» با تشکر از جنابعالی، یکی از خدمات با ارزش مرکز نور آماده سازی پایگاه عظیم نسخ خطی است که به زودی رونمایی خواهد شد. از باب مقدمه، نگاهی گذرا به بحث آماری نسخ خطی داشته باشید.
◊ بر اساس آمار رسمی، از قرن دوم تا قرن یازده که دوران و عصر کتب خطی است، تنها در جهان اسلام، نزدیک به یک میلیون عنوان کتاب تألیف شده است که حدود 300 هزار عنوان آن، احیاء و منتشرشده است. البته این آمار، تقریبی است و فهرست کاملی از عناوین این کتب وجود ندارد. در این صورت، حداقل یک سوم از کتب تألیف‌شده توسط علماء اسلامی در قرن دوم تا یازدهم، در دسترس اهل تحقیق وجود دارد و متأسفانه کتابهایی را که متعلّق به قرن اوّل یا دوم باشد، در اختیار نداریم؛ چرا که در این سده، کاغذ وجود نداشت و مطالب بر روی پوست آهو نگارش می‌شد و نوعاً نیز از بین رفته‌اند. شایان توجّه است، قدیمی‌ترین کتبی که در اختیار ماست، مربوط به مخطوطات قرن سوم به بعد است و کتابهای مربوط به قرن سوم نیز بسیار اندک هستند.
» شناسایی نسخ خطی صحیح، چه اهمّیّتی دارد؟
◊ در گذشته، صنعت نشر کتاب به این صورت بود که علماء و دانشمندان یافته‌های علمی خویش را به روی کاغذ می‌آوردند و شاگردان و علاقه‌مندان، از آن نسخه، رونویسی می‌کردند و خواسته یا ناخواسته، برخی کلمات اضافه یا کم می‌شد و اینها اتّفاقاتی است که در طول تاریخ به دلیل نوع نگارش اتّفاق می افتاد.
البته در مواردی هم فرد استنساخ‌کننده به جهت مسائل عقیدتی، اقدام به تحریف کتاب می کرد؛ مثلاً قسمتی از حدیثی را که در مدح اهلبیت(ع) است، حذف کرده است؛ زیرا به اعتقاد او، غلات این حدیث را دستکاری کرده‌اند. همچنین، ممکن است فردی به دلیل مخالفت با اهلبیت(ع) این کار را انجام داده باشد؛ چه اینکه برخی کتب توسط پادشاهان وقت حمایت و رونویسی می شد و به دلایل سیاسی، بخشی از کتاب منتشر، و بخشی حذف می‌شد.
همچنین برخی از کتب، به طور کامل مهجور مانده اند و تنها راه به دست آوردن اندیشه‌های یک عالم، این است که نُسخ متعدّدی از یک کتاب را فراهم کنیم و از طریق نشانه‌هایی که در تخصّص اشخاص فهرست‌نویس هستند، بدانیم کدام نسخه بهتر است و این نسخ را در اختیار یک محقّق قرار بدهیم تا به اینجا برسد که احتمالاً این مطلب مدّ نظر مؤلّف بوده و این نسخه، صحیح است.
متأسّفانه بخش قابل توجّهی از میراث علمی ما، در نُسخ خطّی وجود دارند که مدّت‌ها مغفول مانده‌اند؛ به عنوان مثال، کتابی مربوط به علامه طبرسی وجود دارد که کتاب بسیار مهمّی است و از این کتاب، فقط دو نسخه به دست آمده و هر دو نسخه، در اختیار یک نفر قرار دارد و ایشان هم این نُسَخ را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهد؛ به گونه‌ای که عدّه‌ای گمان می‌کنند این فرد، ادعاء دروغ می کند؛ ولی چند نفر از اهل فنّ این دو نسخه را نزد ایشان دیده‌اند. ممکن است، حجم بالایی از دانش در این نُسخ وجود داشته باشد که در اختیار ما قرار نمی‌گیرد. و یا مثلاً کتاب رجال ابن‌غضائری، کتابی است که امروزه وجود خارجی ندارد؛ امّا محتوای آن را به این وسیله به دست آورده‌ایم که نویسندگان مورد اعتماد ما، در کتاب‌هایشان به رجال ابن غضائری استناد کرده اند. بنابراین، متوجّه می شویم که این مطلب، در رجال ابن‌غضائری وجود داشته است.
گاهی در نسخ خطّی، به کتب اهل‌سنّت برخورد می کنیم که احیاء آنها اهمّیّت بسیاری دارد؛ زیرا تمام منازعاتی را که ما با اهل سنّت داریم، باید با کتب خودشان پاسخ بدهیم. به همین جهت، باید بر کتابهای آنها مسلّط شویم؛ چرا که مطالب جالبی در کتاب های اهل سنّت وجود دارد که محلّ توجّه است؛ به عنوان مثال، در جلد سوم کتاب تاریخ بغدادی آمده است: یکی از انصار که شخصیت بسیار مهمی بوده، زمانی که خلیفه دوم به قتل می رسد، به منزل می رود و به کنیزانش می گوید شادی و هلهله کنید که خلیفه را کشتند. این مطلب، در تاریخ بغدادی است که مربوط به اهل سنّت است و مطلب بسیار مهمّی است.
» به هنگام استفاده از نسخ خطی، با چه معضلاتی مواجه هستیم؟
◊ اوّلین معضل در این خصوص، آن است که از یک کتاب فقط یک نسخه وجود داشته باشد و در اختیار یک فرد باشد. ضمن اینکه برخلاف کتب چاپی، بین تمام نُسخ خطی از یک کتاب، اختلافاتی وجود دارد. از کتابهای چاپی، چاپ سنگی و چاپ سربی، تعداد بسیاری به چاپ می رسد که متن همه آنها، یکی است و تفاوتی با هم ندارند. از این رو، نسخه ای از یک کتاب چاپی که در کتابخانه یک شخص وجود دارد، با تمام دیگر نسخه ها برابر هستند؛ امّا در نسخه‌های خطّی، هر نسخه چیزی دارد که دیگر نُسخ آن را ندارند. ساده‌ترین مسئله، تفاوت در دستخطّ و خوانا بودن دستخطّ است و چنانچه دو نسخه مانند هم نوشته شده باشد، تأیید می شود که محتوای کتاب صحیح است. بنابراین، در نسخ خطّی، هر نسخه موضوعیت دارد؛ به غیر از برخی موضوعات خاصّ، مانند کتب درسی، قرآن و نهج البلاغه که از قرن نهم به بعد کتابهایی هستند که نسخ خطّی فراوانی دارند.
یکی از دوستان می گفت در بین نسخ خطّی کم‌ارزش کتابخانه مجلس، نسخه‌ای از نهج البلاغه پیدا کردم که شخصی بر آن حاشیه نوشته بود و خط به نظرم آشنا آمد؛ دقّت کردم و متوجّه شدم دستخطّ علّامه مجلسی است و تبدیل به شرح علّامه مجلسی بر نهج البلاغه شد؛ یعنی یک نسخه خطّی که گمان می‌کنیم، ارزش چندانی ندارد، تبدیل به یک نسخه باارزش می شود. بنابراین، در نسخ خطّی، هر نسخه موضوعیت دارد.
» شیوه پژوهش در نسخ خطی چگونه است؟
◊ اگر قصد پژوهش در نسخ خطّی داریم، در ابتداء باید بدانیم این محتوا در چه کتاب هایی یافت می شود. کتاب های راهنمایی وجود دارد که به ما می گوید در این کتاب ها چه محتوایی وجود دارد و موضوع آنها چیست؟ اگر من به این نتیجه رسیدم که بدانم در این کتاب ها چه موضوعاتی وجود دارد، این کار، راهکار خاصّ خود را می‌طلبد.
دومین کار، این است که بدانم چه کتابخانه هایی نسخه ای از این کتاب را در اختیار دارند. همان طور که می دانید، هر کتابخانه ای کتابی به نام فهارس چاپ می کند که فهرست نسخ خطّی موجود در آن کتابخانه را به همراه برخی اطّلاعات جانبی هر نسخه ارائه می دهد. این اطّلاعات، شامل: نویسنده، کاتب، قرن تألیف، چند خطّ آغازین و انتهاء کتاب ، نوع کتاب، نوع کاغذ و دیگر موارد می باشد و بر شخص محقّق لازم است که تمام این فهارس را در اختیار داشته باشد و البته این امر، خود یک کتابخانه فهارس می‌طلبد.
شخص محقّق پس از شناسایی با محلّ نگهداری کتاب، لازم است با این کتابخانه ها ارتباط بگیرد تا بتواند تصویری از آن کتاب را بخرد یا به امانت بگیرد. در همین راستا، کتابی به نام «فنخا» توسط آقای درایتی در مشهد منتشر شد که دربردارنده فهرست نسخ خطّی ایران است.
تا کنون چند پروژه دیگر نیز در کشور شروع شده است که فهارس را با هم ادغام کرده و تبدیل به فهرستی بزرگ می کنند تا به ما بگوید از هر کتابی چند نسخه شناسایی شده و در کدام کتابخانه ها موجود هستند. در حال حاضر، کتاب فنخا در 45 مجلّد منتشر شده و اگر بخواهیم تمام فهارس کتابخانه های دنیا را که چاپ شده اند، جمع آوری کنیم، شاید لازم باشد 120 جلد کتاب چاپ کنیم و برای هر کاری، به صورت دستی در آنها جست‌وجو کنیم.
» مرکز تحقیقات کامپیوتری نور در عرصه ارائه نسخ خطّی چه مسیری را پیموده است؟
◊ محقّقان ما در مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، در حال حاضر مشغول گردآوری تمام فهارس در یک بانک اطّلاعاتی هستند تا بتوانند تمام اطلاعات هر نسخه خطّی بر اساس نام آن را فهرست کنند؛ به عنوان مثال، اگر می گوییم از کتاب «الف» این تعداد نسخه در این کتابخانه ها وجود دارند، ابتداء نام کتاب، اطّلاعات نُسخ موجود و نیز شرح و توضیح نسخه را ارائه می دهیم.
کتابهایی را می شناسیم که فردی یک نسخه از آن را در اختیار داشته و آن را تصحیح و چاپ کرده است. بعد شخص دیگری نسخه دیگری را تصحیح و چاپ کرده که با نسخه قبلی تفاوت داشته است. به این ترتیب، حتّی کتاب هایی در اختیار داریم که سه نسخه خطی از آن احیاء شده است و روی همه آنها، پژوهشهای اساسی انجام شده است؛ چنانکه برخی از احیاء کتابها در قالب پایان‌نامه انجام می شوند و متأسّفانه به چاپ نمی‌رسند. بنابراین، پژوهشگر با این کار می داند از کتاب مورد نظر او، چه تعداد نسخه خطّی و در چه کتابخانه ای وجود دارد. این کار، در 100 سال گذشته امکان‌پذیر نبود؛ امّا از زمانی که مرحوم آقابزرگ مشغول نگارش کتاب الذریعه گردید، کار آسان‌تر شد؛ امّا باز هم سختی کار زیاد بود. با راه‌اندازی پایگاه نسخ خطی نور، إن شاء الله این کار به راحتی و توسط هر کسی امکان پذیر خواهد بود. در مرحله بعد، می توانید با کتابخانه مورد نظر ارتباط برقرار کنید و به تصویر کتاب دسترسی داشته باشید. حالا ما در این وبگاه، بانکی از تصاویر کتب را قرار می دهیم تا هرکسی بتواند برگ‌هایی را که از نسخه خطّی نیاز دارد، با کیفیت بالا دریافت کند. این کار، به مقوله مالکیت معنوی و اجازه کتابخانه ها مربوط است. ما قصد داریم، پژوهشگر عمده وقت خودش را صرف تصحیح نسخه کند و نه پیدا کردن نسخه و تصویر آن. این مسائل، ظاهر ابتدائی وبگاه نسخ خطی نور است؛ امّا چون حجم اطّلاعات، زیاد است، کار قدری بی‌نظم و سخت می‌شود.
» منظور شما از بی نظمی چیست؟
◊ در خصوص کتب چاپی، استانداردهایی در اختیار داریم. کتابخانه ملّی ایران، به عنوان متصدّی کار کتاب، آیین‌نامه‌ای به چاپ رسانده است که هر کتابی که چاپ می شود، باید این استانداردها را رعایت کند؛ امّا در نسخ خطّی، این قاعده و نظم وجود ندارد و با وجود زحمت فراوانی که کشیده شده، هر کسی به روش خودش کار کرده است و نوعی بی‌نظمی در این نوع مکتوبات وجود دارد؛ چنانکه نُسَخ خطّی هم قواعد عجیبی دارند؛ مثلاً گاه در یک کتاب خطّی، 73 عنوان کتاب وجود دارد و به عنوان مثال، مؤلّف قصد دارد فضای فکری علماء تبریز را بنویسد و به همین جهت، تمام نوشته های علماء تبریز را در یک کتاب آورده است که نام آن، «سفینه تبریز» است. این نوع مسائل، کار را سخت کرده است و ما سعی در اصلاح آنها داریم.
» جست و جو در محتوای نسخ خطی، از چه ابزارها و قابلیتهایی بهره می برد؟
◊ مرحله بعدی کار مربوط به وبگاه نسخ خطی نور که در آینده انجام خواهد شد، این است که بتوانیم به وسیله ابزارهای هوش مصنوعی، محتوای مورد نظر را در کتب مختلف جست‌وجو کنیم. از طریق آغاز و انجام کتب و تخصّص نویسنده آن، انجام این کار را راحت می کنیم؛ امّا در حال حاضر، آنچه انجام داده‌ایم این است که بین هر کتاب و نسخه خطّی آن، ارتباط برقرار نموده‌ایم. همان طوری که می دانید، نسخه چاپی هر کتاب، قابل جستجو و مطالعه است و اگر به محتوای یک کتاب چاپ شده شکّ کردیم، به راحتی می توانیم به تصاویری که از نسخه خطّی کتاب وجود دارد، مرتبط شده، اصل مطلب را ببینیم.
این جست و جو، به وسیله تولید نمایه انجام می گیرد. اگر این وبگاه بتواند این حجم از محتوا را جمع‌آوری کند، کار را برای پژوهشگرانی که قصد نوشتن مقاله، ارائه کنفرانس و یا استخراج ارجاعات لازم برای نوشته خویش دارند، راحت می کند؛ زیرا اطّلاعات نسخه خطّی را در اختیار آنها قرار می دهد و فرد می تواند به آسانی نسخه خطّی را به دست آورد و به آن استناد کند. البته با روزآمدسازی هوش مصنوعی، کارهای دیگری نیز می توان انجام داد؛ امّا امیدواریم در مرحله اوّل و ظرف یک‌سال آینده، نسخه اوّلیه وبگاه را بالا بیاوریم و کار را شروع کنیم.
در واقع، با ارائه این وبگاه، قدمی در جهت آسان تر شدن احیاء نُسخ خطّی و کاهش زمان و هزینه این احیاء برداشته ایم؛ چرا که در احیاء تراث، چند نسخه خطّی مقابله می شود و آنگاه نسخه ترجیحی به چاپ می رسد. برای این کار، زمان بسیاری برای جست و جوی نسخ مختلف یک کتاب صرف می شود؛ ما این کار را برای پژوهشگران انجام می دهیم و هزینه آن را کاهش می دهیم.
» حجم نسخ ارائه شده در پایگاه نسخ خطی چقدر است؟
◊ در حال حاضر، نزدیک به 500 هزار تصویر نسخه کتب خطّی در مرکز در اختیار داریم که در حال افزایش است. دست‌اندرکاران وبگاه، از کانال های مختلف این کار را انجام می دهند و هم‌اینک نیز در حال مذاکره با کتابخانه های مالک نُسخ خطّی هستیم که با برخی از آنها، تفاهم‌نامه‌های بسیار خوبی هم داشته ایم.
» آیا تعریف شما از نسخ خطی، مربوط به عصر خاصّی است؟
◊ نسخ خطّی، کتابهایی هستند که قبل از صنعت چاپ به وجود آمده اند. البته بعد از صنعت چاپ هم این کتابها وجود دارند؛ امّا تعداد آنها بسیار کم است؛ حتّی شاگردان علّامه طباطبایی، از روی کتب ایشان رونویسی می کردند. بعد از اینکه الغدیر به چاپ رسید، برخی از علماء نجف به دلیل عدم وجود تمکّن مالی برای خرید کتاب، از روی الغدیر رونویسی می کردند؛ چنانکه به جهت هزینه های چاپ، علّامه امینی نیز خود نتوانست برخی از قسمت های الغدیر را چاپ کند. صنعت چاپ، در دوره قاجار وارد ایران شد و قبل از ایران نیز در کشور عراق وجود داشت. همچنین، قبل از این برهه، برای مدّتی کتب مهم را در هند چاپ می نمودند و به ایران منتقل می کردند. کتب مهمی که در آن برهه وجود داشتند، با فاصله کمی به نسخه خطّی تبدیل شدند؛ امّا به طور عموم، کتب قبل از قرن یازدهم قطعاً خطّی هستند. بیشتر کتب بعد از قرن 11، احیاء شده اند.
» جغرافیایی جمع آوری نسخ خطّی در این پایگاه مربوط به چه کشورهایی است؟
◊ هر کتابخانه ای که دارای مجموعه ای از نسخ خطّی بوده و به نوعی به اسلام و تمدّن اسلامی مرتبط باشند، در حیطه کاری ما قرار دارند. کتابخانه چستر بیتی ایرلند، حاوی مجموعه بزرگی از کتب خطّی علوم اسلامی است که آنها را ارائه می دهیم. کتابخانه ای در فنلاند یا روسیه نسخ خطّی اسلامی را در اختیار دارند و به جهت فتوحاتی که روسها در آذربایجان ایران یا عثمانی داشتند، این کتابها را در اختیار گرفته‌اند. بنابراین، بحث جغرافیا مطرح نیست. کتابخانه های شخصی، عمومی یا دولتی که واجد کتابهای خطّی مربوط به علوم اسلامی باشند، در حیطه کاری ما هستند؛ حتّی ممکن است کتابی به زبان ترکی باشد، امّا راجع به تمدّن اسلامی باشد؛ این کتاب ها را نیز ارائه می کنیم.
همان طور که می دانید، یونسکو حاضر است از کسی که فهرست کتب خطّی اسلامی را به منظور حفظ میراث فرهنگی بشریت جمع‌آوری می کند، حمایت مالی کند. بنابراین، کار ما یک کار فراملّیتی و میراثی برای بشریت است و مسلمانان به عنوان قومی که در زمانی، مالک یک‌سوم خاک دنیا بودند و امروزه به لحاظ جمعیتی مجموعه بزرگی در دنیا هستند، پرچمدار این حرکت عظیم هستند و این نُسخ، به عنوان میراث بشریت شناخته می شوند. مسلمانان در غرب، و غرب در دنیای اسلام تأثیر داشته‌اند.
» مخاطبان این نسخ خطی چه کسانی هستند؟
◊ پژوهش روی هر نسخه خطّی، کار افراد متخصّص است و افرادی که می توانند این کار را انجام بدهند، بسیار کم هستند و کار پرهزینه‌ای است. فعلاً در این مرحله قصد داریم بانک جامع فهارس را به همراه ارائه تصاویر آنها راه‌اندازی کنیم. در پاسخ به سؤال شما باید عرض کنم که برخلاف کتاب و مجلات، نُسخ خطّی دامنه مخاطب کمی دارد؛ زیرا افرادی که می توانند با نسخ خطّی کار کنند، بسیار معدود هستند؛ امّا علومی که در نسخ خطّی وجود دارد، بسیار باارزش بوده و اهمیت بالایی دارند و معمولاً غیرمسلمانان به نسخ خطّی ما اهتمام بسیاری دارند. یکی از اوّلین چیزهایی که از یک کشور مسلمان بعد از اشغال آن توسط کشورهای غربی خارج می شود، نُسخ خطّی آن است؛ نمونه آن، سرقت نُسخ خطّی عراق توسط آمریکایی‌هاست. گاهی آثار باستانی یک کشور پس داده می شود؛ امّا نسخ خطّی را پس نمی‌دهند.
