کلیدواژگان: دعا، صحیفه سجادیه، زیارت، فرهنگ‏نامه موضوعی، نمایه‏‌نامه، دانشنامه، درختواره.

پیشگفتار

رسالت ادیان الهی، سعادت انسان در دنیا و آخرت است و این سعادت، جز با تقرّب به خداوند میسر نخواهد شد و از آنجا که دعا وسیله ارتباط بنده با پروردگار خویش است، در همه ادیان الهی اهمّیّتی ویژه دارد.

دعا، در فرهنگ اسلامی نقش تعیین‌کننده‏‌ای ایفا می‏‌کند و با آن کیفیت بسیار عالی که در اسلام مطرح شده و ابزار تعلیم و تربیت قرار گرفته، در ادیان دیگر بیان نشده است. در نتیجه، می‏‌توان مکتب دعا را حرکت تربیتی مؤثّر و مدرسه روحی کامل به ‌شمار آورد.

دعا، مایه اهتزاز و جنبش روح آدمی به سوی دیار ملکوت و ارتباط مجذوبانه دل با الله است و شریف‌ترین و عزیزترین حالات آدمی است و هدف از تمام عبادات، تحصیل چنین حالتی است؛ چنان‌که فرموده‏‌اند: «الدعاء مخ العبادة.» (حر عاملی، 1409ق، ج7: 27)؛ چه‌ آنکه حقیقت عبادت، تذلّل و عرض نیاز مخلوق به خالق بی‏‌نیاز است و این به‌گونه‏‌ای بسیار روشن در دعا ظاهر می‏‌شود. به همین جهت، خداوند در آیه کریمه می‏‌فرماید: «ادعونی استجب لکم إن الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جهنم داخرین» (غافر:60)؛ «مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. آنان که از عبادت من تکبر ورزند، به‌زودى خوار و رسوا به دوزخ درآیند.»

دعا، چشمه‎‏ای زلال و بی‏‌بدیل است که اهل‏‌بیت(ع) با در نظر گرفتن همه احوال و زمان‏ها، آن را به‌گونه‏‌ای زیبا و دلنشین برای ما بیان کردند تا علاوه بر ایجاد ارتباط عاشقانه میان خود و پرودگار، منبعی عظیم از معارف را در اختیار ما قرار دهند. دعا، چنان در جان انسان تأثیر می‏‌کند که زبان از توصیف آن، قاصر است؛ چنان‌که مخاطبان اجلاسیه هزاره ادیان را به تعجّب وامی‏دارد و رویکرد آنها را به اسلام، دچار تحوّل اساسی می‏‌کند (از خاطرات آیت‌الله جوادی آملی در اجلاسیه هزاره ادیان).

معنویتی که در پناه دعا در اوج معرفت شکل می‏‌گیرد و مقام قرب را نه به استدلال که به دل می‏‌پیماید، زمانی مؤثّر واقع می‏‌شود که خواننده به جز تکرار الفاظ اعجازگونه آن، به مضمون بلند آن نیز بیندیشد. تبیین و تفسیر این کلمات آسمانی، کار میدان‏داران فرهنگ تشیع است تا اردتمندان به اهل‏‌بیت(ع) را در فضای معرفتی و معنوی دعا قرار دهند. ازاین‌رو، علّامه حسن‌زاده آملی به طلّاب توصیه نمودند:

«امید آنکه در حوزه‌هاى علمیه، صحف ادعیه و اذکار که از ائمه اطهار ما صادر شده‌اند و بیانگر مقامات و مدارج و معارج انسان‌اند، از متون کتب درسى قرار گیرند و در محضر کسانى که زبان‌فهم و اهل دعا و سیر و سلوک‌اند و راه‌رفته و راهنمایند، درس‌خوانده شوند. در نظر این کمترین، اوّل مفتاح‌الفلاح شیخ بهائى، و پس از آن، عدّة‌الداعی ابن فَهد حلّى، و بعد از آن، قوت‌القلوب ابوطالب مکى و سپس، اقبال سیدبن‌طاووس، و در آخر انجیل اهل‏‌بیت(ع) و زبور آل‌محمد(ع) صحیفه کامله سجادیه، در عِداد کتب درسى درآیند که نقش خوبى در احیاء معارف اصیل اسلامى است.» (رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور: 9)

در میان کتب دعا، صحیفه سجادیه، از جایگاه و اهمّیّت ویژه‏‌ای برخوردار است. این کتاب به نام‏‌های: «اخت‏‌القرآن»، «زبور آل‏‌محمد(ع)» و «انجیل اهل‏‌بیت‌(ع)» نیز نام‏گذاری می‏‌شود. این اثر بی‏‌بدیل از امام زین‏‌العابدین(ع)، برای دو فرزندشان، یعنی امام باقر(ع) و جناب زیدبن‏‌علی(ع) نقل شده و این دو، مأمور به کتابت و محافظت از آن بوده‏‌اند. این کتاب، پس از قرآن و نهج‏‌البلاغه، در کنار مفاتیح‏‌الجنان، به عنوان یکی از چهار کتاب معرفتی است که به شیواترین زبان، مجموعه‏‌ای شگرف از معارف اعتقادی، اخلاقی و آداب اجتماعی و سیاسی را گرد ‏آورده است.

امام خمینی(ره) شخصیّتی که ادعیه را ره‏‌توشه سفر معنوی اولیاء الهی پس از سیر در اسماء الهی قلمداد می‏‌کرد، در توصیف صحیفه سجادیه چنین می‏‌فرماید: «صحیفه کامله سجادیه، نمونه کامل قرآن صاعد است و از بزرگ‌ترین مناجات عرفانی در خلوتگاه انس است که دست ما کوتاه از نیل به برکات آن است؛ آن کتابی است الهی که از سرچشمه نور الله نشئت گرفته و طریقه سلوک اولیاء بزرگ و اوصیاء عظیم‏‌الشأن را به اصحاب خلوتگاه الهی می‌آموزد؛ کتاب شریفی است که سبک بیان معارف‏ الهیه اصحاب معرفت را چون سبک قرآن کریم، بدون تکلّف الفاظ در شیوه دعا و مناجات برای تشنگان معارف الهیه بیان می‌کند. این کتاب مقدّس، چون قرآن کریم، سفره الهی است که در آن، همه‌گونه نعمت موجود است و هرکس به مقدار اشتهای معنوی خود از آن استفاده می‌کند. این کتاب، همچون قرآن ‏الهی، ادقِّ (دقیق‏ترین) معارف‏ غیبی که از تجلیات الهی در ملک و ملکوت و جبروت و لاهوت و مافوق آن حاصل می‌شود، در ذهن من و تو نیاید و دست طلبکاران از حقایق آن کوتاه است، به شیوه خاصّ خود، قطراتی که از دریای بیکران عرفان خود می‌چشاند و آنان را محو و نابود می‌کند.» (امام خمینی، 1386ش، ج21: 209210)

مناجات‏‌های امام زین‏‌العابدین(ع) در صحیفه، چنان زیبا و شنیدنی است که حتّی افرادی به‌ظاهر مسیحی نظیر پروفسور هانری‏‌کربن را تحت تأثیر قرار داده است؛ مرحوم علّامه طباطبایی(ره) می‏‌فرمود: «کربن، کراراً صحیفه ‏سجادیه را می‏‌خواند و گریه می‏‌کرد.» (حسینی ‏تهرانی، 1431ق، ج2: 241243)

از آنجا که دستیابی به محتوای ادعیه و زیارات، مشکل است، وجود مرجعی کامل و جامع که محقّقان را در این امر یاری کند، ضروری به نظر می‏‌رسد. بر این اساس، تولید دانشنامه مفاهیم عالیه در ادعیه و زیارات، در دستورکار محقّقان گروه اخلاق و دعای مرکز نور قرار گرفت. این دانشنامه، شامل درختواره‏ مفاهیم دعا و زیارات، کتابخانه‏ جامع صحیفه سجادیه، شرح ادعیه و زیارات و ترجمه‏ صحیفه به زبان‏‌های مختلف می‏‌باشد. شاکله اصلی درختواره، از نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه مصطفی درایتی برگرفته شده است.

نسخه‌های صحیفه سجادیه

صحیفه سجادیه موجود، مشتمل بر 54 دعاست؛ از نسخه‏‌های اوّلیه استفاده می‏‌شود که تعداد دعاهای آن، 75 مورد بوده و 21 دعا از آن حذف شده است.

عالمان بسیاری برای آن مستدرکاتی نگاشته‌اند و دعاهای منسوب به امام سجاد(ع) را بر آن افزودند که مجموع آنها عبارت است از:

1. صحیفه سجادیه ثانیه، شیخ حرّ عاملی؛
2. صحیفه سجادیه ثالثه، میرزا عبدالله افندی؛
3. صحیفه سجادیه رابعه، میرزا حسین نوری طبرسی؛
4. صحیفه سجادیه خامسه، سید محسن‏‌امین آملی؛
5. صحیفه سجادیه سادسه، شیخ محمدباقر بن محمدحسن بیرجندی قائینی؛
6. صحیفه سجادیه سابعه، شیخ هادی کاشف الغطاء، صاحب کتاب مستدرک نهج‏‌البلاغه؛
7. صحیفه سجادیه ثامنه، حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری؛
8. ملحقات صحیفه، شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی از شاگردان شیخ بهائی.

آقای سید محمدباقر ابطحی اصفهانی، با ترکیبی از صحیفه سجادیه کامله و مستدرک‏‌های آن، اثری جدید به نام «الصحیفة السجادیة الجامعة» پدید آورده که تمامی دعاهای منسوب به امام زین‏‌العابدین(ع) را یکجا عرضه می‏‌کند. دعاهای آن، به 270 مورد افزایش یافته و اسناد آن با تحقیقی کامل در سلسله راویان و فهرست‏‌های گوناگون، بهره‌برداری از آن را فزونی بخشیده است؛ هرچند با تطبیق مضامین و صرف نظر از سند، به‌روشنی معلوم است که تعدادی از این دعاها، بعید است که از آن حضرت صادر شده باشد. از آنجا که این اثر نسبت به دیگر نسخ آن، از جامعیت بیشتری برخوردار بود، درختواره مفاهیم عالیه در ادعیه و زیارات را بر اساس آن شکل دادیم.

گزارشی از فهرست‌های موضوعی

تدوین فهرست موضوعی، از دیرباز مورد توجّه محقّقان بوده است. در اینجا، پنج فهرست موضوعی صحیفه معرّفی می‌شود:

1. الدلیل الی موضوعات الصحیفة ‏السجادیه: مظفر، محمدحسین، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة، قم، 1362 شمسی؛
2. حدیث بندگی: شرح موضوعی صحیفه سجادیه، ارفع، سید کاظم، فیض کاشانی، تهران، 1388 شمسی؛
3. ترنم آفتاب: زهرا رجب‌زاده، علم‌آفرین، اصفهان، 1383 شمسی؛
4. فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه: سجادی، سید احمد، مؤسّسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، اصفهان، 1385 شمسی؛
5. نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه: درایتی، مصطفی، مرکز اطّلاعات و مدارک علمی ایران، مشهد، 1377 شمسی.

نویسنده کتاب «الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة» سعی نموده تا موضوعات و مفاهیم صحیفه سجادیه کامله را در قالب 19 عنوان اصلی و 197 زیرموضوع به شکلی مبسوط بیان کند. با بررسی دقیق می‏‌توان فهمید که این موضوعات، ساخته مؤلّف بوده و در صحیفه کامله به ‌چشم نمی‏‌خورد. زیرموضوعات نیز دارای هیچ شاخصه‏ محکمی نبوده و به نظر می‏‌رسد در بسیاری از موارد، سلیقه‏‌ای عمل شده است. ازاین‌رو، در برخی نمونه‌ها هیچ ارتباطی بین متن و موضوع نمی‏‌بینیم و از طرفی، بسیاری از محتوای متن در قالب موضوع ارائه نشده است (سجادی، 1385ش، ج1: 15).

کتاب حدیث بندگی، دارای 232 عنوان به ترتیب حروف الفبائی است که به هر موضوع، عبارتی از دعاهای امام(ع) متّصل شده است. سعی نویسنده در این کتاب، صرفاً گردآوری مطالب از آیات و روایات درباره موضوع مدّ نظر و ذکر متن دعای مرتبط با آن بوده است. بنابراین، نمی‏‌توان به عنوان یک معجم موضوعی به این اثر نگاه کرد.

کتاب ترنم آفتاب، به صورت الفبائی با ساختار درختی تنظیم شده است. نویسنده با استفاده از لغت‌‏نامه صحیفه سجادیه که آن نیز بیش از همه مبتنی بر شرح «ریاض‏ السالکین» است، به استخراج لغات هر فراز و دسته‏‌بندی آن پرداخته است. سپس، لغات تحت نمایه‏‌های مناسب با معانی‌شان قرار گرفته و در نهایت، با استفاده از جملات مصدری و یا حاصل مصدری، گویای سخن امام (ع) شده‌اند. مؤلّف برای بستن این باب که بر اساس برداشت خود لغات را موضوع قرار داده، تمام لغات موجود در هر فراز را استخراج و تحت نمایه مناسب قرار داده تا پژوهشگران بتوانند طبق فهم خود، آنچه را موضوع تلقّی می‏‌کنند، برگزینند و پیرامون آن تحقیق نمایند (رجب‌زاده، 1383ش: 79).

این فرهنگ، دارای 1329 سرشاخه اصلی است و به لحاظ روشی و محتوایی، به فرهنگ موضوعی صحیفه سجادیه آقای سجادی بسیار نزدیک است؛ با این تفاوت که برخی عناوین، نظیر «آبشخور» در ترنم آفتاب، در فرهنگ موضوعی سجادی ذکر نشده و بعضی از موضوعات، نظیر «زائل نمودن خشکی شهرها با آب باران» نیز در فرهنگ موضوعی ارائه شده که در این کتاب، بیان نشده است.

تصویری از کتاب ترنم آفتاب، ارائه‌شده در پایگاه صحیفه سجادیه

فرهنگ‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه سجادی

این فرهنگ‌واره موضوعی، قریب یازده هزار موضوع اصلی و فرعی را دربردارد و بر اساس ساختار درختی تنظیم گردیده است. تمامی موضوعات، از لفظ بیانات امام(ع) استخراج شده و هیچ چهارچوبه ذهنی خاصّی برای محتوای کتاب از پیش تعیین نگردیده است. مجموعه اطّلاعات هر موضوع را که از یک واژه خاصّی برگرفته شده، در زیر یکدیگر نوشته و زیرموضوعاتی را پدید می‏‌آورد و سپس، با واژه‏‌های کمکی و تکمیلی مجموعه اطّلاعاتی را به صورت شکل‌یافته فراهم نموده، به پژوهشگران عرضه می‏‌دارد. متن‌ محوری این فرهنگ‌واره، صحیفه فیض‏‌الاسلام است. در این کتاب، نویسنده با گزینش واژه‏‌هایی که دارای بار موضوعی خاصّ هستند، با استفاده از رایانه، آنها را به صورت الفبائی مرتب نموده و به دو قسم تقسیم کرده است؛ یک قسم، کلماتی که در متن علاوه بر دارا بودن بار موضوعی، نقش محوری ایفا می‏‌کردند. بی‏‌شک، این واژه‏‌ها در ترکیب موضوعی قرار می‏‌گیرند؛ نظیر موضوعات: «آب»، «آتش» و «آسمان». قسم دوم، واژه‏‌هایی بودند که بار موضوعی داشتند؛ امّا نقش محوری نداشتند. در این بخش، کلماتی که می‏‌تواند محقّق را در رسیدن به مطالب یاری دهد، ذکر شده است؛ نظیر: «رسیدن»، «روگردانی»، «روی‌آوری» و «همانند». البته واژه‏‌هایی که با وجود بار موضوعی نمی‏‌تواند در راستای منظور محقّق نقش‏‌آفرینی کند، بیان نشده است؛ از قبیل: «آبشخور»، «سقالبه» و «معوذتین»؛ زیرا ذکر آنها، نه تنها مفید نیست، بلکه برای مخاطب گیج‎‏کننده است.

ترجمه واژه‏‌ها در این فرهنگ‌واره، بر اساس جمله‏‌ای است که آن کلمه در آن به‌کار رفته است؛ زیرا بعضی از کلمات دعا در زبان فارسی، معانی متعدّدی دارد و یا از کلمات مترادفی است که دارای مصادیق متعدّد است و باید دانست که منظور امام(ع) از این کلمه در این فراز چه بوده است. در پاره‏‌ای از موارد، به شرح نیز مراجعه شده تا فرایند ترجمه، دقیق‏‌تر و کامل‏‌تر باشد.

آقای سجادی با اشاره به اینکه نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه آقای درایتی، موضوع‏‌نگاری «صحیفه جامعه» است بیان می‏‌کند که ضروت ایجاب می‏‌کرد تا فرهنگ‌واره‏‌ای برای «صحیفه کامله» تدوین کنیم؛ چرا که اختلاف میان صحیفه کامله و جامعه، در بسیاری از موارد از جمله شماره دعاها وجود دارد؛ مثلاً دعای یکم تا دهم صحیفه کامله، به ترتیب دعای: 1، 9، 12، 14، 15، 21، 24، 26، 30، 32 در جامعه قرار گرفته است (سجادی، 1385ش: 9 16).

این فرهنگ‏‌نامه، دارای 900 موضوع اصلی و 794 موضوع ارجاعی است. در زیرساخت موضوعات اصلی، عناوینی برای فرازهای دعا نگاشته شده است که تعداد آنها، 9226 عنوان می‏‌باشد. نقاط قوّت و ضعف این فرهنگ‌نامه، به شرح ذیل است:

الف. نقاط قوت

1. تمرکز بر استخراج عناوین از متن صحیفه بی‌کم‌وکاست و بدون هیچ چهار چوبه ذهنی؛
2. ترتیب الفبائی؛
3. ترجمه فارسی عناوین؛
4. نظام ارجاعات.

ب. نقاط ضعف

1. نبود نظام ارتباطات. محقّق در این روش، جز دستیابی به یک محتوای لفظی، به هیچ لایه دیگر معنایی دست پیدا نمی‏‌کند؛ زیرا صرفاً الفاظ دعا، در عناوین نهاده شده است؛
2. طولانی بودن عناوین؛
3. عربی نبودن عناوین.

این اثر، توسط مرکز تحقیقات رایانه‏‌ای حوزه علمیه اصفهان در قالب نرم‌افزاری به عنوان «دانشنامه جامع صحیفه سجادیه» نیز ارائه شده است. این نرم‌افزار، دارای متن صحیفه سجادیه، تلاوت کامل متن صحیفه به همراه ترجمه گویا، 57 جلد شرح، 37 جلد ترجمه، 131 جلد کتاب و مقاله پیرامون صحیفه، مستدرکات و نسخ خطی صحیفه، لغت‏‌نامه و معجم المفهرس است. جست‌وجو، کتاب‏شناسی، آیات و روایات مرتبط با صحیفه، راهنمایی جامع و نگارخانه، بخشی از قابلیت‌های این محصول است.

نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه درایتی

این فرهنگ، بیش از 7500 مدخل اصلی و 3500 مدخل ارجاعی و 800 معادل فارسی، و در مجموع، بیست هزار مورد ثبت اطّلاعات دارد.

روش آقای درایتی، تهیه‏‌کننده نمایه‌ها بدون هیچ پیش‏‌طرح قبلی و یا چهارچوب از پیش‏‌ساخته‏‌ای است. وی مستقیم به متن صحیفه مراجعه کرده و با استفاده از واژه‏‌های کلیدی متن و ایجاد یک رابطه مفید و تعریف‌شده میان آنها، به تهیه فهرست می‏‌پردازد. در این شیوه، الفاظ موضوعی متن، راهنمای مشترک خواهد بود و از این جهت، ذهن مشترکی هم در تهیه فرهنگ و هم در مراجعه به آن فراهم خواهد آمد و از کمترین اِعمال سلیقه فردی برخوردار خواهد شد. این فرهنگ موضوعی که به صورت الفبائی مرتب شده، مجموعه اطّلاعات هر موضوع، ذیل کلیدواژه خاصّ ارائه شده است که با واژه کمکی و تکمیلی جهت‏‌دار شده و مجموعه اطّلاعات آن، به صورت شکل‏‌یافته عرضه می‏‌شود.

در نمایه‏‌نامه موضوعی، واژه‏‌های محوری متن، گزینش شده‏‌اند؛ نه هر واژه‏‌ای که تنها بار موضوعی داشته است؛ زیرا ذکر این نوع واژه‏‌ها، هیچ فایده‏‌ای برای مخاطب ندارد. البته این احتمال نیز وجود داشت که کاربر به دنبال همه واژه‏‌های به‌کاررفته در صحیفه باشد. ازاین‌رو، برای رفع این نیاز، معجم لفظی نیز تدوین شد.

برای حلّ مشکل ارجاع به متن اصلی نیز عبارات هر دعا به ‌صورت آیه تقسیم‏‌بندی شد تا دستیابی به عبارت موردنظر به‌راحتی انجام گردد. این آیات، به منظور کوتاه کردن متن محدود شده و به معنای قطع مطلب از جهت معنایی نیست.

نقاط قوت نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه درایتی عبارت است از:

1. اتّصال به صحیفه کامله جامعه؛
2. نظام ارتباطات و ارجاعات؛
3. توضیح لغات غریب؛
4. ترجمه عناوین اصلی؛
5. معجم لفظی؛
6. امکان جست‌وجوی الفبائی.

نقاط کاستی و ضعف نمایه‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه درایتی عبارت است از:

1. عدم هماهنگی عناوین با یکدیگر، نظیر: موجبات، اسباب و عوامل؛
2. برخی از متون ادعیه بدون عنوان باقی مانده؛
3. اتّصال دعا بر اساس عناوین جامع نیست؛ یعنی نمی‏‌توان إدّعا کرد ذیل هر عنوان، تمامی متون مرتبط با آن استخراج شده است؛
4. عدم دسترسی به عناوین نمایه‏‌ها از طریق متن.

پیشینه نرم‌افزاری ادعیه

دو محصول نرم‏‌افزاری تاکنون بر محور ادعیه و زیارات تولید شده است که عبارت‌اند از:

1. دانشنامه جامع صحیفه سجادیه: این برنامه توسط مرکز تحقیقات رایانه‏‌ای حوزه علمیه اصفهان تولید شده و نخستین اثری است که مفاهیم ادعیه را به صورت دانشنامه‌ای، نمایش داده است. ویژگی‏‌های این نرم‌افزار عبارت است از: متن صحیفه سجادیه به همراه پنج مستدرک آن، تلاوت کامل متن صحیفه سجادیه به همراه ترجمه گویا، 57 جلد شرح، 37 جلد ترجمه، ارائه تصاویر 7 نسخه خطّی به روایت: ابن اشناس، ابن اشکیب، ابن الشیخ و خط شهید اوّل، 131 جلد کتاب و مقاله درباره صحیفه سجادیه، استخراج مفاهیم صحیفه سجادیه و ارائه آن در قالب 919 موضوع اصلی و 9015 موضوع فرعی، لغت‌نامه و معجم المفهرس، قابلیت جست‌وجو در تمامی شرح‏‌ها و ترجمه‏‌ها و کتاب‏‌ها، کتاب‏شناسی کامل صحیفه سجادیه، آیات و روایات مرتبط با صحیفه، راهنمایی جامع و نگارخانه زیبا به همراه امکانات کاربردی (از جمله امکان تغییر فونت و رنگ زمینه)، ارائه 21 مقدّمه بر صحیفه و قابلیت نمایش متن صحیفه در تلفن‏‌های همراه.

نقاط ضعف این محصول: درختواره‏‌ای که در این اثر ارائه شده، محدود به صحیفه سجادیه کامله بوده و جای صحیفه جامعه و دیگر کتب ادعیه و زیارات، در آن خالی است. علاوه بر این، به لحاظ نرم‌افزاری فاقد استانداردهای لازم بوده، کاربری آسانی برای محقّقان ندارد. در تصویر شماره 1، نمایی از این اثر مشاهده می‏‌کنید.

تصویر شماره 1: نمایی از نرم‌افزار «دانشنامه جامع صحیفه سجادیه»

2. نور الجنان: نخستین نیایش‌نامه چندرسانه‌ای که در سال 1380 توسط گروه قرآن معاونت تحقیقات مرکز نور تولید شد. در بخش کتابخانه این برنامه، نمایش متن 63 عنوان کتاب از 45 مؤلّف در‌ زمینه‌ مآخذ و منابع‌ ادعیه، ترجمه و شرح دعاها، فلسفه دعا و نیز برخی از کتاب‌های مهم اخلاقی همچون: کتب معنوی امام خمینی(قدس‌سره)‌ ‌عرضه شده است. دانشنامه این محصول، بر اساس چهار سرشاخه شکل گرفت: نمازهای مستحبی و تعقیبات، اعمال هفته، اَعمال ماه و زیارات.

همان‌گونه‌که ملاحظه می‌شود، این دو برنامه به ‌هیچ‌وجه قابل مقایسه با برنامه مذکور نیستند.

معرّفی «دانشنامه مفاهیم عالیه در ادعیه و زیارات»

این دانشنامه، مانند سایر دانشنامه‌های مرکز نور، از بخش‌ها و قابلیت‌هایی مانند: کتابخانه، دانشنامه، جست‌وجو، مشابه‌یابی، پژوه‌نگار، قرآن کریم، لغت‌نامه و کتاب‌شناسی تشکیل شده است. در اینجا کتابخانه و دانشنامه را معرّفی می‌کنیم و از ذکر سایر بخش‌ها خودداری می‌شود؛ زیرا خارج از محلّ بحث ماست.

الف. کتابخانه

کتابخانه برنامه، جنبه تخصّصی دارد و نیازهای پژوهشی مربوط به دعا و صحیفه‌پژوهان را از نظر متون مورد نیاز برآورده می‌سازد. در کتابخانه جامع صحیفه سجادیه، حدود 200 عنوان کتاب در بیش از 300 جلد ارائه خواهد شد؛ مانند: ادعیه در بحار الأنوار، الکافی، الوسائل، نسخ مختلف صحیفه سجادیه، کتب ادعیه خاصّ امامان دیگر، همچون: صحیفه علویه، صحیفه صادقیه، صحیفه مهدویه و زاد المعاد؛ کتب شرح ادعیه، فلسفه و آداب دعا، از قبیل: کتاب روایح النسمات فی شرح دعاء السمات علّامه میرجهانی، الحدیقة الهلالیة، شرح دعاء الهلال و شرح دعاء کمیل مولى عبدالأعلى السبزواری، شرح دعاء الندبة سید صدرالدین الطباطبائی، شرح دعاءالسحر و شرح صحیفه سجادیه سید محمد شیرازی، شرح زیارت جامع سید عبدالله شبر، سیماى مخبتین، شرح زیارت امین‏‌الله، شرح و تفسیر دعاى مکارم ‏الاخلاق محمدتقى فلسفى؛ کتاب‏‌های زیارت، مانند: المزار شهید اوّل و محمدبن‏‌المشهدی، مصباح الزائر، المزار الکبیر، المصباح الکبیر و الاحتجاج.

همان‌گونه‌که در مصاحبه هانری کربن و گزارش آیت‌الله جوادی آملی از اجلاسیه هزاره ادیان گذشت، مسیحیان به ادعیه عرفانی در کلیسا توجّه ویژه نشان می‌دهند. اوج دعای عرفانی، در صحیفه سجادیه متبلور گشته است. ازاین‌رو، سعی ما بر آن است که ترجمه‌های لاتین صحیفه و سایر متون دعایی را گسترش دهیم تا بُعد بین‌المللی این برنامه تقویت شود. اینک حدود چهل عنوان ترجمه لاتین، در کتابخانه وجود دارد.

ب. دانشنامه

دانشنامه، به دو صورت الفبائی و درختی نمایش داده می‌شود. در فاز اوّل، تصمیم گرفتیم تا شاکله اصلی درختواره را بر اساس نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه آقای درایتی قرار دهیم. در فاز بعدی، فرهنگ موضوعی صحیفه سجادیه آقای سجادی را به آن اضافه می‌نماییم. ویژگی نمایه‏‌نامه، این بود که حول محور «صحیفه جامعه» تولید شده بود. بنابراین، مبنای دانشنامه قرار گرفت. این کتاب، همان‌طورکه گذشت، دارای نقاط قوت و ضعف بود. ازاین‏‌رو، بنا شد تا با در نظر گرفتن این کاستی‏‌ها، به گونه‏‌ای بهتر آن را نمایش دهیم.

بر مبنای مطالعات محقّقان اخلاق و دعا، ساختاری که می‏‌توانست برای کاربران کاربردی‏‌تر و راحت‏‌تر باشد، ساختار درختواره‏‌ای بود. در این روش، عناوین بسیار ساده و روان انتخاب می‏‌شود و نیازی نیست که ابتداء کلیدواژه و سپس واژه‏‌های تکمیلی قرار داده شود. در نمایه‏‌نامه، شیوه به این صورت بود که نویسنده واژه سرشاخه را انتخاب می‏‌کرد و آنگاه واژه‏‌های مکمّل را با خط تیره کنار آن نمایش می‏‌داد؛ مثلاً الوسوسة _ موانعها. امّا در درختواره چون همه زیرموضوعات، ذیل یک شاخه قرار می‏‌گیرند، به هدف فهم راحت‌تر مخاطب، این امر مراعات نشده است؛ مثال: موضوع الوسوسة: باب الإنسان ← أحوالات الإنسان و أفعاله ← الوسوسة ← موانع الوسوسة.

تصویر ابواب دعا و زیارت

در ساختار درختواره، همه مفاهیم دعا را ذیل 14 باب و 383 زیر شاخه مطرح کردیم که عبارت‌اند از:

1. باب الأخلاق: 3 زیرشاخه: الأخلاق، الرذائل و المعاصی، الفضائل و العبادات.
2. باب الاقتصاد: 23 زیرشاخه، مانند: الإنفاق، الاقتصاد، البرکة، التجارة، الدین، الذخر.
3. باب الإلهیات: 174 زیرشاخه، مانند: التوفیق، آیات الله، ابدیة الله، ازلیة الله، اسماء الله.
4. باب الإمامة: 6 زیرشاخه، مانند: أهل البیت(ع)، أم الأئمة فاطمة الزهراء(س)، الأئمة(ع)، أولیاءالله.
5. باب الإنسان: 8 زیرشاخه، مانند: أحوالات الإنسان و أفعاله، أصناف الإنسان، الأعضاء و الجوارح.
6. باب الدین و المذهب: 3 زیرشاخه: الاسلام، الدین، الشریعة.
7. السیاسة: 17 زیرشاخه، مانند: الإستئصال، الأسیر، الإنهزام، الثغور، الحکومة، السجن.
8. باب العالم و الکون: 47 زیرشاخه، مانند: الأرض، السماء، الماء، الدنیا، النجوم، القمر.
9. باب القرآن: 5 زیرشاخه، مانند: أوصاف القرآن، أهل القرآن، أحکام القرآن، ماینبغی حول القرآن.
10. باب المعاد: 34 زیرشاخه، مانند: الأجر، الأجل، الآخرة، البرزخ، البعث، الثواب، الجزاء، الجنة.
11. باب المعرفة و العلم: 21 زیرشاخه، مانند: العلم، المعرفة، الجهل، الشبهة، البیان.
12. باب الملائکة و الجن: 3 زیرشاخه به نام‏‌های: الملائکة، الجن و الشیطان.
13. باب النبوة: 5 زیرشاخه به نام‏‌های: الوحی، الرسالة، الأنبیاء، الرسل، مصادیق الأنبیاء و الرسل.
14. باب الإجتماع: 34 زیرشاخه، مانند: الآباء، الأقرباء، الأهل، الأوباش، الإخوان.

درختواره مفاهیم عالیه در ادعیه و زیارات، علاوه بر صحیفه جامعه، به 5 کتاب دیگر نیز متّصل شده است که عبارت‌اند از: مصباح المتهجد، کامل الزیارات، صحیفه سجادیه کامله، الاقبال بالأعمال الحسنة و المزار الکبیر.

ویرایش نمایه‏‌نامه موضوعی، در سه بخش انجام گرفت که عبارت بود از: پالایش و غنی‏‌سازی، حذف و افزودن عناوین.

غنی‏‌سازی و پالایش

محقّقان گروه اخلاق و دعا، تمام عناوین متداخل و مترادف نمایه‏‌نامه را استخراج نموده، آنها را یکسان‌سازی کردند؛ مثلاً آل‏‌الرسول(ص) و اهل‏‌البیت(ع)، به لحاظ مصداقی، یکی هستند. بنابراین، آل‏‌الرسول(ص) در أهل‏‌البیت(ع) ادغام شد و یا عناوین موجبات، اسباب و عوامل، همگی در اسباب ادغام شدند.

حذف عناوین

عناوینی تکراری در ذیل دو یا چند واژه سرشاخه، حذف گردیدند؛ نظیر _ العجز _ موارده الطاعة/ الذکر (درایتی، 1377ش، ج1: 191). مؤلّف، این عناوین را ذیل واژه سرشاخه «العجز» ذکر کرده و همچنین، در ذیل هرکدام از واژه‏‌های: «الطاعة _ العجز عنها» و «الذکر _ العجز عنه» آورده است. ما این عناوین را در یک عنوان کلّی به نام «مصادیق العجز» ذیل «العجز» ذکر کردیم و به تفکیک هر کدام از «العجز عن الطاعة» و «العجز عن الذکر» را در زیرشاخه‏‌های الطاعة و الذکر آوردیم.

افزودن عناوین

محقّقان گروه اخلاق و دعا، با مطالعه متن صحیفه جامعه و اتّصال عناوین نمایه‏‌نامه به آنها، با بخش‏‌های بسیاری از متن دعا مواجه شدند که هیچ‌گونه عنوانی برای آن در نمایه‏‌نامه نوشته نشده بود. بنابراین، تصمیم به اضافه کردن آن عناوین گرفتند. تعداد 2837 مورد گره و برگ‏‌هایی است که بر نمایه‏‌نامه اضافه شده است. برای تمایز این عناوین با موضوعات نمایه‏‌نامه، از علامت ^ استفاده شده است.

در اینجا ذکر این نکته لازم است که منظور از گره، عناوینی است که ذیل آنها شاخه وجود دارد. همچنین، مراد از برگ، عناوینی است که ذیل آنها هیچ شاخه‏‌ای موجود نباشد. باید گفت که بر اساس شیوه درختواره، متن دعا به برگ‏‌ها متّصل می‏‌شود.

این درختواره، مجموعاً دارای 8488 گره و برگ می‌باشد؛ تعداد برگ‏‌ها 6898 و گره‏‌ها 1590 مورد است.

در مجموع، 36338 مورد اتّصال متن به عناوین درختواره صورت گرفته است که در ذیل، با ذکر مصادر آنها بیان می‏‌شود.

مصادر دانشنامه

مصادر دانشنامه صحیفه سجادیه، به شرح ذیل است:

1. صحیفه سجادیه جامعه، امام علی‏‌بن‏‌حسین(ع) (م 95ق)، انتشاریافته توسط مؤسّسة الامام مهدی(عج)، قم، 1384 ش: 16736 مورد اتّصال.
2. صحیفه سجادیه کامله، امام علی‏‌بن‏‌حسین(ع) (م 95ق)، انتشاریافته مؤسّسه نشر اسلامی، قم، 1404ق: 509 مورد اتّصال.
3. مصباح المتهجد، محمد‏بن‏‌حسن طوسی (م 465ق)، انتشاریافته مؤسّسه فقه الشیعه، بیروت، 1411ق: 16602 مورد اتّصال.
4. کامل الزیارات، جعفربن‌محمد ابن‏‌قولویه (م 367ق)، انتشاریافته دارالمرتضویة، نجف، 1356ش.

نتیجه‌

نخستین‌گام در انجام پروژه دانشنامه مفاهیم عالیه در دعا و زیارات، تدوین درختواره بر اساس نمایه‏‌نامه موضوعی صحیفه سجادیه تألیف آقای مصطفی درایتی بود. این هدف، هر چند اکنون محقّق گشته است، امّا بی‏‌شک شروع کار ماست؛ تا با بررسی نقاط قوت و ضعف آن توسط ناقدان و کاربران محترم، در راستای اعتلای مفاهیم ناب صحیفه گام‏‌های دقیق‌تری برداریم و با افزودن کتبی همچون فرهنگ موضوعی صحیفه سجادیه تألیف آقای سید احمد سجادی و همچنین کتب دیگر، به این اثر غنای لازم را ببخشیم. بی‌تردید، یاری همه پژوهشگران و محقّقان عرصه دعا، گام‏‌های ما را در این مسیر مستحکم می‏‌کند. امید است که خداوند منان ما را در اعتلای این امر بزرگ، یاری نماید.

پی نوشت:

* پژوهشگر گروه قرآن، اخلاق و دعا - مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)

منابع

1. قرآن کریم، مترجم: حسین انصاریان، قم، اسوه، 1383ش.
2. امام خمینی (ره). 1386ش. صحیفه امام. تهران: مؤسّسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ چهارم.
3. حسن‌زاده آملى، حسن. 1371ش.‏ رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور. قم: نشر تشیع، چاپ ششم.
4. حسینی تهرانی، سید محمدحسین. 1431ق. مطلع الأنوار. تهران: مکتب وحی.
5. رجب‌زاده، زهرا. 1383ش. ترنم آفتاب. اصفهان.
6. سجادی، سید احمد. 1385ش. فرهنگنامه موضوعی صحیفه سجادیه. اصفهان: مؤسّسه فرهنگی مطالعاتی الزهراء، چاپ اوّل.