کلیدواژگان: نورالجنان، دعا، زیارت، دانشنامه، مفاتیح‌الجنان.

درآمد

دعا، ارزشمندترین گفتار و حالت انسان وارسته با خدا و خالق جهان هستی است؛ «قُلْ ما یعْبَؤُا بِکمْ رَبِّی‌‌ لَوْلا دُعاؤُکمْ فَقَدْ کذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یکونُ لِزاماً (فرقان: 77)؛ بگو: اگر دعایتان نباشد، پروردگارم به شما ارجى ننهد. پس، شما [که قاطعانه آیات خدا و پیامبرش را] تکذیب کردید و به‌زودى [کیفر این تکذیب براى همیشه] ملازم [شما] خواهد بود.»

انسان، همواره نیاز به حامی و پشتیبان و تکیه‌گاه دارد. هرچه حامی نزدیک‌تر باشد انسان دل‌گرم‌تر می‌شود. خدا به انسان از ورید یا رگ گردن نزدیک‌تر است؛ «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ وَ نَعْلَمُ ما تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ» (ق: 16)؛ همانا انسان را آفریدیم و همواره آنچه را باطنش [نسبت به معاد و دیگر حقایق] به او وسوسه مى‌کند، مى‌دانیم و ما به او از رگ گردن نزدیک‌‌‌تریم.»

یار از رگ گردن به تو نزدیک‌تر است
ای هیچ نکرده گم چه می‌جویی تو

علاوه بر نزدیکی خدا، لازم است که او به نیازها و درخواست‌های ظاهری و باطنی انسان آگاهی و اشراف کامل داشته باشد تا بتواند آنها را برآورده سازد؛ «وَ إِذا سَأَلَک‌‌ عِبادِی‌‌ عَنِّی‌‌ فَإِنِّی‌‌ قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیسْتَجِیبُوا لِی‌‌ وَ لْیؤْمِنُوا بِی‌‌ لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ» (بقره: 186)؛ هنگامى که بندگانم از تو درباره من بپرسند، [بگو:] به یقین من نزدیکم. دعاى دعاکننده را زمانى که مرا بخواند، اجابت مى‌کنم. پس، باید دعوتم را بپذیرند و به من ایمان آورند تا [به حق و حقیقت] راه یابند [و به مقصد اعلى برسند].»

دعا، بهترین سخن و عالی‌ترین حالت است که میان بنده و مولا پدید می‌آید. ازاین‌رو، باید کلمات دعا بسیار دقیق و حساب‌شده باشد تا موجب اهتزاز حالت نفسانی بنده شود و در نتیجه، دریای رحمت بیکران مولا به تلاطم درآید و سراسر هستی دعاکننده را سیراب نماید.

از آنجا که دعا تجلیگاه درخواست و التماس آدمی است، به‌ناچار باید همراه با آداب و رسوم ویژه باشد. خضوع و خشوع، دو ویژگی مهم در دعا و اجابت آن است که لازم است دعاکننده آن را رعایت کند؛ «فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ یحْیى‏ وَ أَصْلَحْنا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ کانُوا یسارِعُونَ فِی‌‌ الْخَیراتِ وَ یدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعِینَ (انبیاء: 90)؛ پس، [نداى] او را اجابت کردیم و یحیى را به او بخشیدیم و نازایى همسرش را براى وى اصلاح نمودیم. آنان همواره در کارهاى خیر مى‌شتافتند و ما را از روى امید و بیم مى‌خواندند و پیوسته در برابر ما فروتن بودند.»

اخلاص، از دیگر ویژگی‌های مهم دعاست که موجب استجابت آن می‌شود. دعای بدون اخلاص، مقبول درگاه احدیت نخواهد بود؛ «وَ لا تَطْرُدِ الَّذِینَ یدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِی‌‌ یرِیدُونَ وَجْهَهُ ما عَلَیک‌‌ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَی‌‌‏ءٍ وَ ما مِنْ حِسابِک‌‌ عَلَیهِمْ مِنْ شَی‌‌‏ءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَکونَ مِنَ الظَّالِمِینَ (انعام: 52)؛ و آنان که بامدادان و شامگاهان پروردگارشان را مى‌خوانند [و با این خواندن،] خشنودى او را مى‌خواهند، از خود مران؛ نه چیزى از حساب [عمل] آنان بر عهده توست و نه چیزى از حساب [کار] تو بر عهده آنان است؛ تا آنان را برانى و [به سبب راندنشان،] از ستمکاران باشى.»

همچنین، دعایی مطلوب است که با حالت خوف و رجا باشد؛ «وَ لا تُفْسِدُوا فِی‌‌ الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ» (اعراف: 56)؛ و در زمین پس از اصلاح آن [به وسیله رسالت پیامبران] فساد مکنید و خدا را از روى بیم و امید بخوانید که به‌یقین رحمت خدا به نیک‌‌وکاران نزدیک‌‌ است.»

دعا علاوه بر اینکه باید دارای صفات ثبوتی باشد نیز لازم است از صفات سلبی مانند تکبّر و استکبار، مبرّا باشد؛ «وَ قالَ رَبُّکمُ ادْعُونِی‌‌ أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی‌‌ سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ (غافر: 60)؛ و پروردگارتان گفت: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. آنان که از عبادت من تکبّر ورزند، به‌زودى خوار و رسوا به دوزخ درآیند.»

دعا، بهترین سلاح بنده است. امام سجّاد(ع) اوج آن را در کتاب شریف صحیفه سجادیه به‌ نمایش گذاشته است. این کتاب، چنان ارزشمند است که لقب «اخت‌القرآن» را به ‌خود اختصاص داده است.

یکی از افتخارات شیعه، آن است که دارای ذخایر غنی و ارزشمند دعایی است که از جان و روح پیشوایان و امامان معصوم به قلم و زبان آنان جاری شده و برای بشریت به ارمغان گذاشته شده است. در برخی روایات، دعا به ‌عنوان برترین عبادت معرّفی شده است؛ «عَن أَبِی‌‌ جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی‌‌‏ سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ‏، قَالَ هُوَ الدُّعَاءُ وَ أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ الدُّعَاءُ... .»

در اهمّیّت دعا همین بس که مرحوم کلینی در کتاب شریف کافی، بابی به ‌عنوان «کتاب الدعاء» اختصاص داده و احادیث موضوعی دعا را در آن ایراد کرده است.

دائم به روی دست و دعا جلوه می‌کنی
هرگز ندیده است کسی نقش پای تو

(دیوان صائب تبریزی، غزل 6562)

نورالجنان 1

فلسفه شکل‌گیری برنامه نورالجنان1، به سال‌های خیلی دور برمی‌گردد. سال 1377 که نورالأنوار2 شکل گرفت و تولید شد، نقطه عطفی در مرکز نور و تولید نرم‌افزارهای علوم اسلامی به‌وجود آمد (ر.ک: تراب فولادی، «فلسفه شکل‌گیری و اهداف برنامه‌های نورالأنوار و جامع تفاسیر»، ره‌آورد نور، ش68: 36-42). رئیس محترم سابق مرکز، بهترین استفاده را در آن زمان از فضای به‌وجودآمده کرد و ضمن یک دستور، تولید برنامه دعایی با محوریت مفاتیح‌الجنان و ساختار نورالأنوار2 را از گروه قرآن معاونت تحقیقات درخواست نمود.

در آغاز، دو مشکل به ‌صورت برجسته خودنمایی می‌کرد؛ یکی، نبودِ بخش دعا در معاونت تحقیقات سابق، و دیگری ناهماهنگی ساختار نورالأنوار2 با برنامه دعایی مدّ نظر.

مشکل نبودِ بخش دعا، بیشتر سازمانی و اداری بود که با دستور ریاست مرکز حلّ گردید؛ ولی مشکل ناهماهنگی ساختاری نورالأنوار با نورالجنان، محتوایی، مدیریتی و بنیادی بود؛ زیرا ساختار نورالأنوار، مختص برنامه قرآنی بود با محوریت آیه؛ یعنی آیات، به متون ترجمه، تفسیر و احادیث تفسیری متّصل و لینک شده بود؛ درحالی‌که برنامه دعایی هرگز این‌گونه نبود. اثبات این اختلاف ساختاری، در آن سال‌ها کار دشواری بود که پس از بحث و گفت‌وگوی زیاد، ریاست مرکز متقاعد شد که از درخواست اوّلیه خود کوتاه بیاید و اصل خواسته را مطرح کند و جزئیات و ساختار تحلیل و طراحی پژوهشی و فنّی آن را به بخش قرآن واگذار نماید.

به ‌طور طبیعی، لازم بود برای تحلیل اوّلیه طرح کتاب شریف مفاتیح‌الجنان که متن اصلی برنامه را تشکیل می‌داد، در دستور کار قرار گیرد. پیش از معرّفی ساختار برنامه، لازم است این کتاب تحلیل و واکاوی شود تا خوانندگان محترم به ارزش این برنامه بیشتر واقف شوند.

مفاتیح‌الجنان و حاج شیخ عبّاس قمی

همان‌گونه‌که همگان آگاه هستند، کتاب شریف مفاتیح‌الجنان، مهم‌ترین اثر نیایشی شیعه به‌ شمار می‌رود. به تعبیری، شاید بتوان گفت: این کتاب، چهارمین کتاب مهم معرفتی است؛ قرآن، نهج البلاغه، صحیفه سجادیه و مفاتیح الجنان.

مرحوم محدّث فقید، حاج شیخ عبّاس قمی و استاد‌ فاضل‌ مُدقّق‌ و دانشورش میرزا حسین محدّث نوری، از برجسته‌ترین پیرایش‌گران متون و منابع و تواریخ شیعی در روزگار ما محسوب ‌‌می‌شوند‌. آثار متعدّد این دو بزرگوار، بیش از هر چیز، حساسیت و تلاش ایشان در مسیر‌ بازگشت‌ به‌ اصالت‌ها و رفع پیرایه‌ها و اضافات و خرافات، از مفاهیم و معارف شیعی را نشان می‌دهد.

شیخ عبّاس قمی و استادش، علوم روایت، درایه‌ و رجال را که ماهیتی انتقادی و استقرایی و بسیار دقیق داشت، با زحماتی طاقت‌فرسا احیاء کردند و ماهیت این علوم را که نیازمند صبر بسیار از سوی محقّق و گسترش معلومات و گردآوری منابع و تربیت حافظه‌ و افزایش‌ رجوع‌ها و ارجاع‌ها به اسناد متقن و مکتوب و عرضه آنها به یکدیگر است، با حوصله‌ای فراوان محقّق نمودند. سفینة البحار مرحوم محدّث قمی، نمونه عالی و کم‌نظیر از به‌کارگیری این دانش‌ها در‌ دائرة‌ المعارف بزرگ، امّا ناپالوده علّامه مجلسی است.

آنچه نام شیخ عبّاس محدّث قمی را در روزگار ما بلندآوازه کرده است، بی‌شک، کتاب معروف وی، یعنی مفاتیح‌الجنان است‌. این‌ اثر، ‌از هر نظر شایسته توجّه محقّقان علوم دینی می‌تواند باشد؛ زیرا آثار و برکات بسیاری بر جامعه شیعی معاصر و مجموعه معتقدات آن نهاده است. در‌ حقیقت‌، بعد از قرآن کریم، هیچ‌ کتاب دیگری تا این زمان، چنین نفوذ و محبوبیتی در میان مسلمانان شیعه نداشته است و با توجّه به معاصر‌ بودن‌ این‌ اثر، محقّقان و صاحب‌نظران باید در باب دلایل‌ آن‌ جست‌وجو و تحقیق کنند.

در اینکه مفاتیح‌الجنان به نیازهای مخاطبان پاسخ داده و به همین دلیل، مقبول مردم زیادی واقع شده‌ است،‌ هیچ‌ شکی نیست؛ امّا دامنه این نیازها را نیز گسترش داده، خود زمینه‌ساز شعائر و فرهنگ دینی خاصّی شده است. در حقیقت، آداب و ادعیه متعدّدی که همه احوال و ایّام و شهور‌ و سنوات‌ آدمی‌ را دربرگرفته و پوشش می‌دهد، خود یک فرهنگ کامل است. مفاتیح‌الجنان‌، نمونه‌ کامل اثری موفّق و سرشار از معارف عمیق و حتّی ارزش‌های زیباشناسانه و درعین‌حال، پُرمخاطب است.

در یک نگاه کلّی، در جهت معرّفی مفاتیح‌الجنان می‌توان گفت که این اثر، مجموعه‌ای از دعاها‌،‌‌ زیارات‌، اعمال خاصّ ایّام، هفته‌ها، ماه‌ها و سال‌هاست که از سوی پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار‌(ع) صادر‌ شده‌ و بر اساس ذوق و تحقیق مرحوم شیخ عبّاس قمی تدوین گردیده است. مفاتیح‌الجنان، با دقّت و احاطه‌ای‌ که مؤلّف آن بر منابع دینی و کتب روایی‌ داشته، در مدّت کوتاهی‌ به‌ معتبرترین کتب ادعیه تبدیل شد؛ اثری فراگیر که در تمام منازل، مساجد و اماکن متبرکه شیعیان دیده می‌شود.

مفاتیح‌الجنان با چند سوره از قرآن مجید آغاز شده و سپس، قسمت‌ها و ادعیه‌ و توضیحات محدّث قمی آغاز شده که به‌طورکلّی، می‌توان آنها را این‌گونه تقسیم‌بندی کرد:

1. در آداب، مقدّمات و تعقیبات نمازها و خواص نمازها و سوره‌ها و آیات قرآن؛
2. در اعمال و ادعیه برخی ساعات و شب‌ها و روزها‌ و ایّام‌ هفته؛
3. مناجات، نظیر مناجات خمسه عشر امام سجّاد(ع) و مناجات امام علی(ع) در مسجد کوفه؛
4. دعاهای معروف چون: سمات، کمیل، جوشن صغیر، جوشن کبیر و مکارم الاخلاق؛
5. زیارات: از زیارت حضرت‌ رسول‌(ص) آغاز گردیده و تا زیارت دوازده امام و زیارت انبیاء و امام‌زادگان و مشاهد متبرّکه و اهل قبور و برخی بزرگان را شامل می‌شود؛
6. اعمال ماه‌های اسلامی (از محرّم تا ذی‌حجّة الحرام) و اعمال ماه‌های رومی و خورشیدی‌؛
7. نمازهای‌ مستحبی که شامل: نمازهای چهارده معصوم، نماز لیلة الدفن، نمازهای اوّل ماه، نماز حاجت، نماز فرزند برای آمرزش والدین و دیگر موارد است؛
8. احکام و آداب و ادعیه مربوط به اموات؛
9. دعاهایی برای دفع‌ امراض‌ و دردها‌ و صدمات؛
10. دعاهایی برای حل‌ّ مشکلات‌ مادّی‌ و معنوی؛
11. آداب عقیقه و استخاره و آداب آن؛
12. ذکر عوزه‌ها و تعویذها و... به منظور دفع بلایا و رفع شرور؛
13. در فضیلت برخی‌ مکان‌ها‌ و برخی‌ اعمال؛
14. ادعیه و آداب اعیاد؛
15. ذکر برخی‌ توسلات‌؛
16. برخی حکایات از اصحاب و بزرگان دین و ائمه و وصایا و عبرت‌های ایشان؛
17. توبه‌ها و آداب استغفار؛
18. برخی روایات و رقعه‌ها‌ و نامه‌های‌ انبیا‌ء و ائمه و اولیاء دین؛
19. و مطالب دیگر.

مرحوم محدّث قمی، ملحقاتی‌ به مفاتیح‌الجنان اضافه کرده که همچنان در پایان آن، به نام «ملحقات‌ مفاتیح»‌ منتشر‌ می‌شود. این کتاب، توسط خوشنویسان بزرگی همچون: طاهر خوشنویس و مصباح‌زاده، میرزا‌ احمد‌ زنجانی کاتب و دیگران، با خطّ نسخ و یا نستعلیق نوشته شده است. مرحوم طاهر خوشنویس، سرشناس‌ترین کاتب دینی در قرن‌ اخیر‌، پنج‌ بار مفاتیح‌الجنان را نوشته و خوشنویسی کرده بود. همچنین، جستارها و بخش‌های عربی‌ این‌ اثر،‌ بارها ترجمه شده که مهم‌ترین ترجمه‌ها متعلّق به مرحوم استاد مهدی الهی قمشه‌ای و مرحوم‌ شیخ‌ عبّاس‌ مصباح‌زاده است. در سال‌های اخیر، ترجمه پاکیزه و خوبی توسط مترجم قرآن، آقای حسین استادولی‌ نیز روانه بازار شد که از بقیه بهتر است.

مفاتیح‌الجنان به دلیل‌ حجم‌ بزرگ‌ و کثرت مطالب، بارها به صورت گزیده و گزیده گزیده منتشر شده و هر هفته و هر روز این‌ گزیده‌ها‌ و نیز متن‌های کامل آن بازچاپ می‌شود. یکی از بهترین گزیده‌ها توسط آقای کریم زمانی‌ انجام‌ گرفته‌ و مؤسّسه روزنامه اطّلاعات آن را منتشر کرده است. البته فقط گزیده کردن و تلخیص مدّ نظر نبوده‌ است؛ بلکه برخی بزرگان در فکر افزایش متن نیز بوده‌اند؛ از جمله آیت‌الله‌ جوادی آملی‌، در‌ یکی از خطبه‌های نماز جمعه قم فرمود: «ما‌ جلد‌ دوم مفاتیح‌الجنان را لازم داریم؛ ولی نوشته نشده است. مفاتیح‌الجنان، یک‌ جلد است. خدا غریق رحمت کند محدّث قمی و سایرین را. این، یک بخش از عبادات و اذکار‌ و زیارات‌ و اینهاست؛ امّا دین، تنها اینها نیست. چقدر روایات هست که درخت‌کاری چقدر‌ فضیلت‌ دارد، آبیاری چقدر فضیلت دارد، تمیز کردن‌ کوچه‌ها‌، چقدر‌ فضیلت دارد؛ وقتی داری می‌روی، اگر دیدی‌ یک‌ تیغی، یک خاری، یک سنگی سر راهت است، پاشو، بردار، کنار بگذار. این‌قدر‌ روایات‌ داریم که مربوط به آداب‌ زندگی‌ ماست. جلد‌ دوم‌ مفاتیح‌الجنان، جایش خالی است که إن‌‌شاء‌الله یک عدّه باید بنویسند تا معلوم بشود دین، تنها این نیست‌ که‌ ما زیارت بکنیم و ذکری بگوییم» (کتاب ماه دین، شهریور89، ش55، ص21). گفتنی است که جلد دوم مفاتیح‌الجنان، به نام «مفاتیح‌الحیاة» توسط آیت‌الله جوادی آملی و همکاران ایشان، در مرکز اسراء تدوین و در سال 1391 چاپ شده است.

محدّث قمی برای تألیف و تدوین این اثر گرانبها، دلایل و انگیزه‌های گوناگونی داشته که به برخی از آنها اشاره می کنم:

1. زمینه تاریخی و ماهیت انتقادی؛ زیرا در‌ پایان مفاتیح فرموده که آن را در مشهد مقدّس به سال 1344 هجری‌ قمری‌ تألیف کرده است و قصدش نقد محتوایی کتاب مفتاح‌الجنان تألیف شیخ اسدالله تهرانی حائری بوده که در آن زمان شهرت داشته و اهل علم و اهل دعا، به برخی ادعیه و زیارات آن شک و تردید و شبهه داشتند. همچنین، در باب مداخله نااهلان به کتب حدیث و اخبار، صفحه 431 داستانی به‌ نقل از استادش میرزا حسین نوری در لؤلؤ مرجان نقل می‌کند که علاقه‌مندان می‌توانند به آن مراجعه کنند.

2. ذوق و توانایی تدوین دانشنامه‌نویسی، از دیگر ویژگی‌های مؤلّف آن است. ایشان قلم روانی در فارسی‌نگاری داشته که همین باعث شده مفاتیح در میان فارسی‌زبانان به‌سرعت رواج پیدا کند.

3. جناب قمی، محدّثی خبیر و مآخذشناسی بی‌نظیر و گردآور مطالب بی‌بدیل است. ازاین‌رو، اثر او با همه حرف و حدیث‌های جزئی که درباره آن مطرح است، در میان شیعیان عارف و عامی یا عالم و جاهل، گسترش شگرفی پیدا کرد؛ به‌طوری‌که تیراژ چاپ آن، مساوی یا بعد از قرآن است. مفاتیح، یکی از سه کتابی است که بیشترین شمارگان چاپی را داراست؛ قرآن، دیوان حافظ و مفاتیح الجنان.

4. گرایش به عرفان و معنویت، در مفاتیح دیده می‌شود. گرچه محدّث قمی از مخالفان عرفان و تصوف به شمار می‌آید، ولی نقل ادعیه با مضامین عالی عرفانی مانند: مناجات خمسه عشر، مناجات شعبانیه، دعای کمیل، ذیل دعای عرفه و نقل اشعار عرفانی از مثنوی مولوی در بیان تسبیح تکوینی موجودات در بخش فواید تربت امام حسین(ع)، و نیز نقل اشعار عرفانی از سنایی غزنوی (حدیقة الحقیقة، ص250) در اتّحاد جان علی ولی‌الله(ع) با محمد رسول‌الله(ص)، و اشعار ولایی جامی (دیوان جامی، ص78) در زیارت سلطان اولیاء، امام علی‌بن‌موسی الرضا(ع)، همگی گویای ذوق عرفانی و سلیقه معنوی اوست.

تحلیل و طراحی برنامه

اینک مجال آن رسیده تا به تحلیل و طراحی ساختار برنامه بپردازیم. شایان یادآوری است که برنامه نورالجنان در سال 1380 تولید شد و ما درصدد معرّفی اصل برنامه نیستیم؛ زیرا در فصلنامه ره‌آورد نور ذیل مقاله «نور الجنان، نخستین نیایش‌نامه چندرسانه‌ای جهان اسلام» به قلم علی نعیم‌الدین خانی (اردیبهشت 1382، ش2)، اصل برنامه معرّفی شده است که علاقه‌مندان می‌توانند به این مقاله مراجعه کنند. ازاین‌رو، در نوشتار پیش رو، مباحثی را مطرح می‌کنیم که بیشتر جنبه پژوهشی و تحلیلی داشته باشد.

دانشنامه چندرسانه‌ای نورالجنان، مانند سایر دانشنامه‌های نور، از دو قسمت عمده «کتابخانه» و «دانشنامه» تشکیل شده است.

الف. ساختار کتابخانه

در این‌ بخش‌، مهم‌ترین کتاب‌های‌ اسلامی در زمینه ادعیه و اخلاق همراه با امکاناتی مانند لغت‌نامه ارائه گردیده است. قسمت‌های مختلف «کتابخانه» عبارت‌اند‌ از: نمایش متن 63 عنوان کتاب از 45 مؤلّف در‌ زمینه‌ مآخذ و منابع‌ ادعیه، ترجمه و شرح دعاها، فلسفه دعا و نیز برخی از کتاب‌های مهم اخلاقی همچون کتب معنوی امام خمینی(قدس‌سره)،‌ ‌‌در‌ این قسمت عرضه شده است. یکی از امکانات بخش نمایش، کتابنامه می‌باشد که‌ شامل‌: کتاب‌شناسی‌، نسخه‌شناسی و زندگی‌نامه مؤلّفان است. مقالات کتاب‌شناسی برنامه، جنبه تخصّصی دارد؛ زیرا به قلم پژوهشگران گروه قرآن و دعا نگاشته شده است.

افزون بر این، انتخاب دامنه‌های مختلف کتاب‌ها بر اساس مآخذ ادعیه‌، ترجمه و شرح، اخلاق و فلسفه دعا، کاربر را در تعیین محدوده پژوهش یاری رسانده، حوزه تحقیق را تا‌ سطح‌ قابل توجّهی وسعت بخشیده است.

ارائه فهرست کتاب‌ها به ترتیب حروف الفباء و بر اساس نام مؤلّف، از جمله قابلیت‌های این قسمت می‌باشد. همچنین، برای پژوهش در کتب برنامه، امکانات متنوّع پژوهشی‌ مانند: حاشیه‌نویسی، رنگی کردن متن، نمایه‌زنی و علامت‌گذاری در برنامه گنجانده شده است.

همان‌گونه‌که گذشت، چون در زمان تدوین نورالجنان، معاونت پژوهش گروه مستقل اخلاق و دعا نداشت، نگارنده در آن زمان برای گنجاندن برخی از متون اخلاقی در این برنامه، تلاش بسیاری نمود که خوشبختانه، با استقبال ریاست مرکز و حتّی هیئت امناء قرار گرفت. احیاء علوم الدین غزالی و ترجمه آن و قوت القلوب ابوطالب مکی، در فهرست اوّلیه منابع کتابخانه آورده شد که با مخالفت برخی از همکاران از فهرست منابع حذف گردید.

دلیل حذف احیاء علوم الدین، این بود که در این کتاب، برخی مطالب علیه مذهب شیعه آمده است؛ مانند اینکه لعن فرقه یزیدیه، جایز نیست؛ درصورتی‌که تاکنون احدی به این مطلب در احیاء توجّه نکرده است.

در آن زمان، مرکز در علومی مانند: تفسیر، علوم قرآن، کلام، تاریخ و عرفان، برنامه‌های جامع اسلامی، اعم از منابع شیعی و سنّی را در دستور کار داشت؛ ولی در فقه، حدیث و اخلاق، فقط از منابع شیعی استفاده می‌کرد.

اینک بحمدالله، مرکز به مرحله‌ای رسیده که تلاش می‌کند همه منابع را پوشش بدهد.

ب. ساختار دانشنامه

شیوه تحلیل و طراحی دانشنامه، بسیار گسترده بوده و بر اساس موضوع و کتاب یا کتبی که بناست پژوهش شود، دامنه آن کم و زیاد می‌شود. اشاره شد که دامنه موضوعی و ساختار فصلی مفاتیح، گسترده بود و ما نوزده سرفصل آن را یادآور شدیم.

اساس طراحی نیز مبتنی بر آن فصول است که پس از بحث و تحقیق لازم، به این نتیجه رسیدیم که از میان مطالب کتاب، چهار دسته اصلی به عنوان ارکان چهارگانه برنامه گزینش شوند و کلیه مطالب، بر آن اصول دسته‌بندی شوند. نخست این ارکان چهارگانه را توضیح می‌دهیم و آنگاه سایر قابلیت‌ها و قسمت‌ها مهم، شرح داده خواهند شد:

1. نمازهای مستحبی و تعقیبات

تمام نمازهای مستحبی و تعقیبات مشترک آنها و تعقیبات مختص نمازهای: صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا با نمایه‌های ویژه آنها در این بخش ارائه شده است.

در باب اوّلِ مفاتیح، تعقیبات آمده است. نمازهای مستحبی به ‌صورت پراکنده در سایر ابواب آمده بود که ما همه را به ‌طور یکجا در این بخش آوردیم. این ترتیب، منطقی‌تر است؛ زیرا پیدا کردن نمازهای مستحبی در مفاتیح، دشوار است.

2. اعمال هفته

همه ادعیه و اعمالی که خوب است در طول روزهای هفته انجام داد، در این بخش آمده است. تفکیک اعمال هر روز و اختصاص برگه مخصوص به شب و روز جمعه، به لحاظ اهمیت آن است. اختصاص نمایه‌های خاصّ برای هر یک از اعمال، از دیگر ویژگی‌های این بخش است.

3. اعمال ماه‌ها

ارائه فهرست ماه‌های قمری به ‌صورت مشخص موجب می‌شود دید کلّی به اعمال ماه‌ها داشته باشیم. این اَعمال، از محرّم آغاز شده و به ذوالحجّه انجام می‌پذیرد. از آنجا که هر ماهی دارای اَعمال مشترک و مختص است، ما نیز آنها را تفکیک کردیم. با انتخاب شمایلِ «مشترک»، اَعمال مشترک آن نمایش داده می‌شود. اعمال مختص روزها با شماره روز مشخّص شده است. در ماه مبارک رمضان، سی شماره، نشانگر اَعمال سی روز ماه وجود دارد. به ترتیب، ماه‌های: ذوالحجّه، محرّم، رجب و شعبان، اَعمال روزهای بیشتری دارند. سایر ماه‌ها، تعداد روزهای کمتری دارد. روزهای مهمّی که اَعمال ندارند یا اَعمال کمی دارند نیز مشخّص شده است؛ مانند روز بیست‌وهشتم صفر که مصادف با رحلت جانگذار پیامبر گرامی اسلام، حضرت ختمی مرتبت محمّد(صلی الله علیه وآله) است. تصوّر این است که اَعمال این روز، بیشتر یا مساوی با روز شهادت امام علی(علیه السلام) و یا روز شهادت امام حسین(علیه السلام) باشد؛ درصورتی‌که این‌چنین نیست.

در این بخش، مناسبات وجود دارد که به میلاد و وفات و شهادت چهارده معصوم(علیهم السلام) و حضرت ابوالفضل عبّاس(سلام الله علیه) و حضرت معصومه(سلام الله علیها) و روزهای خاصّ مانند ایام البیض و روز عرفه اختصاص دارد.

4. زیارات

در این قسمت، فهرست چهارده معصوم(علیهم السلام) با طرح گرافیکی و نقش اسلیمی، بسیار زینت‌بخش و چشم‌نواز جلوه می‌کند. با انتخاب هر یک از آن بزرگواران، فهرست کلیه زیارات مشترک و مخصوص ایشان ارائه می‌شود. دامنه کمّیِ زیارات به‌خوبی دیده می‌شود؛ امام حسین(علیه السلام) با 50 زیارت‌نامه، بیشترین زیارت و اَعمال زیارتی را داراست و سایر معصومان(علیهم السلام)، نزدیک به هم هستند.

ذیل همین صفحه، مقدّمات زیارت و آداب آن به لحاظ اهمّیّت و اشتراک آن جداسازی شده و زیارت اولیاء الله (بیست‌ویک نفر) که در مفاتیح آمده نیز تفکیک شده است.

5. فهرست‌ها

یکی از کمبودهای مفاتیح‌الجنان، نداشتن فهرست کامل و جامع است. خوانندگان این کتاب پُرمخاطب، همواره از این نقیصه رنج می‌بردند و برای پیدا کردن مطلبی که جایگاه دقیق آن را نمی‌دانستند، زمان فراوانی صرف می‌کردند. ازاین‌رو، لازم بود فهرست جامعی برای برنامه تدارک ببینیم. در این بخش، چند فهرست آمده است که عبارت‌اند از: فهرست کتاب مفاتیح، فهرست صحیفه، دفترچه دعا که کاربران بر اساس نیاز و ذوق و سلیقه می‌توانند ادعیه و زیارات اختصاصی خود را در این دفترچه گزینش کنند.

قابلیت ویژه‌ای در این بخش آمده است که کاربران کمتر متوجّه آن می‌شوند. این قابلیت، مربوط به موتور جست‌وجوست که هم در فهرست جامع جست‌وجو می‌کند و هم در متن. اهمّیّت این قابلیت، زمانی روشن می‌شود که کاربری دعا یا زیارتی را می‌خواهد که هیچ اطّلاعی از آن ندارد، نمی‌داند نام آن چیست و در چه ماه و روز یا زمان و مکانی خوانده می‌شود. تنها چیزی که از آن یاد دارد، کلمه یا فرازی است و بس. در این صورت، به منوی جست‌وجو مراجعه می‌کند و واژه یا فراز موردنظر خویش را کاوش می‌نماید. در این هنگام، آن واژه را از متن مفاتیح می‌یابد و فهرست ادعیه یا زیاراتی را که مشتمل بر آن واژه است، به عنوان نتیجه جست‌وجو نمایش می‌دهد.

6. اعمال روز

بخشی به عنوان اَعمال روز، در صفحه اوّل برنامه آمده است که کاربر را با اَعمال روزی که از برنامه استفاده می‌کند، آشنا می‌سازد.

7. نگارخانه

در این بخش، به مناسبت ولادت و وفات یا شهادت معصومان و اولیاء‌الله، مدّاحی‌هایی ارائه شده است. مداحی‌ها، به دو بخش «مولودی» (مخصوص میلاد) و «مرثیه‌خوانی» (مختصّ وفات و شهادت) تهیه شده است. تصاویر صفحه نیز به تناسب مولودی و مرثیه‌خوانی، هماهنگ‌سازی شده است. برای نخستین‌بار، متن کامل مفاتیح توسط مداحان اهل‌بیت(ع) خوانده و ارائه شد. این کار در آن زمان، بسیار بدیع و نو بود.

8. افتخارات

این برنامه نیز مانند سایر برنامه‌های نور، از بدو تولید مورد توجّه کاربران و کارشناسان و نمایشگاه‌ها قرار گرفت. جوایز و افتخارات و تیراژ تولیدشده نور الجنان، شاهد صدق این مدعاست.

دانشنامه نورالجنان، در نهمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم تهران (1380/08/30) موفّق به اخذ جایزه فاخر «خادم القرآن» از دست رئیس جمهور وقت، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی شد. لوح این جایزه، به نام حجّت الاسلام سید جواد مظلومی، معاون پژوهش صادر گردید. این جایزه، در موزه جوایز مرکز نور نگهداری می‌شود.

 لوح تقدیر نهمین نمایشگاه بین‌المللی اطّلاع‌رسانى و فرهنگ به جهت ارائه نرم‌افزار نورالجنان، توسط علی‌اصغر رمضان‌پور، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دی‌ماه سال 1380 به مرکز اهداء گردید.

در گروه صوت و تصویر اوّلین جشنواره نرم‌افزار علوم اسلامی، توسط جناب آقای احمد مسجدجامعی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی وقت، رتبه دوم به نورالجنان اهداء شد. این جایزه را آیت‌الله مرتضی مقتدایی، نماینده حوزه علمیه قم در شورای عالی اطّلاع‌رسانی در تاریخ 1384/03/05 دریافت نمود.

دانشنامه دعا و زیارت (نورالجنان2)

با گذشت بیست سال از تولید دانشنامه نورالجنان و توجّه بسیار زیاد کاربران و دعاپژوهان به آن، ضروری است که نورالجنان2 تولید شود. پژوهش دانشنامه این محصول، سال‌هاست که به اتمام رسیده و منابع کتابخانه آن، تهیه و تایپ شده است.

دانشنامه «دعا و زیارت» یا «نورالجنان 2»، دربردارنده کتابخانه و دانشنامه چندرسانه‌ای‌‌ ادعیه و زیارات است. در کتابخانه، کلیه منابعی‌‌ که در موضوع دعا و زیارت است، با ترجمه و شرح خواهد آمد. در دانشنامه، فهرست درختی‌‌ کلیه مطالب موجود در مصادر دعایی‌‌ و زیارتی‌‌ تا قرن دهم و مفاتیح الجنان و مصادر آن ارائه می‌‌‌شود.

الف. کتابخانه

بخش کتابخانه،‌ شامل: کلیه منابع ادعیه، شرح و ترجمه ادعیه، فلسفه و آداب دعا، کتاب‌های‌‌ زیارات، شرح و ترجمه زیارات، و دیگر کتب مرتبط با موضوع دعا و زیارت مانند پاسخ به شبهات به همراه قسمت‌های‌‌ متنوع چندرسانه‌ای‌‌ می‌‌‌باشد.

آمار منابع برنامه جدید، حدود پنج برابر نسخه قبلی ارتقاء خواهد داشت. فهرست اوّلیه منابع، بیش از 300 عنوان بود که از آن میان، حدود 280 عنوان آن مورد تأیید قرار گرفته است.

از زمان تولید نورالجنان1، همواره این سؤال مطرح بود که چرا مرکز نور کتابخانه تخصّصی دعاپژوهی را برای دعاپژوهان آماده بهره‌برداری نمی‌کند. اینک زمان آن فرارسیده و چشمان مشتاقان پژوهش در زمینه دعا و زیارت، به جمال این کتابخانه روشن خواهد شد.

ب. دانشنامه

دانشنامه نورالجنان2، بسیار گسترده‌تر از برنامه قبلی است. گسترش بسیار آن، سبب شده که از این محصول، به عنوان درختواره یا فهرست جامع تعبیر کنیم. برخی از مهم‌ترین سرفصل‌های نورالجنان2 بدین شرح است:

1. فهرست مفاتیح الجنان:

فهرست مطالب، با نمای‌‌ گرافیکی‌‌ متناسب با عموم، با اجراء فرایندهای‌‌ زیر ارائه شده است:

• * استفاده از متن ویراستاری‌‌ و اصلاح‌شده؛
• * استفاده از صحیح‌ترین ترجمه‌های‌‌ موجود؛
• * تکمیل نواقص (ارائه ادعیه و زیاراتی که در مفاتیح نیامده است با استفاده از فهرست درختی جامع)؛
• * استنادسازی‌‌ (فعّال‌سازی مستندات مفاتیح با استفاده از فهرست درختی جامع).
• 2. فهرست درختی‌‌ جامع: ارائه فهرست درختی‌‌ مطالب مصادر دعایی‌‌ و زیارتی‌‌ با امکانات پژوهشی‌‌ متناسب با محقّقان.
• 3. فهرست مصادر: مهم‌ترین منابع دعایی و مصادر زیارتی، به عناوین فهرست جامع متّصل شده‌اند. اینها مصادر و مستندات مفاتیح‌الجنان نیز به شمار می‌آیند.

فهرست مصادر، عبات است از:

1. امام علی‌بن‌حسین(ع) (م 95ق)، الصحیفة السجادیه؛
2. کلینی، محمّد (م 329ق)؛
3. ابن قولویه، جعفربن‌محمّد (م 368ق)، کامل الزیارات؛
4. صدوق، محمّد (م 381ق)، فضائل الأشهر الثلاثة؛
5. مفید، محمّد‌بن‌محمّد (م 413ق)، المزار (مناسک المزار)؛
6. مفید، محمّد‌بن‌محمّد (م 413ق)، مسارّ الشیعة فی مختصر تواریخ الشریعة؛
7. طوسی، محمّد‌بن‌حسن (م 465ق)، مصباح المتهجد؛
8. طوسی، محمّد‌بن‌حسن (م 465ق)، تهذیب الأحکام، کتاب المزار، جلد 2؛
9. حسکانی، حاکم (م 490ق)، فضائل شهر رجب؛
10. قطب راوندی، سعید‌بن‌هبة‌الله (م 537ق)، سلوة الحزین وتحفة العلیل الشهیر بالدعوات؛
11. ابن مشهدی، محمّد‌بن‌جعفر (م 610ق)، المزار الکبیر؛
12. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، المجتنی من الدعاء المجتبی؛
13. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، فلاح السائل؛
14. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، الأمان من أخطار الأسفار والأزمان‏؛
15. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، مهج الدعوات ومنهج العنایات (قیومی)؛
16. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، الدروع الواقی‌‌ة؛
17. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، فتح الأبواب بین ذوی‌‌ الألباب و بین رب الأرباب؛
18. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، مصباح الزائر؛
19. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، الإقبال بالأعمال الحسنة فیما یعمل مرة فی السنة؛
20. ابن طاووس، علی‌بن‌موسی (م 664ق)، جمال الأسبوع بکمال العمل المشروع؛
21. شهید اوّل، محمّد‌بن‌مکی (م 786ق)، کتاب المزار؛
22. ابن فهد حلی، احمد‌بن‌محمّد (م 841ق)، عدّة الداعی‌‌ ونجاح الساعی‌‌؛
23. کفعمی، ابراهیم‌بن‌علی (م 905ق)، البلد الامین؛
24. کفعمی، ابراهیم‌بن‌علی (م 905ق)، جنّة الأمان الواقیة وجنة الإیمان الباقیة المشتهر بالمصباح؛
25. شیخ بهایی، محمّد‌بن‌حسین (م 1031ق)، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم واللیلة؛
26. مجلسی، محمّدباقر‌بن‌محمّدتقی (م 1110ق)، زاد المعاد؛
27. قمی، عبّاس (م 1359ق)، مفاتیح الجنان، ویراستار: انصاریان؛
28. هویدی، محمّد (معاصر)، شرح مفاتیح الجنان.

2. مزایای‌‌ فهرست جامع:

برخی از مهم‌ترین مزایای فهرست جامع به شرح ذیل است:

1. دسترسی‌‌ آسان و جامع به 28 کتاب از قدیمی‌‌‌ترین مصادر دعا به صورت یکجا از طریق فهرست درختی‌‌؛
2. استقصاء تام در مصادر مذکور جهت استنادسازی‌‌ و تکمیل نواقص مفاتیح الجنان؛
3. ادغام تمام عناوین مصادر در یک درخت استاندارد و ساخته شدن یک فهرست استاندارد برای‌‌ کل کتاب‌ها؛
4. ایجاد فهرست کامل با عنوان‌بندی‌‌ جدید؛ زیرا برخی‌‌ عناوین در فهرست کتاب از قلم افتاده یا کتاب اصلاً فهرستی‌‌ نداشت؛ مثلاً در کتاب عدّة الداعی‌‌ در بسیاری‌‌ موارد فقط «فصل» ذکر شده که برای‌‌ آنها عنوان مناسب درج گردید یا مطالب برخی‌‌ کتاب‌ها چینش نامناسب داشت که از این جهت، مرتّب شده است؛
5. اصلاح نواقص تایپی‌‌ کتب مذکور؛
6. سهولت تشخیص و حذف موارد تکراری‌‌ و یا مقایسه آنها؛
7. امکان دسترسی‌‌ به مصادر مفاتیح الجنان؛
8. تکمیل مواردی‌‌ که در مفاتیح الجنان اصلاً به آنها اشاره نشده است؛
9. امکان استفاده از سه نوع چینش در فهرست ترتیبی‌‌: 1. ترتیب درختی‌‌؛ 2. ترتیب الفبائی‌‌؛ 3. ترتیب صفحات کتاب؛
10. قابلیت استفاده از دامنه‌های‌‌ مختلف کتاب‌ها بدلخواه کاربر در فهرست جامع.

تذکّر: در فهرست درختی‌‌، گرچه موضوع اصلی‌‌ دعا و زیارت است، ولی‌‌ کلیه مطالب موجود در کتب دعا از قبیل: اذکار، عبادات، مناسبت‌ها و آداب نیز ارائه شده است. در نتیجه، فهرست درختی‌‌ برنامه شامل: زیارت، دعا، ذکر، عبادات مستحبی‌‌، آداب و مناسبت‌هاست.

اعمال روز: شامل آداب و اعمال روز مانند اعمال روز نورالجنان.

گاهنامه: شامل تقویم روز، تبدیل تاریخ، محاسبه سنّ بلوغ، مناسبات تاریخی‌‌، اختیارات الأیّام، اوقات شرعی‌‌، خورشید در قبله و استخاره.

ج. چندرسانه

بخش صوتی‌‌ ادعیه و زیارات نور الجنان ارتقاء یافته است. البته این قسمت، قابلیت ارائه برنامه در محیط موبایل و نیز به طور مستقلّ را دارد.

از آنجا که با حجم انبوهی از قرائت ادعیه و زیارات مواجه هستیم، بهترین ملاک‌ها توسط کارشناسان برنامه تعیین شده تا بر اساس آنها موارد گزینش شود. ملاک‌های گزینش قرائت‌ها عبارت است از:

• - صحّت قرائت؛
• - صاحب سبک؛
• - شهرت: یعنی پخش از صدا و سیما، اماکن متبرکه اصلی مانند حرم امام رضا(ع)، حضرت معصومه(س)، شاه عبدالعظیم(ع)، حرم امام(ره)، مهدیه تهران و فیضیه؛
• - آوای دلنشین و سوزناک؛
• - کیفیت صوت؛
• - دسترسی به فایل‌ها؛
• - بدون مشکل مالکیت؛
• - تنوّع از حیث آرام و تند (تناسب زمانی)، ملایم و حماسی؛
• - تنوّع از حیث عربی و فارسی؛
• - عدم انحراف عقیدتی و سیاسی.

نتیجه‌

با توجّه به جایگاه رفیع دعا و اهمّیّت دعاپژوهی و ضرورت ارتقاء برنامه نورالجنان1 و گسترش حجم منابع کتابخانه و استفاده بیش از اندازه کاربران از این برنامه و افزایش ساختار کتابخانه استاندارد و قابلیت‌های فنّی محصولات مرکز نور، شایسته و بایسته است که ریاست محترم مرکز و معاون محترم پژوهش، با بذل عنایت ویژه، اسباب آماده‌سازی و تحلیل و طراحی تولید این برنامه را در دستور کار قرار دهند و آن را با اولویت بالا به‌زودی تولید کنند و دیده مشتاقان دریای ژرف معارف و بحر بیکران حقایق نهفته در متون ادعیه و زیارات را روشن نمایند.

پی نوشت:

* مدیر گروه قرآن و اخلاق و دعا - مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

منابع