ره آورد نور

اشاره

تحول و دگرگونی، از مهم ترین ویژگی های زمان ماست و کتاب، این بزرگ ترین دستاورد فرهنگ بشری نیز از این امر مستثنا نمانده و کتاب الکترونیکی شکل جدید و دگرگون شده آن به شمار می رود.

از تولید اوّلین نسخه های کتاب الکترونیکی در کشور ما بیش از پانزده سال می گذرد و در طی این سال ها، تحول و تکامل فنّاوری اطلاعات در این مقوله نیز با پیشرفت فراوانی روبه رو بوده است.

امروزه کتاب الکترونیکی در حیات علمی اغلب دانش پژوهان و فرهیختگان این مروز و بوم راه یافته است و دیگر کمتر اندیشمندی را می توان یافت که در حوزه کار خویش از این دستاورد بزرگ بهره نجوید.

کتاب سال جمهوری اسلامی ایران بیست و یکمین دوره خود را پشت سر می گذارد و سالیانی چند است که ضرورت معرفی کتاب سال در بخش نشر الکترونیک توسط صاحب نظران و کارشناسان فرهنگ کشور مطرح شده است. شکر و سپاس خدای منّان را که همزمان با بیست و پنجمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخستین دوره معرفی کتاب الکترونیکی سال انجام می پذیرد.

در ذیل، گزارش مختصری از فعالیت هایی که به منظور معرفی کتاب الکترونیکی سال جمهوری اسلامی ایران انجام پذیرفته است، به آگاهی می رسد.

اشاره

چندی پیش برخی از فضلا و دانش آموختگان حوزه نامه ای به محضر رهبر معظّم انقلاب ارسال کردند که در آن از وضعیت کنونی علوم دینی و ضرورت تحولات اساسی در روند تولید علم، سخن رفته بود. معظّم له در پاسخ خود مضمون نامه نویسندگان را تأیید و نسبت به پی گیری جدی آن سفارش اکید فرمودند.

به منظور هم اندیشی و کسب نظریات و آراء متصدیان پژوهش های دینی دبیرخانه نهضت تولید علم، دیداری با حجة الاسلام و المسلمین دکتر شهریاری داشت تا دیدگاه های ایشان را درباره جنبش نرم افزاری و تولید علم به ویژه در حوزه علوم دینی جویا شود. آنچه تقدیم می شود گزارشی از این جلسه علمی است.

اشاره

زنده نگه داشتن میراث فرهنگ اسلامی و بازآفرینی آن و هم تراز قراردادنش با دانش های دیگر، کار ساده و کوچکی نیست و به ثمر نشاندن آن تنها با تشکیل همایش و گردهمایی های علمی و کارهای سریع و زود ممکن نمی شود؛ بلکه نیازمند کار سترگ تاریخی است که تلاش پیوسته و خستگی ناپذیر به دنبال داشته باشد تا از این راه بتوان غبار کهنگی سده های گذشته را زدود.

از مهم ترین طرح های بزرگ و تاریخی، تدوین و نگارش دانش نامه ها و دائرة المعارف هاست که امروزه بسیار مورد توجه و عنایت قرار گرفته است. شیوه دائرة المعارف نویسی یکی از شیوه های ارزنده ای است که در نشر فرهنگ و دانش در قطع گسترده مورد توجه است؛ زیرا به علت فراوانی و گسترش و تحول سریع علوم، آگاهی از آنها برای هر کسی آسان نیست.

با نگرشی بر موسوعه ها و دانش نامه های تخصصی که در طول زمان های گذشته نگارش شده، به نکته هایی می رسیم که به ظاهر، در نگارش و تدوین دانش نامه های امروزی مورد غفلت قرار گرفته و یا کم توجهی می شود. در هر دوره، دانش نامه ها براساس نیازهای زمان و مقتضیات عصر تهیه و تدوین می گشت. در حقیقت، با توجه به موضوعات و مفاهیم و نیز زبان و نیازهای زمان در راستای پاسخگویی به آنها این دانش نامه ها تهیه و تدوین می شد.

سنّت معصومین(ع) و احادیث گهربار آنان نه تنها منبعی برای استنباط گزاره های دینی است بلکه مجموعه کاملی برای راهیابی به الگوی عملی زندگی انسانی است. در عصری که نگاه انسان تشنه معنویت به سوی اسلام و تعالیم حیات بخش آن است امواج اقیانوس بی کران احادیث هر تشنه کامی را به وجد می آورد که شاید پاسخ سؤالات خود را در آن دریابد.

امروزه در شرایطی که از یک سو نظام مسلّط بر جامعه بین الملل، فرهنگ مورد نظر خود را در شئون مختلف زندگی بشری، بر جوامع تحمیل می کند و از سوی دیگر، دشمنان اسلام نابودی فرهنگ اسلام به خصوص فرهنگ شیعی را در رأس اهداف خود قرار داده اند و در زمانی که نظام اسلامی انگیزه پیاده کردن احکام نورانی اسلام را دارد، بیش از هر زمان دیگری نیازمند ترسیم الگوی جامع دینی در عرصه های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هستیم. بی شک برای رسیدن به چنین هدفی، پژوهش و اطّلاع رسانی مناسب در شاخه های گوناگون علوم دینی ضرورتی انکارناپذیر است. امّا از آنجا که نظام اسلامی در عرصه عمل، بر فقه اسلامی تکیه دارد، تحقیق و اطّلاع رسانی در فقه اسلامی ضرورتی دو چندان می یابد.

از این رو، تدوین «فرهنگ فقه» به وسیله مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی در کنار تدوین «موسوعة الفقه الاسلامی»، به عنوان نخستین فرهنگ فقه شیعی به زبان فارسی، گامی مؤثر در تحقق اهداف و ضرورت های یاد شده است.

اشاره

امروزه پیشرفت علوم و تکنولوژی با سرعت هر چه بیشتر به پیش می تازد و با روند رو به رشد خود، زندگی و روابط انسان ها را در همه ابعاد اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی متحوّل می گرداند و به دلخواه و تمنّای کسی آثار و مسیر خود را تغییر نمی دهد. علوم و فنّاوری ارتباطات، فاصله ها را از میان برداشته و دیگر دور دستی سرزمینی ها مانع دستیابی به فرهنگ ها نمی گردد و در این بین، اینترنت و پایگاه های جهانی اطّلاع رسانی و امکانات جانبی آن همچون پست الکترونیکی تأثیر بسزایی در گسترش روابط انسانی و فراهم آوری زمینه تعامل فرهنگ ها و اندیشه ها دارد. یکی از آثار این ابزار نوین ارتباطی، تأثیراتی است که در فرآیند پاسخگویی به سؤالات شرعی از خود به جا می گذارد. این نوشتار به بررسی تأثیر پست الکترونیکی در مورد استفتائات مقلّدان می پردازد و ضرورت ایجاد تغییرات مناسب در نحوه پاسخگویی را یادآور می شود.

گنجینه میراث فقهی تشیع، با گذشت قرون و اعصار گسترده شد و منابع و کتب فقهی بی شماری به نگارش در آمد. فقهاء در طول زمان، به رغم رویارویی با شرایط دشوار و مشکلاتی که گریبانگیرشان بوده، از تدوین اندیشه ها و آراء خود دست بر نداشته و آثار سرشار از مباحث نفیس و ارزشمند فقهی را فراهم آورده اند. اما میراث گذشتگان هر چند فاخر و غنی باشد، به تنهایی برای ماندگاری فقه کافی نیست. نیازهای روزافزون انسان ها، مسائل نوپیدا و ظهور و بروز آنها در گردونه زندگی، ضرورت دگرگونی در ساحت فقاهت را بیش از هر زمانی در کانون توجه قرار داده است.

اشاره

به منظور حضور در گستره جدید تبلیغ و ارشاد در عصر فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات (I.C.T) و نیز بهره گیری از شبکه های اطّلاع رسانی و استفاده بهینه از تجربه و تخصّص اساتید فنّ، معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در 29 تیر ماه سال جاری به برگزاری همایش در خصوص «کاربردهای IT در حوزه های دینی» با سخنرانی دکتر علی اکبر جلالی اقدام نمود. این همایش، با هدف آشنایی مقدماتی با تعریف فنّاوری اطلاعات IT و بیان وضعیت فعلی، فرصت ها و تهدیدهای آن در جهان حال و آینده، ارائه راه های توسعه فنّاوری اطلاعات در حوزه های دینی و نیز آشنایی عمومی با مفاهیم شهرهای الکترونیکی و نقش فعالیت های دینی در آنها برگزار شد.

دکتر علی اکبر جلالی، فوق دکترای برق و متخصص فنّاوری اطلاعات (IT) از دانشگاه ویرجینیای غربی آمریکا می باشند. در حال حاضر ایشان، قائم مقام پژوهشکده الکترونیک و عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و استادیار پاره وقت دانشگاه وست ویرجینیای غربی می باشند.

اشاره

همایش «نهضت تولید علم و نظریه پردازی در معارف قرآنی» در شهریور ماه سال جاری با حضور اساتید برجسته و دانش آموختگان رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه اصول الدین قم و در محضر علامه عسکری برگزار شد.

در این همایش، اساتید علوم قرآنی دانشگاه های کشور همچون دکتر معارف، دکتر نجارزادگان، دکتر تقی پور، دکتر عابدی و حجة الاسلام و المسلمین ایازی حضور داشتند و هر یک از نگاه خویش به بررسی بسترها و چالش های نظریه پردازی در زمینه معارف قرآنی پرداختند. آنچه در پی می آید خلاصه ای از نظرات اساتید محترم است که با هم می خوانیم:

عباراتی مانند: آموزش الکترونیک(1)، آموزش از راه دور، آموزش مَجازی و دانشگاه مَجازی در سال های اخیر رواج بسیاری یافته است. اگر چه در حال حاضر در کشورهای جهان و از جمله در ایران، مدارک دانشگاهی فقط با شرکت در جلسات درس اعطاء می شود، امّا با شروع فنّاوری های جدید ارتباطات و رشد و گسترش آن، مفهوم آموزش الکترونیکی به عنوان روشی برای تحصیل در کنار و یا در برابر سیستم سنّتی و کلاسیک، در حال مطرح شدن است.

از این رو، با توجه به گسترش بهره مندی از رایانه و اینترنت در جامعه، خاصّه در حوزه های علوم دینی، و نیز مزایای استفاده از روش های نوین برای آموزش علاقه مندان علوم و معارف اسلامی که حضور در کلاس های سنّتی حوزه های علمیه برایشان میسر نمی باشد، بر آن شدیم تا مفاهیمی را که در بالا بدان اشاره شد، توضیح دهیم و به پیشینه آموزش از راه دور و انواع آن، مزایا و معایب، دورنما و چالش هایی که روبروی این نوع آموزش یا دانشگاه مجازی قرار دارد، بپردازیم و افزون بر این، به آموزش علوم اسلامی در بسترهای الکترونیکی نیز به صورت مختصر اشاره کنیم.

اشاره

گوهر پاک و فطرت آسمانی کودک و نوجوان، بدون پرداختن و پروراندن سالم، در معرض تباهی است. چنانکه انبوه بازی های کامپیوتری خارجی با محتوایی نامطلوب، و بازی های داخلی با کیفیتی ضعیف، بازار را پر کرده است و با القائی روان شناختی، مستقیم و غیر مستقیم، دل پاک او را تهدید می کند. شناخت کارشناسانه ساختار و چگونگی تأثیر گذاری این بازی های نوین کودکانه ما را در بهره وری صحیح از آنها یاری می رساند. از این رو، برآن شدیم تا مصاحبه ای با مسؤول مرکز تربیت مربی کودکان و نوجوانان دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، حجّة الاسلام محمد حسن راستگو، درباره بازی های کامپیوتری و بایدها و نبایدهای آن داشته باشیم تا با انعکاس نظرات کارشناسانه ایشان گامی در راستای بهبود کمی و کیفی این صنعت برداریم.

اشاره

متن حاضر بخش های مهمی از سخنان آقای رضا آسیابانی از مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که در تاریخ 1381/9/26 در کنفرانس جنبی دومین نمایشگاه مراکز علمی پژوهشی حوزه علمیه قم تحت عنوان «پژوهش رایانه ای علوم اسلامی» بیان گردیده است. این سخنرانی به لحاظ اهمیت و برخورداری از نکات جالب و درخور توجّه، به نظر خوانندگان عزیز می رسد.

از جمله افتخارات تمدّن اسلامی، تکیه فراوان آن بر کتاب، علم اندوزی و مفاهیم وابسته و متعلّق به آنهاست. کتاب نه تنها خود معجزه این آیین تلقی می شود، بلکه بر استفاده از آن، حتّی در معانی به ظاهر نامتعارف، اصرار شده است. «قلم» به عنوان ابزار تولید کتاب، و «ما یَسطُرُون» به عنوان تجلّی معانی و مفاهیم مندرج در کتاب تا اوج قابلیت سوگند خوردن ارتقاء می یابد و اوج الوهیت خداوند با تعلیم با قلم تصویر می شود که خود تأکید بر کتاب است، و «علم» به مثابه منشأ شکل گیری کتاب و منتهای فراگیری از کتاب، در چهارمین مرتبه از فراوانی (750 بار) در قرآن کریم، پس از کلمات کلیدی پربسامدی چون الله (2800 بار)، ربّ (950 بار) و ایمان (755 بار)(1) قرار می گیرد.

احادیث و روایات فراوانی درباره اهمیت و ارزش کتاب و نوشتن و خواندن در متون و منابع موجود است. در بخش پر ثمر تاریخ اسلام، بزرگترین دانشمندان جهانی پرورش یافتند، کتاب ها نوشتند، شاگردها پروردند، و تا رأس هرم اندیشمندان زمان صعود کردند(2)، و بسیاری از عالمان دوران را ریزه خوار خوان معرفت خویش ساختند. مساجد با حلقه های درس و بحث خود با کتابخانه ها چنان در هم تنید(3) که بیشتر به مجامع و محافل علمی و محلّ تعاطی اندیشه ها می مانست. گویی که سجده عالمانه و برخاسته از آگاهی نسبت به عظمت خداوند در چنین مکان هایی زیبنده تر و سزاوارتر می نمود. سلاطین، حکّام و وزیران با تأسیس کتابخانه، برای خود فخر می آفریدند، که اندیشه زمان آن را فخر می شمرد و فرمانروایان پیوسته بر آن بوده اند که حمایت اندیشه عصر را به سوی خود بخوانند.

اشاره

«نشر الکترونیک» به عنوان پدیده ای جدید در حوزه انتشارات رو به فزونی است. نشر مکتوب که تا اواخر هزاره دوم محملی برای نشر علم و دانش بود، اینک در آستانه هزاره سوم جای خود را به نشر رقومی (دیجیتالی) یا الکترونیک می سپارد. اگر چه اصطلاح نشر الکترونیک در گستره علم و دانش فراگیر شده است، اما هنوز مفهوم واقعی آن برای برخی مبهم و ناشناخته است. فرصتی به دست آمد که با یکی از دست اندرکاران این حوزه گفت و گویی انجام دهیم تا برای شفاف ساختن مفاهیم این پدیده جدید از اندوخته های علمی‌شان بهره مند شویم. جناب حجة الاسلام سالاریان، مدیر مؤسسه خدمات کامپیوتری نور و نماینده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در مجمع ناشران الکترونیک، به سؤالات ما در این زمینه پاسخ گفتند. نظر خوانندگان عزیز را به این گفت و گو جلب می کنیم.

اشاره

دائرة المعارف قرآن هلند، سال گذشته در شهر «لیدن» منتشر شد و به خاطر نویسندگان مشهوری که با آن همکاری کرده بودند، به سرعت در محافل علمی قرآن شهرت و اعتبار یافت. یکی از مقالات جالب توجه این دائرة المعارف، مقاله Computer and the Quran است که به بررسی تأثیر نسخه های الکترونیکی قرآن بر چگونگی استفاده و فهم این کتاب آسمانی پرداخته است. نویسنده پس از معرفی اجمالی اطلاعات عرضه شده بر روی لوح های فشرده و سایت های اینترنتی، به بررسی فواید و کارکردهای آنها می پردازد. خلاصه این مقاله تقدیم می شود.

حمد و سپاس خدای رحمان که توفیق خود را بدرقه راهمان ساخت تا با بهره مندی از علوم جدید و به خدمت گرفتن فن آوری اطلاعات، در مسیر ترویج معارف حقّه اسلامی خدمت گذار صاحبان اندیشه باشیم و با انتشار ره آورد مطالعات و تحقیقات رایانه ای در گستره علوم آل محمد صلی الله علیه و آله ، به کاروان دانش پژوهانِ دین باور یاری رسانیم و با معرفی ابزارهای نوین پژوهشی و اطلاع رسانی به منظور بازتاب انوار هدایت بخش قرآن و عترت علیهم السلام حرکتی تازه و بدیع را از سرگیریم.