ره آورد نور

کلیدواژگان: معاجم موضوعی، درختواره، کتابخانه دیجیتال، موضوع‌برداری، نمایه‌سازی، تحلیل محتوا.

مقدمه

معاونت پژوهشی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، شامل بخش‌ها و گروه‌های علمی متعدّدی است. یکی از این گروه‌های علمی، گروه علوم عقلی است که کارهای پژوهشی و آماده‌سازی محتوایی محصولات در حوزه علوم فلسفی، کلامی و عرفان را بر عهده دارد. گروه علوم عقلی، جزء اوّلین گروه های علمی مرکز نور بوده است که از همان ابتداء نرم‌افزارهای معجم موضوعی، درختواره‌ای و کتابخانه‌ای را در موضوعات علوم عقلی به صورت تخصّصی تولید کرده و به جامعه علمی ارائه نموده است.

تاکنون پژوهشگران بنامی در حوزه علوم عقلی با این مرکز در راستای غنی‌سازی محتوای منابع عقلی، اعم از فلسفه و کلام، همکاری داشته و دارند و توانسته‌اند محصولات دیجیتالی خوبی در جهت هر چه راحت‌ترکردن دستیابی به مطالب مورد نظر در قالب جست‌وجوی لفظی و جست و جوی مفهومی در کتابها و رساله‌های مربوط به علوم عقلی، در اختیار محقّقان این عرصه قرار دهند.

آنچه در گروه علوم عقلی پیوسته مدّ نظر بوده و مورد توجّه قرار گرفته، فراهم نمودن زمینه های لازم برای دستیابی هر چه آسان‌تر پژوهشگران به مفاهیم و مطالب کتاب های مورد نظرشان است. بر این اساس، گروه برای رسیدن به این مهم، همیشه در پی آن بوده است که علاوه بر گردآوری حدّاکثری منابع مهم علوم عقلی در یک نرم‌افزار دیجیتالی، زمینه جستجوی لفظی و مفهومی را نیز فراهم نماید. معمولاً در نرم‌افزارهای کتابخانه ای، بیشتر سعی در گردآوری منابع و فراهم کردن امکانات قویّ برای جست‌وجوی لفظی می‌شود و در نرم‌افزارهای معاجم موضوعی و درختواره‌ای، بیشترین سعی و هدف اصلی، بسترسازی برای جستجوی مفهومی و تحلیل محتوای متون است.

نرم‌افزارهای تهیه شده در گروه علوم عقلی، هم در قالب کتابخانه ای و هم در قالب تحلیل موضوعی و درختوارهای ارائه شده است که در ادامه، ابتداء فهرستی از آنها بیان گردیده و سپس، به معرّفی اجمالی هر یک ار آنها پرداخته می‌شود.

محصولات گروه علوم عقلی

الف. محصولات تولیدشده: تاکنون در این گروه، نرم‌افزارهای: «نورالحکمه 3»، «کتابخانه حکمت اسلامی 1»، «کتابخانه کلام اسلامی 1/2»، «درختواره کلام اسلامی 1»، «معجم موضوعی آثار ملاصدرا»، «معجم موضوعی حکمت اشراق»، « معجم موضوعی و کتابخانه تخصصی منطق»، «عرفان اسلامی 3» و «کتابخانه حکمت اسلامی 2» تولید شده است.

ب. محصولات در آستانه تولید: «کتابخانه تخصصی و درختواره کلام اسلامی 2»، «معجم موضوعی و کتابخانه فروغ خرد» و « معجم موضوعی و کتابخانه تخصصی حکمت مشاء».

ج. محصولات در دست انجام: «دانشنامه فرق و مذاهب» و «معجم موضوعی آثار ملاصدرا 2».

الف. معرفی اجمالی محصولات تولیدشده

* نرم‌افزار «نورالحکمه 3»:

این برنامه در واقع، معجم موضوعی 20 عنوان کتاب فلسفی و منطقی و یک عنوان کلام فلسفی (کشف المراد) است، همراه با 7 عنوان فرهنگنامه فلسفی است.

 * نرم‌افزار «کتابخانه حکمت اسلامی 1»:

شامل حدود 200 عنوان کتاب از مهمترین کتابهای فلسفی تا زمان حکیم سبزواری است؛ مشتمل بر آثار:

1. فلاسفه یونان، مانند افلاطون و ارسطو؛
2. فلاسفه مشائی، مانند: فارابی، ابن‌سینا، خواجه طوسی و میرداماد؛
3. فلاسفه اشراقی، مانند: شیخ اشراق، شهرزوری و قطب‌الدین شیرازی؛
4. حکمت متعالیه، مانند صدر المتألهین شیرازی و شارحان مکتب وی.

 * نرم‌افزار «کتابخانه کلام اسلامی 1/2»:

حدود 660 عنوان کتاب از کتب کلامی از مذاهب گوناگون را در خود جای داده است.

* نرم‌افزار «درختواره کلام اسلامی 1»:

در این نرم‌افزار متن 31 عنوان کتاب کلامی از مذاهب گوناگون به درختی که توسط محقّقان و پژوهشگران گروه علوم عقلی بر مبنای اصول اعتقادی طراحی و تدوین شده، اتصال یافته است. گر چه اکثر مطالب کتاب های کلامی به درخت اتصال می‌یابد گاهی امّا مطالبی در این کتابها یافت می‌شود که برای محقّق علم کلام اهمیت دارد؛ ولی چه بسا در درخت جای نگیرد. به همین جهت، با استفاده از نمایه های مکمّل با شاخه‌های مربوطه و یا مستقیماً با خود متن ارتباط برقرار می کند.

* نرم‌افزار «معجم موضوعی آثار فلسفی ملاصدرا»:

این نرم‌افزار، متن 41 عنوان کتاب از آثار ملاصدرا به زبان عربی و فارسی، در موضوعات مختلف را در خود جای داده است که 21 عنوان کتاب از آنها، مورد تحلیل موضوعی قرار گرفته است. در موضوع منطق، مانند کتاب «اللمعات المشرقیه» و «التصور و التصدیق»، حکمت مشاء مانند کتاب «شرح الهدایة الاثیریة» و «شرح و تعلیقه بر الهیات شفا»، حکمت اشراق مانند کتاب «تعلیقه بر شرح حکمة الاشراق»، و حکمت متعالیه مانند کتاب «الحکمة المتعالیه»، «الشواهد الربوبیة»، «اسرار الآیات» و «المشاعر».

 * نرم‌افزار «معجم موضوعی حکمت اشراق»:

این نرم‌افزار، متن 26 عنوان کتاب و رساله (با احتساب جداسازی کتابها و رساله های موجود در کتاب مجموعه مصنفات شیخ اشراق) در موضوع حکمت اشراق و آثار شیخ اشراق اعم از حکمت اشراق و مشاء و منطق به زبان عربی و فارسی را در خود جای داده است که 7 عنوان از مهم ترین کتاب های حکمت اشراق و کتاب های شیخ اشراق مانند کتاب «حکمة الإشراق»، «شرح حکمة الإشراق شهرزوری»، «شرح حکمة الإشراق(قطب الدین الشیرازی)»، «التلویحات اللوحیة و العرشیة»، «المقاومات»، «المشارع و المطارحات» و «تعلیقات ملاصدرا بر شرح حکمة الاشراق» مورد تحلیل موضوعی قرار گرفته است.

* نرم‌افزار «کتابخانه تخصصی و معجم موضوعی منطق»:

حاوی 120 عنوان کتاب و رساله از آثار منطقی به زبان عربی و فارسی است که 12 عنوان از مهم‌ترین‌های آنها، مانند: «منطق اشارات»، «منطق شفا»، «منطق حکمة الاشراق» و «جوهر النضید» تحلیل موضوعی شده و در اختیار محقّقان منطق قرار گرفته است.

* نرم‌افزار «کتابخانه عرفان 3»:

دارای 805 عنوان کتاب و رساله در موضوع: عرفان نظری و عرفان عملی، عرفان ادبی، طبقات العرفاء و اصطلاح‌نامه، از مهمترین کتابهای عرفانی از سده‌های اوّل تاکنون از مشرب‌های مختلف عرفانی است.

* نرم‌افزار «کتابخانه حکمت اسلامی 2»:

دارای 583 عنوان کتاب و رساله در فلسفه اسلامی با موضوع فلسفه یونان، حکمت مشاء، حکمت اشراق، حکمت متعالیه، حکمت نظری، حکمت عملی، کلام فلسفی، تاریخ فلسفه، داستان فلسفی، تفسیر فلسفی و اصطلاح نامه و در بر گیرنده مهمترین کتاب فلسفه اسلامی از ابتداء تا زمان معاصر است. این کتابخانه، در قالب کتابخانه استاندارد با قابلیت‌های ارزنده ارائه شده است. چینش کتاب ها بر اساس قرن و وفات مؤلّفان صورت گرفته است که البته قابلیت تغییر در چینش بر اساس سلیقه کاربر را نیز داراست.

 ب. معرفی محصولات در حال تولید

* نرم‌افزار «کتابخانه تخصّصی و درختواره کلام اسلامی 2»:

دارای بیش از 1100 عنوان کتاب و رساله در کلام اسلامی از مذاهب مختلف اسلامی، مانند: امامیه، اهل‌حدیث، اسماعیلیه، اشاعره، زیدیه و معتزله، به همراه دسته‌بندی موضوعی کتاب ها بر اساس مسائل عقیدتی مانند: توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، امور عامّه و تاریخ کلام که در بر گیرنده مهم‌ترین کتاب‌های کلامی از ابتداء تا زمان معاصر است. این کتابخانه در قالب کتابخانه استاندارد با قابلیت های فراوان ارائه شده است. چینش کتاب ها بر اساس قرن و وفات مؤلّفان صورت گرفته است که البته قابلیت تغییر در چینش بر اساس سلیقه کاربر را نیز داراست. این برنامه، در آستانه تولید است و به زودی در دسترس علاقه مندان قرار می گیرد.

* نرم‌افزار «معجم موضوعی و کتابخانه فروغ خرد»:

در بر دارنده بیش از 330 عنوان از کتاب های فلسفی که به زبان فارسی نوشته شده است؛ متونی که در اصل به زبان فارسی نگارش یافته یا شروح و ترجمه هایی که به زبان فارسی نوشته شده اند. گفتنی است که 3 عنوان از این کتاب ها هم مورد تحلیل موضوعی قرار گرفته است که عبارت‌اند از: «رساله سه اصل ملاصدرا»، «اصول فلسفه و روش رئالیسم همراه با شرح شهید مطهری(ره)» و «آموزش فلسفه». این برنامه هم در آستانه تولید است و به‌زودی به علاقه‌مندان ارائه می‌گردد.

* نرم‌افزار « معجم موضوعی و کتابخانه تخصّصی حکمت مشاء»:

دارای بیش از 350 عنوان از کتاب‌های مشائی از ابتداء تاکنون است و در آن، 15 عنوان کتاب از مهم ترین آثار مشائی از فلاسفه بزرگ اسلامی، مانند: فارابی، ابوعلی سینا، محقّق طوسی، فخر رازی، میرداماد، ملاصدرا و علّامه طباطبائی مورد تحلیل موضوعی قرار گرفته است؛ کتابهایی همچون: «فصوص الحکم» فارابی، «الاشارات و التنبیهات»، «الهیات الشفا»، «المباحثات» و «التعلیقات» ابن سینا و «التلویحات اللوحیة و العرشیة» و «المشارعات و المطارحات» شیخ اشراق و «شرح الاشارات و التنبیهات» محقّق طوسی، «المباحث المشرقیة» فخر رازی، «شرح حکمة العین» میرک بخاری، «القبسات» میرداماد، «شرح الهدایة الاثیریة» و «الهاشیة علی الهیات الشفاء» صدر المتألّهین، «بدایة الحکمة» و «نهایة الحکمة» علّامه طباطبائی. این برنامه نیز به زودی عرضه خواهد شد.

ج. معرّفی محصولات در حال انجام

* نرم‌افزار «دانشنامه فرق و مذاهب»:

نرم‌افزار دانش‌نامه‌ای فرق و مذاهب، مشتمل است بر کتابخانه ای از کتابهایی که درباره فرق و مذاهب و ادیان از ابتداء تاکنون بر محوریت اسلام نگاشته شده است. این محصول، دربردارنده درختواره فرق و مذاهب که قرار است بیش از 100 جلد از کتابهای مربوط به فرق و مذاهب به این درخت وصل می شود. مراحل تحلیل محتوای این برنامه آغاز شده و امید است که بتوان در اسرع وقت آن را ارائه نمود.

* نرم‌افزار«معجم موضوعی آثار فلسفی ملاصدرا 2»:

این نرم‌افزار در واقع، تکمله معجم موضوعی آثار فلسفی ملاصدراست. در «معجم موضوعی ملاصدرا 1»، دو کتاب «تفسیر القرآن» و «شرح اصول کافی» صدرالمتألهین با اینکه جزء آثار فلسفی ایشان محسوب می شود، امّا به دلایلی تحلیل موضوعی نشده بود. از این رو، تصمیم بر آن شد تا این نقص برطرف گردد و به عنوان تکمله این نرم‌افزار، این دو کتاب هم مورد تحلیل موضوعی قرار گیرد. مراحل تحلیل محتوای این برنامه هم آغاز شده است.

تحلیل پژوهشی در معاجم موضوعی و درختواره‌ها

نکته مهمی که در ابتداء لازم است بدان اشاره شود، اینکه نرم‌افزارهایی که به عنوان معاجم موضوعی و درختواره آماده سازی و ارائه می شوند، در حقیقت، بستر کارهای پژوهشی محقّقان را آسان می کنند. در اینجا، ابتداء شما را با چگونگی تحلیل محتوا و مراحل آن در معاجم موضوعی و سپس، در درختواره‌ها آشنا می نماییم.

1. معاجم موضوعی

اگر قرار باشد، برای مثال، چند مورد از مهم ترین کتاب های حکمت مشاء را تحلیل موضوعی کنیم، علی القاعده ابتداء باید تسلّط علمی خوبی بر کتاب های مشائی داشت تا بتوان مهم‌ترین‌های آن را تشخیص داد و کار موضوع‌برداری را شروع کرد. پس از انتخاب، این کتابها در اختیار محقّقان گروه قرار می گیرد و ایشان از ابتداء کتاب تا آخر، آن را خط‌به‌خط و پاراگراف‌به‌پاراگراف مورد مطالعه قرار می‌دهند و بعد، چکیده آن را به صورت جمله اسمیه و روان تهیه می‌کنند و آن را به متن متصل می‌کنند. گاهی ممکن است حتّی یک خط از کتاب به دو یا چند موضوع یا چکیده تبدیل شود که این بستگی به مطالب کتاب دارد؛ برای نمونه، مراحل کار در معاجم موضوعی را می توان به این صورت توضیح داد:

الف. استخراج موضوع

شکل شماره 1

همانگونه که در تصویر شماره 1 مشاهده می شود، سطر اوّل، چکیده یا موضوعی است که محقّقان آن را با توجّه به متن که نشانی آن هم دیده می شود، به دست آورده و مرقوم داشته اند. در اینجا پُرواضح است که محقّقان باید تسلّط خوبی به متن داشته باشند و از طرفی، بعد از فهم درست متن، باید بتوانند به صورت جمله اسمیه، چکیده متن را بنویسند و این، خودش می تواند شرح خوبی برای متن به شمار رود. بعضی متن‌ها با قلم سختی نگارش یافته‌اند، مانند قبسات میرداماد که فهم آن برای خیلی از طالبان و یا حتّی محقّقان فلسفه و منطق، دشوار است. محقّقان این مرکز، با تحلیل متن و ارائه چکیده‌ای روان از آن، متن را قابل فهم‎تر می‌کنند.

ب. نمایه‌سازی

بعد از نگارش موضوع یا همان چکیده، نوبت به استخراج نمایه‌ها می رسد. نمایه‌ها، زیرعنوان‌های مرکّبی هستند که از دو کلیدواژه تألیف می یابند. نمایه ها با توجّه به متن و موضوع ساخته می شوند. در واقع، نمایه ابزاری کاربردی و مهم است برای دستیابی آسان محقّقان به مفاهیم متن و موضوع؛ به عبارتی دیگر، نمایه، ابزار جستجوی مفهومی است؛ برای مثال، در همین موضوع و متن که در شکل شماره 1 نشان داده شد، با توجّه به موضوع ارائه‌شده، می‌توانیم یک نمایه کاربردی تحت عنوان «مصداق الحقیقه» استخراج کنیم. این نمایه، برای محقّقان علم فلسفه بسیار کاربردی و مورد استفاده است و کارایی بسیاری دارد. همانطورکه در متن قبلی ملاحظه شد، متن درباره مصداق حقیقت است؛ ولی ترکیب «مصداق الحقیقه»، در متن وجود ندارد. پس، کاربر هرگز با جست و جوی لفظی به این قسمت از متن رهنمون نخواهد شد! برای اهل فنّ، این مسئله از بدیهات است که گاهی در متون، لفظ مورد تحقیق ما نوشته نمی‌شود؛ ولی مفهوم آن لفظ مورد بررسی قرار می‌گیرد. گاهی هم برعکس است؛ یعنی لفظ می‌آید، ولی مفهومش بررسی نمی‌شود؛ مثل اینکه در جایی از متن بدون اینکه از لفظ «الماده» استفاده شود، مفهوم یا تعریف آن را بیان می‌کند که در اینجا شما قطعاً با جست‌وجوی لفظ «تعریف المادة» یا چه بسا حتّی خود لفظ «المادة»، هرگز به این متن نرسید و یا برعکس با جست وجوی لفظ « تعریف المادة» یا «المادة»، به متنی می رسید که لفظ « تعریف المادة» را دارد، ولی فقط لفظ است و مفهوم یا تعریف مشخّصی به شما نمی‌دهد؛ مثلاً در آنجا آمده «کما قالوا الحکماء فی تعریف المادة.» بدیهی است که در اینجا هیچ تعریفی از «ماده» به شما ارائه نمی شود؛ بلکه فقط لفظ «تعریف المادة» به مناسبتی آمده است. در اینجاست که محقّق ما با خواندن و تحلیل خط‌به‌خط متون و استخراج نمایه‌های مناسب و کاربردی، امکان جست‌وجوی مفهومی را برای کاربران و محقّقان فراهم می‌کند.

همانطور که اشاره شد، نمایه، عهده‌دار جست‌وجوی مفهومی است. از این‌رو، نمایه ها شما را به جایی از متن رجوع می دهد که مفهوم و تعریفی از مثلاً «المادة» ارائه شده باشد؛ چه لفظ «تعریف المادة» یا حتّی خود لفظ «ماده» در متن باشد یا نباشد که این موضوع، با توجّه به گستردگی متون فلسفی و الفاظ و مفاهیم آنها، صرفه‌جویی صدها ساعتی و البته در مقیاس شمار محقّقان، صرفه‍‍‌جویی هزاران ساعتی را برای پژوهشگران در پی خواهد داشت.

برای نمونه، در متن مربوط به شکل شماره 2، چنانکه مشاهده می‌کنید، هم تعریفی از «ماده» به شما ارائه می‌کند و هم خصائصی از آن برمی‌شمارد و هم شیئیت «ماده» را به بحث گذاشته؛ ولی هیچکدام از اینها با جست‌وجوی لفظی قابل دسترسی نیست؛ امّا موضوع و نمایه‌های ما، به‌گونه‌ای است که به محقّقان کمک می‌کند به‌آسانی و سریع بتوانند به تعریفی از ماده و ویژگی های آن برسند.

شکل شماره 2

ج. ساخت کلیدواژه

در مرحله بعد، نمایه ها به کلیدواژه تبدیل می‌شوند. کلیدواژه‌ها، عناوینی کلّی هستند که محور اصلی تمامی مفاهیم موجود در نرم‌افزار معجم موضوعی به شمار می‌آیند. کلیدواژها، نقش بسیار کلیدی را برای دستیابی محقّقان به خواسته های تحقیقیشان ایفا می‌کنند. کلیدواژه ها، در تنظیم معاجم موضوعی، در رتبه بعد از موضوع و نمایه هستند؛ یعنی اوّل موضوع ساخته می‌شود، بعد نمایه و بعد از آنها کلیدواژه؛ امّا در تحقیقات پژوهشگران، برای استفاده از معاجم موضوعی، به نحوی دروازه ورود به نمایه و از آنجا به موضوع و در نهایت به متن هستند؛ برای مثال، کسی که می خواهد در مورد موضوعی خاصّ از جناب شیخ الرئیس تحقیق کند، شاید در ابتداء نداند در قسمت نمایه‌ها با چه لفظی باید جست‌وجو کند تا او را به مطلوبش برساند؛ چرا که دامنه واژگان، وسیع است و چه بسا هر کسی واژه ای خاصّ در نظر بگیرد. پس، کلیدواژه «الشیخ الرئیس» را در قسمت کلیدواژه وارد می‌کند تا همه نمایه های مربوط به این کلیدواژه را مشاهده کند و بعد از آن، نزدیکترین نمایه را که به تحقیقش مربوط بوده، انتخاب کند. (شکل شماره 3)

شکل شماره 3

البته ما به این نکته هم توجّه داشتیم که شاید کاربران معاجم موضوعی، کلیدواژه ها را مرتبط با الفاظ دیگری غیر از آنچه ما انتخاب کرده ایم، در نظر بگیرند؛ مثلاً به جای واژه «الشیخ الرئیس» از واژه «ابوعلی سینا» یا «بوعلی سینا» یا «ابن سینا» استفاده کنند. بنابراین، با مترادف‌سازی برای کلیدواژه‌ها، این مشکل را هم حلّ کردیم؛ یعنی اگر الآن کاربران ما هر یک از الفاظ ذکرشده را برای جناب بوعلی به کار ببرند، نمایه‌های یکسانی را مشاهده خواهند کرد.

همچنین، برای کلیدواژه ها سیستم مرتبطات هم طراحی شده است؛ یعنی کلیدواژه های دیگری را که به نحوی با کلیدواژه مورد نظر مرتبط باشد، نمایش می دهد و این می تواند فضای ذهنی نسبت به کلیدواژه را برای کاربران مفهوم‌تر نماید. (شکل شماره 4)

شکل شماره 4

2. درختواره‌ها

در نرم‌افزارهای درختواره‌ای، ابتداء بر اساس رئوس موضوعات و مسائل هر علمی، درختی طراحی می‌شود و با افزودن زیرشاخه‌های این رئوس، درخت جلو برده می شود و بر اساس مطالب مربوط به این شاخه ها، برگ‌ها اضافه می‌شود؛ به عبارت دیگر، به بخش‌های میانی درختواره که بین درخت علم و برگ‌ها قرار گرفته، «شاخه» گفته می‌شود و هر یک از شاخه‌ها، قابلیت انقسام و پیشروى به شاخه‌ها و یا برگ‌های دیگر را دارند و برگ، آخرین قسمت درختواره را تشکیل می‌دهد که عبارت است از نقطه ارتباط بین شاخه‏‌ها و متون. به جهت اهمّیّت آن، از دیگر شاخه ها جدا و برگ نامیده شده است. از این رو، نشانی‌هاى استخراجى از متن، از طریق کدهاى اختصاصى توسط این ترمینال‌ها به درخت متصل می‏ گردد.

به عنوان نمونه، درختواره کلام اسلامی بر اساس مطالب و رئوس موضوعات کلامی از کتاب های مهم و مفصّل تشکیل شده و تقریباً تمام بحث‌های کلامی را در خود جای داده و نسبتاً نظم منطقی قابل قبولی دارد؛ مانند کتاب شریف «کشف المراد» و «ابکار الأفکار» تنظیم شده است.

الف. درختواره و شاخ و برگ‌های آن

در تصویر شماره 5، قسمت کوچکی از درختواره کلام اسلامی همراه با شاخ و برگ‌های آن را می‌توانید مشاهده کنید.

شکل شماره 5

درختواره، تقریباً ساختار اصطلاح‌نامه را دارد؛ با این تفاوت که در اصطلاحنامه، «اصطلاحات» یک علم در یک ساختار نظام‌مند عرضه می‌گردد؛ ولی در درختواره، «مباحث» و «موضوعات» علم به صورت ساختار نظام‌مند عرضه می‌شود.

بعد از تنظیم و تکمیل درختواره، نوبت به تعیین و انتخاب کتاب هایی می‌رسد که قرار است به این درخت وصل شوند. برای این انتخاب، علی‌القاعده باید تسلّط کافی بر متون مهم کلامی از مذاهب مختلف که قابلیت اتّصال به درخت را دارا هستند، داشت. پس از انتخاب کتاب ها، محقّقان با دقت، کتاب را مورد مطالعه قرار می‌دهند و مطالب مربوط به هر یک از شاخه ها را به شاخ و برگ های مورد نظر در درختواره وصل می‌کنند؛ مثلاً اگر متن درباره «توحید ذاتی» بود، از اوّل متن تا هر جایی را که مطلب در مورد توحید ذاتی است، انتخاب می‌کنند و به شاخه «التوحید الذاتی» وصل می‌نمایند. حال این مطلب، بالأخره یا تعریفی از توحید ذاتی است، یا درباره مراتبی از مراتب آن است، یا از ادلّه آن به شمار می رود و یا موردی دیگر. در هر صورت، متن مورد نظر به برگ مربوطه وصل می‌شود و این روند، در کتاب های مختلف ادامه می‌یابد. در نتیجه، اگر شما روی مثلاً «ادلة التوحید الذاتی» کلیک کنید، شما را به تمام نشانی‌ها و متن‌هایی که در مورد ادلّه توحید ذاتی در کتابهای گوناگون بحث شده است، رهنمون می سازد؛ مانند آنچه در تصویر شماره 6 ملاحظه می‌کنید.

شکل شماره 6

ب. نمایه مکمّل

بعد از این، نوبت به نمایه‌های مکمّل می‌رسد. گاهی متن مطالبی دارد که نمی‌توان آن را در درخت به کاربران و پژوهشگران نشان داد؛ مثلاً فلان متکلّم، یک استدلال خاصّ برای توحید ذاتی را اقامه نموده است، یا اینکه آیه یا روایتی خاصّ به عنوان شاهد برای استدلال بر توحید ذاتی در متن ذکر شده است، یا گاهی مباحثی همچون بحث‌های فقهی، اصولى، رجالى، تاریخى و یا ادبى قرار دارد که هیچگونه جایگاهى در درختواره کلام ندارند، همه این دست موارد، در نمایه مکمّل جای دارند. پس، در حین تطبیق و اتّصال درختواره بر متون، این عناوین، به صورت نمایه‌هاى مکمّل، با شاخه‌هاى مربوطه ارتباط برقرار نموده، حفظ و نگهدارى می‌شوند تا پژوهشگران در صورت نیاز بتوانند آنها را به‌راحتی مورد استفاده قرار دهند.

شکل شماره 7

ج. ساخت کلیدواژه

بعد از این، نوبت به ساخت کلیدواژه و مترادفات و مرتبطات آن می‌رسد. با توجّه به اینکه سیستم کلیدواژه‌سازی در اینجا، دقیقاً مانند سیستم کلیدواژه‌های معاجم موضوعی است که پیش از این درباره آن سخن گفته شد، دیگر احتیاجی به توضیح ندارد.

تمام مراحل در سیستم تحلیل موضوعی و تحلیل درختواره‌ای، بعد از آنکه توسط یکی از محقّقان چکیده‌نویسی می‌شود، یا متنی به درخت متّصل می گردد، توسط یکی دیگر از محقّقان مورد بازبینی قرار می‌گیرد و اگر کم‌وکاستی داشته باشد و یا احیاناً اشتباهی صورت گرفته باشد، جبران می‌گردد. از این‌رو، درصد اشتباهات احتمالی، بسیار کاهش می‌یابد.

سخن پایانی

نکته‌ای پایانی این است که تمام سعی در تحلیل موضوعی و درختی بر آن بوده است که با توجّه به تخصّص کافی محقّقان گروه، کار قابل‌قبول و کاربردی برای هر چه آسان‌ترکردن روند تحقیق برای پژوهشگران ارائه شود. گفتنی است که نوعاً محقّقان گروه علوم عقلی مرکز نور، از اساتید و دانش‌آموختگان حوزه و دانشگاه با درجه علمی سطح سه و چهار حوزه علمیه و دکترای دانشگاه در رشته‌های مربوط به علوم عقلی هستند.

امید است به لطف الهی، در آینده نزدیک، شاهد انجام کارهای بهتر و عرضه محصولات کارآمدتر در حوزه علوم و معارف اسلامی باشیم.