه صنعت نرم‌افزار انجام داده است. همچنین بسیاری از کشورهای درحال توسعه با پی بردن به اهمیت موضوع، جایگاه ویژه‌ای را برای صنعت نرم‌افزار در برنامه‌های توسعه اقتصادی و اجتماعی خود قائل شده‌اند. برخی از‌اندیشمندان بر این باورند که فنّاوری اطلاعات فرصتی طلایی در اختیار کشورهای در حال توسعه قرار داده است و کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست.
دست‌اندرکاران صنعت فنّاوری اطلاعات، صادرات نرم‌افزار را یکی از برجسته‌ترین توانایی کشور در زمینه فنّاوری اطلاعات می‌دانند که سیاست‌گذاری اصولی برای توسعه صادرات نرم‌افزار، در دستیابی به درآمدهای کلان می‌تواند اثربخش باشد. با وجود نیروهای تحصیل‌کرده فنی و خلاق، و نیز هزینه پایین نیروی انسانی، کشور ما در زمینه تولید و صادرات نرم‌افزار از مزیتی نسبی برخوردار است. با برنامه‌ریزی صحیح و انجام حمایت‌های مناسب، می‌توان مانند کشورهای موفق در زمینه تولید و صادرات نرم‌افزار به موفقیت‌های چشمگیری دست یافت.
در حوزه نرم‌افزارهای علوم اسلامی علاوه بر وجود مزیت‌های بازار نرم‌افزار، پتانسیل‌های نهفته و مزیت‌های قابل توجهی در حوزه علوم و معارف اسلامی وجود دارد، از جمله: تعلق بسیاری از اندیشمندان اسلامی در گذشته و حال به این مرزوبوم، وجود متخصصان و صاحب‌نظران در حوزه‌های مختلف علوم و معارف اسلامی، مورد استقبال قرارگرفتن محصولات تولیدی علوم و معارف اسلامی که شامل نظرات مکتوب علما،اندیشمندان اسلامی و ایرانی می‌باشد. از این رو، تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی، یکی از حوزه‌های مناسب و جذاب برای انجام فعالیت‌ها می‌باشد.
بررسی چندسال گذشته، نشان دهنده موفقیت‌هایی در این زمینه است که البته پیش از آن‌که عمومی باشد، موردی بوده و هنوز فقط نشانه‌هایی از آنچه که می‌تواند باشد، ملاحظه گردیده است. حال می‌توان پرسید که چرا با وجود این مزیت‌ها و پتانسیل‌ها، هنوز شاهد موفقیت‌های چشمگیر و متناسب با این توانایی‌ها نیستیم؟ چه عواملی مانع این کار شده است؟ در حقیقت، سؤال اصلی این است که چه عواملی بر تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی تأثیر می‌گذارند؟ آیا این عوامل داخلی هستند یا خارجی؟ آیا بیشتر عوامل، به فرایند تولید و صادرات این محصول مربوط می‌شوند و یا به صورت غیرمستقیم از طریق زیرسیستم‌های محیطی تأثیر می‌گذارد؟
به صورت دقیق، مقاله حاضر در صدد پاسخ به سئوال‌های ذیل است:
- مجموعه عوامل تأثیرگذار بر تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی کدام‌اند؟
- عوامل مهمی‌که بیشترین تأثیر را بر توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی دارند، چه عواملی هستند؟
- از نظر دست‌اندرکاران (تولید و صادرکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی) کدام یک از عوامل بیش از بقیه عوامل مانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی می‌باشد؟
چارچوب نظری و مدل تحقیق
چارچوب نظری، بنیانی است که پژوهش بر آن استوار است. این چارچوب شبکه‌ای است منطقی و توصیفی، مشتمل بر متغیرها و روابط بین آن‌ها که در پی اجرای فرایندهایی چون: مصاحبه، مشاهده و بررسی پیشینه، شناسایی می‌گردد. با بررسی اسناد و مدارک و انجام مطالعات مقدماتی، سه عامل مهم در توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی شناسایی گردید که عبارت‌‌اند از: عوامل تولید، سیاست‌‌های حمایتی و اصول بازاریابی. در تحقیق حاضر، سعی می‌شود واریانس متغیر وابسته ( تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم‌اسلامی) با سه عامل مستقل بیان گردد. عامل تولید خود به سه عامل دیگر تقسیم می‌گردد. در بحث تولید هر چقدر نیروی انسانی متخصص در حوزه‌های مختلف تولید، بیشتر و باتجربه‌تر باشند، تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی با مشکلات کم و هزینه کمتری تولید می‌گردد. از این رو، امکان صادرات این محصولات بیشتر می‌شود. عدم وجود مشکلات در سرمایه‌گذاری جهت تولید، بازار تولید را می‌تواند گسترش دهد. همچنین وجود فنّاوری مناسب، در کاهش هزینه‌ها و مشکلات تولید بسیار مؤثر می‌باشد. در نتیجه، مجموعه عوامل تولید می‌توانند تأثیر چشمگیری بر توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی داشته باشند. سیاست‌‌های حمایتی نیز شامل چهار دسته از عوامل است. با تدوین قوانین و مقررات حمایت کننده از تولید و صادرکنندگان، دولت می‌تواند اطمینان لازم را جهت پشتیبانی قانونی فراهم آورد. با ایجاد امنیت جهت سرمایه‌گذاری (داخلی و خارجی) دغدغه جذب سرمایه برای تولید و صادرکنندگان کاهش می‌یابد. سیستم بانکی با سیاست‌‌های حمایتی مختلفی مثل اعطای وام و اختصاص ارز دولتی (سوبسید) و ضمانت صادرات، می‌تواند حمایت‌های لازم را از تولید و صادرکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی به عمل آورد.
معافیت‌ها و تخفیفات مختلف نیز یک عامل حمایت کننده به حساب می‌آیند؛ چراکه صنعت تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی یک صنعت نوپا بوده و نیاز به این نوع حمایت‌ها دارد. همه این عوامل، باعث تقویت سیاست‌‌های حمایتی و در نتیجه، احساس پشتیبانی و امنیت از طرف تولید و صادرکنندگان و در نهایت، موجب توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی می‌گردد. امروزه اصول بازاریابی در صادرات نقش اساسی را ایفا می‌نماید. تولید و صادرکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی با توجه به این اصول می‌توانند بازارهای خود را گسترش داده و صادرات محصولات خود را افزایش دهند. تبلیغات یک امر ضروری در معرفی کالا و محصول به شمار می‌آید و ویژگی خود کالا مثل رعایت استانداردها و بسته‌بندی نیز در جلب نظر مشتریان نقش بسزایی دارد.
شناخت و در نظرگرفتن سلیقه مصرف کنندگان با توجه به تنوع سلایق و گرایشات، مخصوصاً در مسائل معارف اسلامی یک امر حیاتی است؛ زیرا افراد (مشتریان) ، پایبندی بسیاری به گرایشات و سلایق مذهبی و زبانی خود دارند. با توجه به این‌که فروش محصول در کشورهای دیگر در بستر یک سیستم کل(کشور مقصد) که زیرسیستم‌های مختلفی دارد صورت می‌پذیرد، توجه به ویژگی‌های خاص این سیستم‌ها مثل سیستم حقوقی کشور مقصد می‌تواند در میزان فروش و کاهش مشکلات احتمالی، تأثیر فراوانی داشته باشد. مجموعه این عوامل، باعث بازاریابی موفق و در نتیجه، افزایش صادرات می‌گردد.
مدل تحقیق را می‌توان با توجه به توضیحاتِ یاد شده به شرح زیر ترسیم نمود:
فرضیه‌های تحقیق
فرضیة اوّل: عوامل تولید، یکی از موانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی است.
فرضیة دوّم: سیاست‌‌های حمایتی، از جمله موانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی می‌باشد.
فرضیة سوّم: ضعف بازایابی، یکی از موانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی است.
فرضیة چهارم: ضعف سیاست‌‌های حمایتی دولت، مهم‌ترین عامل درعدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم‌اسلامی می‌باشد.
فرضیة پنجم: از بین عوامل تولید، عامل سرمایه مهم‌ترین مانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم‌اسلامی است.
فرضیة ششم: از میان عوامل سیاست‌‌های حمایتی، عامل قوانین و مقررات، مهم‌ترین مانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی به شمار می‌رود.
فرضیة هفتم: از بین عوامل بازاریابی، عامل ویژگی کالا، مهم‌ترین مانع توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی می‌باشد.
جامعه و نمونه‌آماری
جامعه آماری این پژوهش، در برگیرنده تمامی تولید و صادرکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی است.متأسفانه در هیچ جا اطلاعات این شرکت‌ها به صورت قطعی و منسجم ثبت نگردیده است. بنابراین، از طرق مختلف از جمله بررسی شرکت‌های شرکت کننده در نمایشگاه‌های شش‌گانه نرم‌افزارهای علوم اسلامی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 50 شرکت شناسایی گردید. 10 شرکت قابل دسترسی نبودند و برای بقیه شرکت‌ها پرسشنامه‌ای ارسال گردید که از این تعداد، 32 پرسشنامه قابل استفاده بود.
یافته‌های تحقیق
با توجه به فرضیه‌های یاد شده می‌توان یافته‌های ذیل را برای تحقیق بیان نمود:
فرضیة اوّل:
میانگین امتیازات عوامل تولید، بالاتر از حد پایین ناحیه متوسط قرار ندارد. :H0
میانگین امتیازات عوامل تولید، بالاتر از حد پایین ناحیه متوسط قرار دارد. :H1
با انجام آزمون مقایسه میانگین با حد پایین ناحیه متوسط (البته بعد از تعیین طیف)، نتیجه آزمون در سطح نشان دهنده ردّ H0 می‌باشد. و این به آن معناست که عوامل تولید، یکی از موانع تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی است و به این قضاوت 95 درصد اطمینان داریم.
فرضیه دوم:
میانگین امتیازات سیاست‌‌های حمایتی، بالاتر از حد پایین ناحیه متوسط قرار ندارد. :H0
میانگین امتیازات سیاست‌‌های حمایتی، بالاتر از حد پایین ناحیه متوسط قرار دارد. :H1
با انجام آزمون مقایسه میانگین با حد پایین ناحیه متوسط (البته بعد از تعیین طیف) ، نتیجه آزمون در سطح نشان دهنده ردّ H0 می‌باشد. و این به آن معنا است که سیاست‌‌های حمایتی، یکی از موانع تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی بوده و به این قضاوت 95 درصد اطمینان داریم.
فرضیه سوم:
میانگین امتیازات ضعف بازاریابی بالاتر، از حد پایین ناحیه متوسط قرار ندارد. :H0
میانگین امتیازات ضعف بازاریابی بالاتر، از حد پایین ناحیه متوسط قرار دارد. :H1
با انجام آزمون مقایسه میانگین با حد پایین ناحیه متوسط (البته بعد از تعیین طیف) ، نتیجه آزمون در سطح نشان دهنده ردّ H0 می‌باشد. و این به آن معنا است که ضعف بازاریابی، یکی از موانع تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی بوده و به این قضاوت 95 درصد اطمینان داریم.
فرضیه چهارم:
از بین عوامل سه‌گانه، عامل سیاست‌‌های حمایتی بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی ندارد. :H0
از بین عوامل سه‌گانه، عامل سیاست‌‌های حمایتی بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی دارد. :H1
نتایج آزمون رتبه‌بندی فریدمن در جدول ذیل آمده است.
از رتبه‌بندی فریدمن نتیجه می‌شود که بیشترین امتیاز متعلق به سیاست‌‌های حمایتی و بعد از آن، عوامل بازاریابی و در آخر، عوامل تولید می‌باشد.
با توجه به آزمون یاد شده از نظر اولویت تأثیر بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی، سیاست‌‌های حمایتی در مقام اوّل قرار دارد. نتایج حاصل از آزمون ویل کاکسون و آزمون کلموگروف اسمیرنو نیز مؤید این مطلب می‌باشد.
فرضیه پنجم:
از بین عوامل تولید، عامل سرمایه بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی ندارد. :H0
از بین عوامل تولید، عامل سرمایه بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی دارد. :H1
از نتایج آزمون ویل کاکسون، آزمون کلموگروف و دسته‌بندی فریدمن نتیجه می‌شود که سرمایه، مهم‌ترین عامل از عوامل تولید می‌باشد.
رتبه‌بندی فریدمن به شرح ذیل است:
فرضیه ششم:
از بین عوامل مربوط به سیاست‌‌های حمایتی، عامل قوانین و مقررات بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی ندارد. :H0
از بین عوامل مربوط به سیاست‌‌های حمایتی، عامل قوانین و مقررات بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی دارد. :H1
از نتایج آزمون ویل کاکسون، آزمون کلموگروف و دسته‌بندی فریدمن نتیجه می‌شود که قوانین و مقررات، مهم‌ترین عامل از سیاست‌‌های حمایتی نمی‌باشد.
رتبه‌بندی فریمن به شرح ذیل است:
فرضیه هفتم:
از بین عوامل مربوط به بازاریابی، عامل ویژگی کالا بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی ندارد. :H0
از بین عوامل مربوط به بازاریابی، عامل ویژگی کالا بیشترین تأثیر را بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی دارد. :H1
از نتایج آزمون ویل کاکسون، آزمون کلموگروف و دسته‌بندی فریمن نتیجه می‌شود که ویژگی کالا مهم‌ترین عامل از عوامل بازاریابی نمی‌باشد.
رتبه‌بندی فریدمن به شرح ذیل است:
نتیجه‌گیری و پیشنهادات
1. با توجه به نتایج آزمون‌ها، عوامل سه‌گانه، یعنی: تولید، سیاست‌‌های حمایتی و توجه به اصول بازاریابی بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی تأثیرگذار می‌باشند. اما نقش سیاست‌‌های حمایتی نسبت به دو عامل دیگر، پررنگ‌تر است. علاوه بر برنامه‌ریزی جهت تقویت این عوامل، توجه ویژه به اصلاح سیاست‌‌های حمایتی ضروری است. از این رو، پیشنهاد اصلاح سیاست‌‌های حمایتی از تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی ارائه می‌شود و استفاده از تجارب کشورهای موفق در این زمینه نیز توصیه می‌گردد.
2. با توجه به نتایج حاصله از آزمون فرضیات، از بین عوامل مربوط به سیاست‌‌های حمایتی، امنیت سرمایه‌گذاری مهم‌ترین متغیر تأثیرگذار بر عدم توسعه تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی است. این امر، هم شامل امنیت سرمایه‌گذاری داخلی می‌شود و هم سرمایه‌گذاری خارجی. البته از نظر پاسخ دهندگان، عدم وجود امنیت سرمایه‌گذاری داخلی تأثیر بیشتری دارد. به همین جهت، زمینه‌های ایجاد امنیت سرمایه‌گذاری در تولید و صادرات نرم‌افزارهای علوم اسلامی باید در اولویت کاری مسئولان و متولیان مربوطه قرارگیرد.
3. با توجه به نتایج حاصله، از بین عوامل تولید، سرمایه مورد نیاز (سرمایه ثابت و در گردش) برای تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی ، مهم‌ترین نیاز تولید و صادرکنندگان نرم‌افزارهای علوم اسلامی است. باید راهکارهایی جهت تسهیل در تهیه سرمایه مورد نیاز این شرکت‌ها اندیشیده شود.
4. در بخش بازاریابی، مهم‌ترین ضعف، مربوط به انجام تبلیغات می‌باشد. توجه به تبلیغات به عنوان یک بخش مهم از بازاریابی و برخورد حرفه‌ای وتخصصی با این مسأله، ضروری می‌باشد. از این رو، ضروری است که برنامه‌هایی برای انجام تبلیغات به‌طور کارشناسی تدوین گردد و به مرحله اجرا گذاشته شود.
پی نوشت ها: