الف. معرّفی اجمالی
پروژه «دانشنامه فرق و مذاهب» در واقع، نمودار درختی فرق و مذاهب است که بر اساس مهم‌ترین شاخصه‌های فرقه‌شناسی و فرقه‌نگاری تهیه و تنظیم شده است. ما در این پروژه، با گردآوری منابع مهم فرق و مذاهب اسلامی از ابتداء تاکنون و اتّصال مطالب این کتب به شاخه‌های متناسب درخت فرق و مذاهب و نیز ایجاد نمایه مکمّل‌های مربوطه، همراه با ایجاد کلیدواژه‌ها جهت استفاده حداکثری و آسان پژو هشگران از مطالب کتاب و درخت، سعی نمودیم به مجموعه‌ای نظامند و جامع در حوزه موضوعی فرق و مذاهب دست یابیم.
در این پروژه، تمام کتاب‌هایی که در زمینه فرق و مذاهب از قرن دوم تا قرن سیزدهم به رشته تحریر در آمده، گردآوری شده و همگی نیز به درخت فِرَق وصل گردیده است. گفتنی است که سعی نموده‌ایم بهترین و جامع‌ترین کتاب‌های قرن چهارده و پانزدهم را نیز ـ با توجّه به محدودیت‌های مالکیت معنوی و دیگر محذورات ـ انتخاب کنیم و سپس، به درخت فرق و مذاهب متّصل نماییم. البته همراه با این منابع که به درخت متّصل می‌شوند، منابع دیگری هم در موضوع فرق و مذاهب و تا حدودی ادیان، درکتابخانه این پروژه وجود دارد که می‌تواند مورد استفاده محقّقان قرار گیرد.
ـ چرایی و هدف
با توجّه به اهمیت و جایگاه ویژه فرق و مذاهب و شناخت عقاید، تطوّرات تاریخی، آثار و مشاهیر، جغرافیای زندگی و مناسبات خاصّ هر فرقه‌ای با دیگر فِرَق برای اندیشمندان علم کلام، دین‌پژوهان و سایر علاقه‌مندان، و نیز فقدان نرم‌افزاری یکپارچه، نظام‌مند و جامع در حوزه فرق و مذاهب، و همچنین، ضرورت بهره‌مندی از شیوه‌های نوین سازماندهی منابع و اطّلاعات و تحلیل موضوعی آنها، ایجاب می‌نمود تا چنین پروژه‌ای ایجاد و به انجام برسد.
پروژة یادشده با توجّه به نقش تأثیرگذار منابع و اطّلاعات این حوزه موضوعی در فهم صحیح و اصولی مطالب کلامی و تطوّرات تاریخی آن و در راستای ایجاد بستری مناسب جهت دستیابی پژوهشگران به محتوای منابع فرق و مذاهب بر اساس جست‌وجوی مفهومی در قالب درختواره و نیز فراهم کردن زمینه مطالعات و پژوهش‌های تطبیقی آراء کلامی در منابع فِرَق شیعه و اهل‌سنّت، پایه‌ریزی شده است.
ـ چشم‌انداز پروژه
این پروژه، پس از تکمیل و اتمام، در قالب نرم‌افزاری دسکتاپی و به صورت آفلاین، مانند سایر کتابخانه‌ها و دانشنامه‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی عرضه خواهد شد؛ امّا با توجّه به اینکه دنیای فرآورده‌های دیجیتال، با سرعت به سوی محصولات برخط و آنلاین پیش می‌رود و نیز با توجّه به رویکرد حداکثری مرکز نور به محصولات برخط، در همان ابتداء طرح پروژه، در نظر داشتیم که پس از اتمام کارِ دانشنامه فرق و مذاهب و با استفاده از داشته‌هایمان در این پروژه، ویکی دانشنامه فرق و مذاهب را در بستر وب راه‌اندازی کنیم.
با توجّه به فقدان چنین موضوعی به صورت جامع و نظام‌مند در بستر وب، و در راستای استفاده هرچه آسان‌تر پژوهشگران و سایر علاقه‌مندان، ویکی فرق و مذاهب می‌تواند زمینه بسیار خوبی را برای آشنایی هرچه بیشتر با فرقه‌های مختلف و ارائه کارهای پژوهشی تطبیقی میان‌فرقه‌ای فراهم کند.
ب. محتوا و قابلیت‌های برنامه
در این دانشنامه که در واقع، اوّلین محصول جامع در حوزه فرق و مذاهب اسلامی به شمار می‌آید، متن تمامی کتب اصلی و منبع، از قرن دوم تا سیزده و چهاردهم هجری جمع‌آوری شده و به درخت برنامه متّصل گردیده است. برخی از مهم‌ّترین این کتاب‌ها عبارت‌اند از:
- - «مسائل الإمامة» و «مقتطفات من الکتاب الأوسط»: عبدالله بن محمد ناشی اکبر؛
- - فرق الشیعة: حسن بن موسی نوبختی؛
- - مقالات الإسلامیین و اختلاف المصلین: علی بن اسماعیل اشعری؛
- - المقالات و الفرق: سعد بن عبدالله اشعری؛
- - التنبیه و الرد علی أهل الأهواء و البدع: محمد بن احمد ملطی شافعی؛
- - گرایشها و مذاهب اسلامی در سه قرن نخست هجری: احمد بن حمدان (ابو حاتم رازی)؛
- - اوائل المقالات: محمد بن محمد (شیخ مفید)؛
- - تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام: مرتضی بن داعی؛
- - التبصیر فی الدین و تمییز الفرقة الناجیة عن الفرق الهالکین: شهفور بن طاهر اسفراینی؛
- - الفصل فی الملل و الأهواء و النحل: علی بن احمد (ابن حزم)؛
- - الملل و النحل: عبد القاهر بن طاهر بغدادی؛
- - بیان الأدیان: محمد بن عبیدالله (ابو المعالی)؛
- - الفرق بین الفِرق: عبد القاهر ابن طاهر بغدادی؛
- - الحور العین: نشوان بن سعید حمیری؛
- - الملل و النحل: محمد بن عبد الکریم شهرستانی؛
- - إعتقادات فرق المسلمین و المشرکین: محمد بن عمر (فخر رازی)؛
- - طبقات المعتزلة: احمد بن یحیی (مهدی لدین الله)؛
- - خمس رسائل فی الفرق و المذاهب: احمد بن سلیمان (ابن کمال پاشا)؛
- - بلوغ الأرب و کنوز الذهب فی معرفة المذهب: علی بن عبدالله شهاری صنعانی؛
- - طبقات الزیدیة الکبری (القسم الثالث): ابراهیم بن قاسم بن مؤید بالله شهاری؛
- - تاریخ العقیدة الشیعیة و فرقها: فضل الله زنجانی.
قسمت مهم نرم‌افزار دانشنامه فرق و ادیان، «درخت فِرَق و مذاهب» است که دارای سرشاخه‌های اصلی و زیرمجموعه‌های متنوّعی است؛ برای مثال، در سرشاخه «فرق المسلمین» که اصلی‌ترین محور در این برنامه به شمار می‌رود، زیرمجموعه‌های مهمّی همچون: «الشیعة»، «اهل السنة»، «المشبهة»، «الخوارج»، «النواصب»، «الصوفیة» و «سائر الفرق»، ارائه شده است که هر یک از اینها، از زیرمجموعه‌های متنوّع دیگر برخوردار است؛ مانند شاخه «الشیعة» که به شاخه‌هایی مانند: «الامامیة»، «الزیدیة»، «الکیسانیة» و «سائر الفرق» تقسیم شده است و هر کدام از آنها نیز دربردارنده زیرمجموعه‌های بسیاری هستند که تمام این مجموعه‌ها، به متن کتب مربوط به هر شاخه متّصل شده است.
به طور کلّی، برای هر فرقه‌ای، درخت مخصوص و مرتبط با آن فرقه ساماندهی شده است که مشتمل بر محورهای اصلی مانند: تعریف، عقاید، آثار نوشتاری و عملی، ویژگی‌های خاصّ، آراء صاحب‌نظران درباره هر فرقه، ایرادات واردشده به فرقه، تاریخچه، جغرافیا و مؤسّس و رجال مهمّ فرقه می‌باشد.
در کنار این درخت، یکسری نمایه‌های مکمّل نیز وجود دارد؛ مثلاً وقتی شاخه درختی مثل «آثار اسماعیلیه» انتخاب می‌شود، در کنار آن، نمایه‌های مکمّل مربوط به این عنوان، همچون نام و نویسنده و پدیدآورنده آن آثار نیز در پنجره‌ای مستقل ارائه می‌گردد.
همراه نمایه‌ها، کلیدواژه‌ها نیز گنجانده شده است و محقّق از این طریق، به مترادفات، مرتبطات و مشترکات یک کلیدواژه هم دسترسی خواهد داشت؛ برای مثال، کتابی همچون «ملل و نحل»، یک عنوان مشترک از چند نویسنده است و در برنامه در هر قسمت، طوری این کلیدواژه ساخته شده که دقیقاً مشخّص شده منظور ما از «ملل و نحل» در اینجا، مثلاً «ملل و نحلِ شهرستانی» است.
گفتنی است که برخی مباحث، مخصوص یک یا چند فرقه خاصّ است و در دیگر فرق، چنین مبحثی مطرح نیست؛ برای مثال، موضوعی مانند «المنزلة بین المنزلتین» برای معتزله، و «رجعت» برای اثناعشریه، از مباحث خاصّ این دو فرقه محسوب می‌شود. ازاین‌رو، کاربر فقط در شاخه اثناعشریه به عنوان «رجعت»، و در شاخه معتزله به عنوان «المنزلة بین المنزلتین» دسترسی خواهد داشت و در شاخه فرقه‌ای مثل ماتریدیه که اصلاً به این مباحث پرداخته نشده، این دو عنوان را مشاهده نمی‌کند.
نکته دیگر اینکه در این پروژه، نگاه دست‌اندرکاران برنامه، یک نگرش گزارشی بوده است؛ یعنی بدون هیچ‌گونه داوری، به عرضه تمامی منابع فرق مبادرت ورزیده‌اند. به همین جهت، محقّقان تمام فرقِ شیعه و سنّی، به‌راحتی به وسیله این محصول می‌توانند پژوهش‌های خود را ساماندهی کنند.
موضوع دیگری که تا حدّ بسیاری بر اتقان کار افزوده، این است که طیّ سه مرحله، همه متون برنامه کنترل و بررسی شده است تا کتب با دقّت قابل قبولی در دسترس علاقه‌مندان و محقّقان قرار گیرد.
این نرم‌افزار در قالب «کتابخانه استاندارد نور» عرضه خواهد گشت و تمام قابلیت‌های فنّی و پژوهشی مربوط به این نوع کتابخانه نیز در برنامه گنجانده شده اس.