حجم اطلاعات اسلامی ما به تناسب تولید اطلاعات جهانی با رشدی فزاینده روبه رو شده است. هر نوشته ای که مطالب آن به زبان اطلاعاتی مدرن تبدیل شود، جزو مجموعه ای قرار می گیرد که بی درنگ می توان آن را به یکی از نظام های اطلاعاتی ملی و جهانی وارد کرد و هر فقره اطلاعات اسلامی که به یکی از نظام های روشمند اطلاعاتی در جایی از جهان وارد شبکه اطلاع رسانی شود، بالقوه در هر جا که امکان اتصال به نظام های اطلاعاتی باشد، قابل بهره برداری و توزیع و انتشار خواهد بود.
در این میان، توجه به فشرده کردن اطلاعات، چنان گسترده و عمیق است که پیوسته بر فنّاوری و روش های اطلاع جویی، اطلاع اندوزی و اطلاع یابی تأثیر می گذارد و راه های انتقال اطلاعات را ساده تر و سریع تر می کند.
مفهوم اصطلاح نامه (Thesaurus)
با استفاده از واژه ها، و مجموعه اصطلاحات کنترل شده که رابطه معنایی و سلسله مراتبی آنها به دقّت و به شکلی منطقی بررسی شده است، می توان اصلی ترین مفاهیم مقاله ها را با کوتاه ترین و دقیق ترین کلمات ممکن بیان داشت.
هر متخصص با نگاه کردن به چند واژه تخصصی مربوط به رشته خود، که در کنار هم قرار گرفته باشد یا به گونه ای - رایانه ای یا دستی - آراسته و ترکیب شده باشند، بی درنگ در می یابد که بحث اصلی بر چیست؟
این کلید واژه ها که به شکل خاصی تنظیم و ارائه می شود، فشرده ترین صورت چکیده های خلاصه شده است.
امروزه رایانه ها با سرعت های فوق العاده، ابزارهایی هستند که به خوبی می توانند سنگینی بار اطلاعات را تحمل کرده و فقط آنچه را نیاز واقعی و فعلی ماست، برآورده سازند.
مآخذی نظیر مقاله ها و کتاب ها منابع اطلاعاتی انسان اند که به زبان انسان نوشته شده اند و نه به زبان رایانه. اگر بخواهیم از حافظه شگفت رایانه و توانایی آن برای ذخیره و بازیابی اطلاعات استفاده کنیم، باید منابع اطلاعاتی را به زبان رایانه برگردانیم و سپس آنچه را رایانه می گیرد، مجدداً به زبان انسان برگرداند. بدیهی است که این فرایند مهم ابزار متناسب خود را می خواهد و یکی از نخستین گام ها، موضوع نگاری، نمایه سازی و رده بندی موضوعات در حوزه های تخصصی براساس منطقی نظام مند و استوار است که زبان رایانه بر مبنای همان منطق طراحی شده و یکی از آثار و اهداف مهم اصطلاح نامه ها نیز تأمین همین امر است.
ارتباط منطقی میان اطلاعات فراهم آمده و بازیابی دقیق آنها نیازمند زبانی روشن، مشخّص و رساست که این نقش اساسی را اصطلاح نامه بر عهده دارد؛ به بیان دیگر، به دلیل اهمیت ویژه انتقال صحیح و دقیق مطالب، لازم است مدارک از لحاظ محتوا به دقّت توصیف و ضبط شوند نمایه سازی دقیق و کامل انجام گیرد و برای برآوردن نیاز استفاده کنندگان از اطلاعات و مطالب ذخیره شده و تسهیل در بازیابی، وجود اصطلاحات کنترل شده (اصطلاح نامه) به عنوان وسیله ای برای گشودن اطلاعات به منظور استفاده محققان ضرورت دارد.
اطلاعات علوم اسلامی نیز از امر فوق مستثنا نیست و می توان گفت «اصطلاح نامه علوم اسلامی» از بهترین شیوه ها برای دستیابی به هدف یادشده است.
اصطلاح نامه علوم اسلامی تا کنون در رشته های تخصصی معارف اسلامی تدوین یافته که حاصل بخش هایی از آن منتشر شده است(1). یکی از آنها اصطلاح نامه علوم حدیث است که در حال نشر و ارائه به پژوهشگران عرصه دین می باشد.
اصطلاح نامه علوم حدیث
اصطلاح نامه علوم حدیث، مجموعه اصطلاحات فراهم آمده بر اساس قواعد جهانی اصطلاح نامه نگاری در حوزه علومی است که به نوعی از «متن» یا «سند» یا «حجّیت حدیث» بحث می کند. اصطلاح نامه یادشده فهرستی منظم از واژه های کلیدی و کاربردی در علم رجال و درایه با روابط معنایی و سلسله مراتبی بین آنها را نشان می دهد و به شیوه های: الفبایی، نظام یافته و ترسیمی عرضه می شود.
این استاندارد، ضمن نشان دادن روابط منطقی میان مفاهیم علوم حدیث، طراحی کلی و اصولی از حوزه علم رجال و درایه را در قالب مجموعه ای ساختاری ارائه می کند و در نهایت، در بخش ترسیمی نظام واره مجموع مصطلحات این شاخه علمی را به ترسیم می کشد.
قلمرو اصطلاح نامه علوم حدیث
در اصطلاح نامه علوم حدیث تنها اصطلاحات رجالی و درایه ای شناسایی، تنظیم و طبقه بندی شده است و اطلاعات مرتبط »به فقه الحدیث« که توضیح لغات مشکل مربوط به متن روایات را بر عهده دارد، در این مجموعه نیامده است؛ زیرا اصطلاح نامه ها به جمع آوری اصطلاحات علوم و تعیین روابط بین آنها می پردازد و مباحث مربوط به «فقه الحدیث» مباحث متنی و لغوی احادیث است، نه مصطلحات خاصّ علوم حدیث.
رده های اصلی
با توجه به اهداف اطلاع رسانی شاخه هایی که در این اصطلاح نامه مدّ نظر قرار گرفته است، عبارت اند از:
- علم درایه با زیر مجموعه های:
- - امارات مدح و ذم
- - حدیث
- - طرق (شیوه های فراگیری و آداب نقل حدیث)
- علم رجال با زیر مجموعه های:
- - راویان
- - طرق مشایخ
- - کلیات علم رجال
در دو حوزه یاد شده 8100 اصطلاح قرار می گیرند و در نمایش ترسیمی، ساختار کلی اصطلاح نامه علوم حدیث این چنین شکل گرفته است:
علوم حدیث
علم روایة الحدیث
علم درایه
أنارات مدح و ذم
حدیث
کیفیت تحمل حدیث
علم رجال
راویان
طرق مشایخ
کلیات علم رجال
فقه الحدیث
اهمیت تدوین اصطلاح نامه علوم حدیث
اهمیت اصطلاح نامه علوم حدیث به جنبه های مختلفی بر می گردد که در حدّ گنجایش این مقاله به چند مورد اشاره می کنیم:
الف - دسترسی سریع و جامع به مشترکات و مترادفات:
آگاهی از اصطلاحات هم معنا در شاخه های مختلف علوم، در فهم درست مفاهیم آن علم تأثیر می گذارد و این امر در حدیث اهمیت فوق العاده ای دارد. چه بسا دو یا چند اصطلاح دارای مفهوم واحد و یا کاربرد واحدی هستند و مطالب مربوط به هر یک از آنها به دیگری نیز مربوط است؛ بلکه عین آن است، ولی محقق و یا مراجعه کننده از هم معنا بودن آنها آگاه نیست و به خیال اینکه غیرهم اند، نمی تواند اطلاعات آنها را با هم و در کنار هم ببیند و از این رو، دچار سردرگمی شدید خواهد شد. مسئله رابطه مترادف (رابطه هم ارز) در اصطلاح نامه جزو روابط منطقی اساسی میان اصطلاحات است که در فهم درست و جامع از مفاهیم اصطلاحات و پی جویی اطلاعات و مطالب مربوط به آنها در متن علوم تأثیر شگفتی دارد.
مثلاً در علوم حدیث در رده (شاخه)«راویان» حدود 22000 نام از کتاب های رجالی استخراج و روابط منطقی آنها مشخّص شده است که اطلاع از اسامی هم معنا نقش کلیدی دارد؛ مثلاً «ادیم بن حرّ جعفی» در کتب رجالی توثیق شده است؛ همین شخص اسامی دیگری نیز دارد که بعضاً در کتب اصلی رجالی از آن نام نبرده اند، مانند «ادیم بیاع هروی». این نام در سند بعضی از روایات ذکر شده است، مانند اسم دیگر او که «ادیم بن حرّ خزاعی» است. بنابراین، این سه نام، اسم یک شخص است که همان «ادیم بن حرّ جعفی» است و در رجال توثیق شده است و در اصطلاح نامه علوم حدیث به هنگام نام بردن «ثقات» در زیر مجموعه راویان موثق ردیف شده است.
ثقات...
ادیم بن حرّ جعفی
اگر محقق به این مسئله توجّه نداشته باشد، ممکن است «ادیم بن حرّ خزاعی» و «ادیم بن بیاع هروی» را مجهول انگارد و احادیث منقول از آنها را ضعیف بداند، در حالی که هر سه یکی و موثق و روایات مشتمل بر آنها قوی خواهد بود نه ضعیف.
ادیم بن حرّ جعفی
بج: ادیم بن بیاع هروی
ادیم بن حرّ خزاعی
یعنی آن اسم به جای این دو و این دو به جای آن به کار گرفته شده است و این هر سه یکی هستند.
و یا مانند:
محمد بن ابی عمیر
بج(2): محمد بن زیاد ازدی
محمد بن زیاد بزّاز
محمد بن زیاد بن عیسی
ابن زیاد
ابن ابی عمیر
باید بدانیم که فراهم آوردن مترادفات امری مهمّ و دقیق و پر زحمت است و یکی از همّت های اساسی اصطلاح نامه نگاران شناسایی اسامی مترادف و شبه مترادف است.
ب - طبقه بندی معنایی میان اصطلاحات
هیچ اصطلاحی در علمی به کار نمی رود، مگر اینکه رابطه ای میان آن با اصطلاحات دیگر وجود دارد؛ یعنی اصطلاحات در هر حوزه معرفتی از یکدیگر بیگانه نیستند و مجموعه آنها در کلافی منظّم، اما پیچیده قرار دارند که کشف آن نظم، در عین پیچیدگی یکی از وظایف عمده و مشکل در تدوین اصطلاح نامه هاست و معمولاً بخش نظام یافته و همچنین بخش ترسیمی اصطلاح نامه عهده دار طرّاحی این جهت است.
اصطلاحاتی را که اهل فن در هر شاخه معرفتی به کار می برند، برای متخصصان همان فن پذیرفته شده و مأنوس است؛ چون اصطلاح مفهومی را در بردارد که با موضوع علم ارتباطی معنایی داشته و صاحب نظران و آگاهان هر علم به آسانی متوجه معنا شده و ارتباط و یا عدم ارتباط آن را با علم مورد نظر می فهمند. در اصطلاح نامه تمامی این روابط در یک نظام معنای بازرسی و با شکلی تعریف شده طراحی و عرضه می شود؛ به این معنا که هر اصطلاح در مجموعه مصطلحات علم ممکن است هم معنا با دیگر اصطلاحات و یا شاید زیر مجموعه اصطلاح و یا اصطلاحات دیگر قرار گیرد و یا خود آن نیز زیر مجموعه هایی داشته باشد.
اطلاع از این نوع ارتباطات معنایی در فهم درست واژگان و تسلط بر مفاهیم علم بسیار کارآمد است. به خصوص، وقتی براساس این منطق، مستندات، اطلاعات و مطالب مربوط به اصطلاحات در سیستم رایانه ای قرار گیرد، به تناسب سرعت و دقت رایانه ای، تسلط محقّق بر مفاهیم علم و اطلاعات مرتبط کامل تر و سریع تر خواهد شد و به نوعی، دانش در اختیار و سیطره محققان قرار می گیرد.
به عنوان مثال، هرگاه بدانیم «حدیث» اقسام متعددی به همراه مستندات و احکام مختلف دارد خواهیم دید که همه احادیث از اعتبار واحدی برخوردار نیستند؛ بلکه برخی از آنها فاقد حجیت اند، ترسیم «حدیث» به عنوان یک «اصطلاح کلیدی» در «علوم حدیث» همراه زیر مجموعه های آن، نوعی طبقه بندی معنایی را عرضه می کند که محققان به آسانی می توانند علاوه بر اطلاع از جایگاه معنایی هر اصطلاح با مراجعه به مستندات آنها روایات معتبر و غیر معتبر را بشناسند، مانند:
علوم حدیث
علم روایة الحدیث
علم درایه
حدیث
خبر متواتر
خبر واحد
حدیث صحیح
حدیث حسن
حدیث موثق
حدیث قوی
در ترسیم فوق «خبر واحد» هم ردیف «خبر متواتر» قرار گرفته؛ یعنی هر دو زیر مجموعه »حدیث«اند، و »خبر واحد« نیز زیر مجموعه هایی دارد که از جهت اعتبار و استناد متفاوت است.
و یا مانند:
علوم حدیث
علم روایة الحدیث
علم رجال
طرق مشایخ
طرق شیخ صدوق
طرق صدوق به علاء بن رزین
طرق اوّل صدوق به علاء بن رزین
طرق دوم صدوق به علاء بن رزین
طرق سوم صدوق به علاء بن رزین
طرق چهارم صدوق به علاء بن رزین
ج - طرّاحی نظام سازماندهی اطلاعات علوم حدیث
یکی از جنبه های مهم و کاربردی در تدوین اصطلاح نامه علوم حدیث ایجاد زمینه و زیرساخت اصلی برای بانک اطلاعات تخصصی علوم حدیث است که در سیستم و نظامی تعریف شده، اطلاعات متفرق و متنوّع علوم حدیث را سازماندهی می کند. این نظام بر اساس ساختار اصطلاح نامه علوم حدیث شکل می گیرد؛ به نوعی که تمامی اطلاعات و مطالب قابل استفاده در جایگاه منطقی خود که در ساختار منظم اصطلاح نامه جا گرفته اند، قرار خواهد گرفت.
برای تحقق این کار بزرگ، علاوه بر استفاده از مستندات اصطلاح نامه علوم حدیث، می بایست منابع علوم حدیث موضوع نگاری و نمایه سازی شود و به کمک اصطلاحات کنترل شده اصطلاح نامه مورد نظر تمامی مدخل ها (ورودی ها) به عنوان کلید واژه گزینش شده و ارتباط میان اصطلاح نامه و متن های کتب و منابع علوم حدیث شکل پیدا کند.
تمامی آنچه گفته شد بر اساس ساختار اصطلاح نامه و با استفاده از شیوه های تعریف شده و معینی انجام می شود و در نهایت، تمامی اطلاعات مرتبط با علوم حدیث در قالبی نظام مند و با بهره گیری از سرعت و دقت رایانه ای ذخیره و بازیابی خواهد شد.
در این صورت، اصطلاح نامه علوم حدیث برای محققان، فقط منبعی برای استفاده در تدریس، پژوهش، تدوین طرح های تحقیقاتی، پایان نامه ها و رده بندی کتابخانه های تخصصی علوم حدیث نخواهد بود؛ بلکه شیوه ای را در پرداختن به مسائل علوم حدیث ارائه خواهد کرد که تمامی اطلاعات در جایگاه خود قرار گرفته و مباحث متورم از مطالب اساسی که باید به آن پرداخته شود باز شناخته شده و تسلّطی نسبی برای محققان بر آنچه که دیگران در این حوزه معرفتی انجام داده اند، حاصل خواهد شد و اندیشه های نو از حرف های گذشتگان، مشخص گشته و میدان گفتگوهای تازه تر و تولید اندیشه و نظریه های جدید برای اهل نظر و پژوهشگران فرهیخته گشوده خواهد شد.
اگر این فرایند اصولی در ذخیره و بازیابی اطلاعات علوم حدیث درست اجرا شود، زیربنایی خواهد شد برای افزودن اطلاعات جدید که در قالب های مختلف نظیر: مقاله، کتاب و فیلم عرضه می شوند و در مجموع، بانک اطلاعات تخصّصی منسجم، جامع و روزآمد تحقق خواهد یافت.
روند طرح و تحقیق اصطلاح نامه علوم حدیث
طراحی این اثر توسط واحد اصطلاح نامه علوم اسلامی - گروه پژوهشی علوم حدیث، در سال 1376 انجام شد و با همکاری اساتید مشاور و با همت محققان سخت کوش و با مسئولیت حجة الاسلام و المسلمین یوسفی پیگیری و در پایان سال 1382 به ثمر نشست و هم اکنون، مراحل چاپ خود را می گذراند.
این تحقیق با مراجعه به بیش از 120 منبع علوم حدیث تهیه شده و با استخراج، شناسایی و تصویب بیش از 8000 اصطلاح در کلیات علم رجال و درایه و 22000 اعلام علوم حدیث به سه شیوه: الفبایی، نظام یافته و ترسیمی تنظیم شده است که در مجموع بالغ بر 30000 واژه می باشد.
به منظور پشتیبانی از اصطلاح نامه علوم حدیث، برای هر یک از اصطلاحات، اطلاعات کوتاه و مفیدی در برگه های مستند اصطلاحات ثبت شده است که پس از بازآرایی به شکل فرهنگ نامه تخصصی علوم حدیث عرضه خواهد شد.
هم اکنون کار فهرست برداری و موضوع نگاری کتاب های علوم حدیث در دستور کار قرار گرفته تا با ایجاد ارتباط میان اصطلاحات و متون منابع علوم حدیث، پژوهشگران بتوانند اطلاعات و مطالب مورد نیاز خود را به راحتی از رایانه به دست آورند.
پی نوشت ها:
* عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی و مسئول اصلاح نامه علوم اسلامی1. اصطلاح نامه های منتشر شده عبارت اند از: اصطلاح نامه علوم قرآنی، فلسفه اسلامی، اصول فقه و منطق کلام اسلامی، تهیه اصطلاح نامه در باقی رشته های علوم اسلامی نیز ادامه دارد که طبق طرح تا پایان سال 1384 به انجام می رسد.
2. «بج» علامت اختصاری «بجای» است؛ یعنی اینکه محمد بن ابی عمیر با اسامی ذیل خود هم معناست و اصطلاح مرجّح و متداول تر است و به جای آنها به کار می رود.
