اینترنت، پدیدهای است که در ابتداء برای تسریع ارتباطات نظامی و تحقیقات دانشگاهی پا به عرصه وجود گذاشت. در سال 1962م. Licklider ایده یک شبکه جهانی را مطرح ساخت که در آن کاربرانی که یکدیگر را نمیشناسند، میتوانند از دادههای مشترکی استفاده نمایند. این پدیده با سرعت بسیار زیاد در جهان گسترش یافت؛ تا جایی که پیشبینی میشود در سال 2012م. میزان کاربران اینترنت در جهان به بیش از 2 میلیارد نفر برسد. در کشور ما نیز افزایش کاربران اینترنت رشد صعودی داشته است؛ به گونهای که کشور ما از نظر تعداد کاربران اینترنت، در منطقه خاورمیانه در رتبه نخست قرار دارد.
ردیف |
منطقه یا کشور |
تعداد کاربران اینترنت |
رتبه |
1 |
ایران |
36 میلیون و 500 هزار کاربر |
اول در خاورمیانه |
2 |
عربستان |
11 میلیون و 400 هزار کاربر |
دوم در خاورمیانه |
3 |
رژیم اشغالگر قدس |
5 میلیون و 263 هزار کاربر |
سوم در خاورمیانه |
4 |
سوریه |
4 میلیون و 469 هزار کاربر |
چهارم در خاورمیانه |
5 |
امارات |
3 میلیون و 555 هزار کاربر |
پنجم در خاورمیانه |
همزمان با افزایش تعداد کاربران اینترنت، شیوه استفاده افراد از این رسانه و نیز بحث در مورد تأثیر اینترنت بر سلامتی افراد جامعه مطرح شد. اعتیاد به اینترنت، یک پدیده به نسبت جدید محسوب میشود که از نظر بسیاری از پزشکان مغفول مانده است. مفاهیم اعتیاد به فناوری توسط «1996Griffiths, » و اعتیاد به رایانه توسط «1991Shotton, » برای نخستین بار مطرح شدند. در تعریف اعتیاد، فراتر از مصرف مواد مخدر، تعریف اعتیاد در زمینه رفتارهای اعتیادآور مانند: قمار، پرخوری (1993Lesuire & Bloome,)، بازیهای ویدیویی (1990Keepers,)، ورزش (1979Morgan,)، روابط عاشقانه (1975Peele & Brody,) و تماشای تلویزیون(1983Winn,) مورد بررسی قرار گرفتند.
اولین بار، مفهوم «اعتیاد به اینترنت» توسط ( young1996 م.) در طی انجام یک مطالعه مطرح شد و این مفهوم موضوع جدال برای دو گروه دانشگاهیان و پزشکان گردید. در ابتدا، طرح آن بسیار طنزگونه مینمود. اعتیاد اینترنتی در سال 2006م. توسط انجمن پزشکی آمریکا به عنوان اختلال روانی شناخته شد. آمارها نشان میدهند 30 درصد جمعیت زیر 18 سال در کره جنوبی به اینترنت اعتیاد دارند (2009؛Ahn Dong-hyun). همین آمار در مورد کشور چین، به 14 درصد جمعیت زیر 18سالهها در آن کشور میرسد.
طبق تحقیقات در دانشگاه «هاروارد» بین 5 تا 10 درصد از کاربران، از اعتیاد اینترنتی رنج میبرند. 25 درصد از افراد در همان 6 ماه اول استفاده از اینترنت، به آن معتاد میشوند. آمارهای پژوهش در ایران نیز نشان میدهد که بیشتر کاربران دارای اعتیاد به اینترنت در ایران، پسر هستند و همچنین میزان اعتیاد افراد مجرد به اینترنت، چندین برابر افراد متأهل است. اعتیاد اینترنتی، نوعی اختلال روانشناختی- اجتماعی است که شامل نوعی وابستگی رفتاری به اینترنت است و استفاده بیمارگونه و وسواسی از اینترنت را شامل میشود.
ویژگیهای اعتیاد اینترنتی
بیشترین کشاکش بین پزشکان و دانشگاهیان این بود که پزشکان تنها پیامدهای مستقیم فیزیولوژیک را به عنوان نشانه برای اعتیاد قبول داشتند؛ یعنی اعتیاد اینترنتی، آثار جسمانی چندانی ندارد. همچنین بسیاری اعتقاد داشتند که اعتیاد فقط باید به سوء مصرف مواد مخدر اطلاق شود. (e.g., Rachlin, 1990; Walker, 1989) میزان استفاده 38 ساعت در هفته از اینترنت را، مبنای اعتیاد به اینترنت میگیرند. البته این نوع استفاده را باید جدای از استفاده از اینترنت برای اهداف کاری و غیرعلمی دانست. کارشناسان از شش ویژگی برای تشخیص اعتیاد اینترنتی نام میبرند:
- برجستگی: اینترنت، بخش غالب زندگی، احساسات و رفتار فرد باشد.
- تغییر خلق و خو: فرد هنگام استفاده از اینترنت، تغییر در رفتار و احساسات داشته باشد.
- تحمل: افزایش میزان استفاده از اینترنت، برای رسیدن به خلق و خوهای دلچسب.
- علائم ترک: اگر فرد استفاده از اینترنت را متوقف کند، دچار ناخوشی شده و علائم منفی مانند افسردگی و پرخاش از خود نشان میدهد.
- کشمکش: استفاده از اینترنت باعث به وجود آمدن درگیری با افراد دیگر در جریان زندگی روزمره میگردد.
- عود: بیمار تمایل به سرگرفتن رفتارهای اعتیادگونه خود، حتی سالها بعد از ترک دارد.
تست یونگ
در حقیقت، فقدان چارچوب دقیق در زمینه تعریف مؤلفههای اعتیاد به اینترنت، باعث آن گردیده است که کمی تعریف اعتیاد به اینترنت و تشخیص آن مشکل باشد. یک مدل اعتیاد، مدل اختلال کنترل است که سازمان بهداشتی آمریکا در مورد سوء رفتار در زمینه قمار اینترنتی منتشر کرده است.
یونگ با استفاده از همین مدل، معیارهای اعتیاد به اینترنت را با هشت پرسش مطرح میسازد:
- آیا شما فکر میکنید که با اینترنت سرگرم هستید؟ در مورد تجربه گذشته خود در خصوص استفاده از اینترنت و تجربههای بعد از استفاده از اینترنت، پاسخ بدهید.
- آیا فکر میکنید باید به استفاده طولانیمدت از اینترنت بپردازید تا به رضایت کافی برسید؟
- آیا تا به حال بارها تلاش ناموفق برای کاهش استفاده از اینترنت داشتهاید؟
- آیا زمانی که استفاده از اینترنت در شما کاهش مییابد، احساس بیقراری و افسردگی مینمایید؟
- آیا نسبت به گذشته بیشتر در فضای آنلاین هستید؟
- آیا شغل، حرفه، تحصیلات و رابطه شما به دلیل استفاده از اینترنت به مخاطره افتاده است؟
- آیا به اعضای خانواده، پزشکان و درمانگران در مورد استفاده از اینترنت دروغ گفتهاید؟
- آیا استفاده از اینترنت به عنوان راه فراری برای مشکلات و خلق و خوی بد شما بوده است؛ مانند: اضطراب، افسردگی، درماندگی و احساس گناه؟
پاسخها در طیف پنجتایی لیکرت دستهبندی میشوند و به هر پاسخ، امتیاز داده شده و در نهایت، نمره میزان اعتیاد فرد استخراج میشود.
انواع اعتیاد اینترنتی
اعتیاد اینترنتی را میتوان به انواع ذیل تقسیم کرد:
1. بازیهای اینترنتی
معمولاً 70 درصد از اعتیاد به اینترنت در جهان را بازیها و سرگرمیهای آنلاین تشکیل میدهند.
2. ارتباطهای اینترنتی
افرادی که دچار اعتیاد به گپ زدن و گفتگوی اینترنتی میشوند، معمولاً بیش از حد درگیر روابط اینترنتی هستند. دوستی اینترنتی، خیلی سریع اهمیت و جایگاه روابط خانوادگی و دوستان قدیمی را میگیرد. به ظاهر مبتلایان به این بیماری، دائم در اینترنت دنبال اسم خودشان میگردند.
اینکه چند نفر و از کجا به وبلاگ یا سایتشان لینک دادهاند، برای آنها بسیار مهم است و مدام به سایتشان سر میزنند و احتمالاً از کمبود یا افزایش بازدیدکنندگان دچار استرس میشوند. خودافشاگری وبلاگی، مسأله دیگری است که محققان آن را یک بیماری خواندهاند. گروهی از مردم رازها و اسراری را که معمولاً شخصی و خصوصی قلمداد میشود، روی وبلاگهایشان افشا میکنند که دامنه آن از عکسهای خصوصی تا روابط خصوصی امتداد دارد.
3. استفادههای پورنوگرافی
در این حالت، فرد مدام در اینترنت به دنبال تحریکات جنسی است.
4. اعتیاد به جمعآوری اطلاعات
در این نوع اعتیاد، فرد شیفته غنای اطلاعات وب میشود و جستجوی بیش از اندازه برای جمعآوری اطلاعات، از پیامدهای این شیفتگی است. وبلاگ نویسی و خرید اینترنتی بیش از اندازه و نیز اینترنت گردی و آشغال جمعکنی اینترنتی، از دیگر موارد اعتیاد اینترنتی هستند.
پیامدهای اعتیاد اینترنتی
آثار اعتیاد اینترنتی، هم جسمانی است و هم بیرونی و مربوط به زندگی شخصی. هر رفتار افراطی را نمیتوان اعتیاد اعلام کرد؛ به عنوان مثال، نمیتوانیم یک مکالمه طولانی با تلفن را اعتیاد حساب بیاوریم و همچنین نوع استفاده غلط هیچگاه به معنای غلط بودن خود رسانه اینترنت نیست. مقاومت در مورد اینکه ما اینترنت را به عنوان یک عامل اعتیادآور بخوانیم، بیشتر به فواید اینترنت در جامعه بر میگردد. از اینترنت میتوان استفادههای گوناگون برد و همین استفادهها نیز ممکن است بیشتر در ارتباط با جنبههای حرفهای زندگی پیش بیایند؛ به عنوان مثال، تجارت ممکن است از راه اینترنت صورت بپذیرد و این عامل، استفاده بیشتر از اینترنت را رقم بزند.
به همین دلیل است که تشخیص علائم اعتیاد به اینترنت به دلیل جنبههای گوناگونی که در زندگی امروزه پیدا کرده است، بسیار مشکل است و به یک پزشک حاذق، نیازمند آن است که علائم اعتیاد به اینترنت را تشخیص دهد؛ زیرا استفاده بیشتر، به منزله رفتار اعتیادآور در اینترنت محسوب نمیگردد.
فرد معتاد به اینترنت، نوعی احساس به روز بودن در محیط فناورانه میکند. پیامدهای زیستی شامل آسیبهایی مانند: کمردرد، خستگی چشم و بیتحرکی بر اثر عدم ورزش رخ میدهند. اختلال در الگوهای خواب شبانه نیز از سایر پیامدها است. در موارد شدید، استفاده از کافیین از سوی کاربر برای استفاده طولانیمدت از اینترنت مشاهده شده است. این آسیبها، در برابر آسیبهای روانی بسیار کمرنگتر هستند.
در زمینه آسیبهای اجتماعی، تحقیق یونگ نشان داد که 53 درصد از معتادان به اینترنت در روابط ازدواج، دوستیابی و روابط بین کودکان و والدین دارای اختلال بودند. بیماران زندگی انفرادی در کنار رایانه را بهتدریج جایگزین زندگی در کنار مردم ساخته بودند. در مورد همسران، معمولاً اعتیاد اینترنتی باعث آن میشود که همسر نتواند وظایف خود را به طور کامل انجام دهد که به آن Cyberwidow (بیوه مجازی) گفته میشود. حتی در نمونههای شدید اعتیاد به اینترنت، مادر وقت کافی برای رسیدن به فرزندان را ندارد.
یکی دیگر از مشخصههای رفتاری اعتیاد به اینترنت، پرخاشگری در عدم دسترسی به اینترنت است. از دیگر مشکلات، نوعی مسخشدگی است. معتاد اینترنتی قادر به انجام عمل در محیط واقعی نیست و در واقع، بیشتر ذهنیات فرد هستند که انرژی معتاد را میگیرند تا اعمال روزانه او در محیط واقعی. افزایش موارد طلاق نیز از جمله مشکلات ناشی از اینترنت است (1997Quittner,)؛ حتی در مواردی عجیب گزارش شده که برخی از همسران که به اینترنت اعتیاد دارند، بیشتر تمایل دارند که با همسر خود در زندگی مجازی ارتباط داشته باشند تا با آنها به خرید بروند و یا در کارهای اجتماعی شرکت کنند.
این نوع بیماران، روابط عاطفی و اجتماعی خود را در فضای مجازی برای یافتن عشق، حتی بعد از ازدواج ادامه میدهند. امروزه در بیشتر مدارس، استفاده از اینترنت به عنوان یک ابزار آموزشی مدرن مورد توجه قرار گرفته است؛ با این حال، 86 درصد از معلمان بر این باورند که اینترنت عملکرد درسی کودکان را بهبود نمیبخشد (1997Barber,). معلمان بیان میداشتند که اطلاعات موجود در اینترنت، بیش از حد آشفته است.
مطالعه یونگ همچنین نشان داد که 50 درصد از دانشآموزانی که از اینترنت زیاد استفاده مینمایند، نمرات ضعیفتر و مطالعه و توجه کمتری به درس در کلاس داشتهاند. مطالعات در زمینه اعتیاد به اینترنت در محیط شغلی هم نشان میدهد که 50 درصد از مصارف اینترنت در محیطهای کاری، مرتبط به استفادههای غیر کاری است (Robert Half International, 1996).
در واقع، فرد با مصرف اعتیادگونه اینترنت، درد را فراموش میکند و به شادی میرسد؛ این در حالی است که به واقع مشکلی حل نشده است. ما در حالت واقعی وقتی مشکلمان حل شود، خوشحالیم؛ اما در حالت اعتیاد، بدون دلیل خوشحالیم. رسانه، فرد را در حالت کنونیاش قرار میدهد. در واقع، اینترنت پوششی میشود برای مشکلات فرد. در این بین، آسیبها خود را پنهان میسازند و این امر باعث میشود تا پزشکان و جامعه به این آسیبها برای حل آنها پی نبرند و به لایههای زیرین جامعه بروند، مانند مشکلات زناشویی. این امر باعث میشود تا نتوان راه حلی برای مشکلات پیدا کرد.
عوامل ایجادکننده اعتیاد اینترنتی
هر وقت فرد احساس ناامیدی، افسردگی و تنهایی و عدم جذابیت کند و به سراغ عامل تسکیندهنده برود، یکی از مشخصههای رفتار اعتیادآور را دارا است. عوامل پیش زمینهای نیز در این بین مهم هستند، مانند پایین آمدن عزت نفس که باعث میشوند فرد به اینترنت روی بیاورد. در کل ممکن است که اعتیاد به اینترنت، تنها واکنشی باشد به زندگی رقتبار فرد. در واقع، مواد تخدیرکننده مانند: الکل، دارو و اینترنت، رهاورد شرایط نابسامان اجتماعی هستند و خود آنها فاعل شرایط بد نیستند.
عامل دیگر، مسخکنندگی رسانهها است؛ زیرا باعث میشوند که افراد در برابر مشکلاتی که دارند، هیچ واکنشی نشان ندهند، درست مانند مواد مخدر. فرد معتاد، دیگر به دنبال کار نمیرود و برای مشکلات خود دست به فعالیت نمیزند و به همین دلیل، به رسانه و مواد مخدر روی میآورد، تا مسخ گردد و آلامش تسکین یابد. اینترنت، ماده مخدری برای فرار از واقعیت است. بارها دیده یا شنیدهایم که گاهی یک کاربر اینترنت تا چند روز پشت رایانه مینشیند و حتی غذا نمیخورد. این امر، نمایانگر این جداسازی فرد از واقعیت است که حتی فرد نیازهای اولیه برای زنده ماندن خود را جدّی نمیگیرد و آنها را واقعی نمیپندارد.
راهبردهای درمانی
برای درمان اعتیاد به اینترنت، هرگز راهبرد ممانعت از ورود فرد بیمار به اینترنت تجویز نمیشود. معمولاً راهبردهایی که پزشکان در این مورد پیشنهاد میدهند، بر مدیریت زمان روزانه و استفاده از برنامههای جایگزین تأکید دارد. باید فرد را توانمند کرد؛ زیرا فرد توانمند با عزت نفس بالا، اینترنت را در کنترل خود میگیرد و نه اینترنت وی را.
1. تمرین در مقابل
مدیریت زمان، یکی از فاکتورهای مهم در اعتیاد اینترنتی است؛ زیرا بیشترین ضربه را فرد از این نوع اعتیاد و از زمانی که از دست رفته است، میخورد و نه از آسیب جسمانی. اولین سؤال پزشک نیز باید این باشد که فرد در طول روز و هفته چقدر در اینترنت است، چه ساعتهایی در روز و در کجا معمولاً به اینترنت دسترسی پیدا میکند. این سؤالها برای برنامهریزی جهت درمان و طرحریزی یک الگوی زمانی جدید زندگی مناسب هستند؛ به عنوان مثال، از بیمار بخواهیم به جای بررسی روزانه پستهای الکترونیک، صبحهنگام دوش بگیرد و یا به بیمار بگویند تا استفاده از اینترنت را تا بعد از شام به تعویق بیندازد. اگر بیمار حاضر به ترک رفتار نیست، از او بخواهیم حداقل هر نیم ساعت از اینترنت خارج گردد و یا مکان استفاده از اینترنت را تغییر دهد.
2. پرهیز
بیشترین اعتیادها، به: اتاقهای چت، بازیهای آنلاین و گروههای اینترنتی است. در روش دیگر باید از افراد خواسته شود 5 مزیتی را که از استفاده روزانه از اینترنت به دست میآورند، همراه با 5 تا از معایب آن را بنویسند تا ببینند کدام یک از آنها دارای برتری بیشتر بر دیگری دارد. یکی از دلایل اعتیاد اینترنتی، عدم حمایت از جانب گروههای دوستی و ضعف در روابط گسترده اجتماعی است که این امر باعث آن میشود تا فرد به دنبال اینگونه از ارتباطات، در اینترنت برود.
به طور کل، همانگونه که بیان داشتیم، اعتیاد به اینترنت، ناشی از عزت نفس پایین فرد کاربر و مشکلات در برقراری ارتباط و زندگی در جهان واقعی است و هرچه قدر این مشکلات در جامعه بیشتر باشد، میزان اعتیاد به اینترنت نیز افزایش مییابد و مشکل زمانی حاد میشود که اعتیاد به اینترنت، این مشکلات را افزایش میدهد. باید توجه داشت که کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست و مسؤولان امر باید به طور کارشناسی در پی پیشگیری و به حداقل رساندن این مشکل در جامعه باشند تا سلامت جامعه ما دستخوش آسیبهای ناشی از استفاده بیرویه از اینترنت نشود. (*)
پی نوشت:
*سعید واحدی فرد؛ کارشناس ارشد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی 1. Young, K. S. (1996). Internet addiction: The emergence of a new clinical disorder. Paper presented at the104th annual meeting of the American Psychological Association, August 11,1996.Toronto, Canada.2. Griffiths, M. (1995). Technological addictions. Clinical Psychology Forum. 76, 14 - 19.
3. Shotton, M. (1991). The costs and benefits of "computer addiction." Behaviour and Information Technology. 10(3), 219 - 230.
4. Rachlin, H. (1990). Why do people gamble and keep gambling despite heavy losses? Psychological Science,1, 294-297.
5. Walker, M. B. (1989). Some problems with the concept of "gambling addiction": should theories of addiction be generalized to include excessive gambling? Journal of Gambling Behavior, 5,179 - 200.
6. Griffiths, M. (1990). The cognitive psychology of gambling. Journal of Gambling Studies, 6, 31- 42.
7. Lesieur, H. R., & Blume, S. B. (1993). Pathological gambling, eating disorders, and the psychoactive substance use disorders. Comorbidity of Addictive and Psychiatric Disorders. 89-102.
8. Keepers, G. A. (1990). Pathological preoccupation with video games. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. 29(1), 49 - 50.
9. Morgan, W. (1979). Negative addiction in runners. Physician and Sportsmedicine,7, 56-69
10. Peele, S., & Brodsky, A. (1979). Love and addiction. Scarborough, Ontario: New American Library of Canada..
11. Winn, M. (1977). The plug-in drug. New York, NY: Viking Penguin, Inc.
12. Quittner, J. (April 14, 1997). Divorce Internet Style, Time, p. 72.
13. Barber, A . (March 11, 1997). Net's educational value questioned, USA Today, p.