کلیدواژگان: جغرافیا، تاریخ، جهان اسلام، نرم‌افزار.
دانش جغرافیا و اهمیت آن
جغرافیا، کلمه‌ای معرّب از اصل یونانی «ژئوگرافی (geo grapheing) است. (1) این واژه، مرکّب از «ژئو» به معنای زمین، و «گرافن» به معنای نگارش و تشریح‌کردن است و روی‌هم‌رفته، معنای «نگارش زمین» است. کلمه جغرافیا، نخستین‌بار توسط اراتستن، دانشمند یونانی به کار برده شد. (2) وی اوّلین کسی که در باره این دانش به نگارش پرداخت. بطلمیوس قلوذی نیز کتابی به همین نام (جغرافیا) تألیف کرد. (3) بنابراین، می‌توان آن را چنین شرح داد و بیان کرد: «تشریح دقیق و علمی وضع زمین» یا «شرح وضع سطحی سیاره‌ای که بشر بر روی آن زندگی می‌کند». (4)
حاجی خلیفه، جغرافیا را در اصل «جغراویا» دانسته و دانش جغرافیا را شناخت احوال اقالیم هفتگانه در ربع مسکون زمین و طول و عرض، تعداد شهرها، کوه‌ها، خشکی، دریا و رودهای آن تعریف کرده است. (5) البته در ادامه، اعتراف کرده که نظر شیخ داود در تذکره مبنی بر اینکه جغرافیا شناخت احوال زمین از جهت تقسیم آن به اقالیم، کوه‌ها، رودها و اختلاف احوال ساکنان آن، از این باب که شامل اماکن غیراقالیم هفتگانه هم می‌شود، صحیح‌تر است. (6)
اصطلاح جغرافیا (جاوغرافیا و...) عنوان آثار مرینوس صوری (7) (حدود 70 ـ132م) و بطلمیوس قلوذی (کلودیوس پتالمیوس (8) (حدود 90 ـ168م)، در زبان عربی به «صورة الأرض» ترجمه شده و عنوان برخی آثار جغرافی‌دانان مسلمان قرار گرفته است. (9) مسعودی این اصطلاح را به معنای «قَطع الأرض (درنوردیدن و پیمایش زمین)» دانسته است. (10) به هر حال، این اصطلاح اوّلین‌بار در رسائل اخوان الصفا به معنای «نقشه جهان و اقالیم» به کار رفته است. (11)
دانش جغرافیا که گفته شد نزد دانشمندان مسلمان با عنوان «صورة الأرض» و «قَطع الأرض» شناخته شد، با تعیین موقعیت مکان‌ها، شناخت راه‌ها، اندازه‌گیری زمین و نقشه‌کشی ارتباط نزدیک و عمیقی داشت.
ظهور اسلام و گسترش سریع آن، نقطه عطفی در تحوّل این دانش بود؛ به‌ویژه که دین اسلام انگیزه فراوانی برای توجّه به دانش جغرافیا و رشد آن فراهم ساخت؛ چراکه قرآن کریم با ذکر مطالبی درباره خلقت کائنات و شب و روز و سیر خورشید و ماه و کواکب، و همچنین آب‌ها و خشکیهای جهان، مسلمانان را با مبانی علم جغرافیا آشنا ساخت و اشارات کتاب خدا به اقوام گذشته و آثار باقیمانده از آنان و تشویق مردم به سیر و سفر و کسب اطّلاع درباره تمدّنهای گذشتگان، نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرد.
برای نمونه، می‌توان به سفر حج اشاره کرد که خود به‌تنهایی بالاترین انگیزه را در شناخت مسالک (راه‌ها) و ممالک (شهرها و آبادیها) به وجود آورد. فتوحات صدر اسلام نیز موجب آشنایی مسلمانان با شهرها و سرزمین‌های بسیاری شد؛ ضمن آنکه اداره و حراست از سرزمین‌های اسلامی و فتح‌شده، گردآوری اطّلاعات لازم در باره جمعیتها، منابع ثروت و راههای ارتباطی، به گسترش دانش جغرافیایی مسلمانان کمک شایانی کرد. مسلمانان علاوه بر تجربه‌های خود، با ضمیمه‌کردن علوم و اطّلاعات جغرافیایی تمدّنها و ملل دیگر مانند هند، ایران و یونان، بر کمال و غنای این علم افزودند.
از طرفی، می‌دانیم آنچه ظرف تحقّق تاریخ می‌باشد، جغرافیای زمین است. به همین جهت، شناخت و اطّلاع از موقعیت‌های جغرافیایی، به درک صحیح‌تر از رویدادهای تاریخی، تحلیل کلان و فراگیر حوادث، و همچنین، نقد و بررسی گزارش‌های تاریخی کمک شایانی می‌کند.
ضرورت و فایده دیجیتالی کردن منابع
فنّاوری دیجیتال، نه تنها در حال تغییر شیوه‌های کار کتابخانه‌هاست، بلکه اساساً در حال تغییر بسیاری از فعالیت‌های دیگر آنها هم هست.
مقاله حاضر در این بخش، به سهم خود در پی بررسی این مطلب است که فنّاوری جدیدِ تبدیل منابع مکتوب به منابع دیجیتال و نرم‌افزاری، چه ضرورت و فایده‌ای در بر دارد؟ به عبارت بهتر، پرسش این است که چرا باید برای تبدیل منابع سنّتی و مکتوب کتابخانه‌ها به منابع دیجیتال، سرمایه‌گذاری کرد؟ مزیت‌ها و معایب، تهدیدها و فرصت‌های این کار چیست؟
در این باره گفتنی است که گسترش دامنه علوم و تنوّع، گستردگی و پراکندگی بسیاری که در متون و منابع هرکدام از رشته‌های دانش پیدا شده، به‌تدریج استفاده از منابع مکتوب و سامان‌دهی پژوهش‌های علمی و دسترسی به نتیجه تحقیقات را برای دانشوران و پژوهشگران دشوارتر کرده و نیاز به جایگزینی روش‌ها و شیوه‌های نوین و به‌روز را بیش از پیش نمایان ساخته است. از جمله بهترین شیوه‌های جایگزین عرضه اطّلاعات به صورت مکتوب، عرضه دیجیتالی منابع و ارائه متون در قالب تولید نرم‌افزارهای مناسب برای استفاده بهتر، دقیق‌تر و سریع‌تر از منابع مورد نیاز توسط پژوهشگران رشته‌های مختلف است.
استفاده از نرم‌افزارها و منابع دیجیتال، بهره‌های فراوانی در زمینه‌های مختلف، از جمله: کاهش هزینه، افزایش بهره‌وری و استفاده بهتر از زمان و نیرو، وصول سریع‌تر به نتیجه در کنار نتیجه‌گیری بهتر و دقیق‌تر به ما می‌رساند. همچنین، توجّه به این نکته، مهم است که به دلیل قابلیت‌های متنوّع رایانه، استفاده از نرم‌افزار، تنها محدود به دسترسی سریع‌تر به نتیجه مطلوب نمی‌شود؛ بلکه می‌توان با استفاده ترکیبی و چندبُعدی، از امکانات مختلف نرم‌افزارها، مانند: ساخت نمودارهای درختی یا درختواره‌ها، تولید و عرضه دانشنامه‌های متنوّع موضوعی، گاهنامه‌ها، دسته‌بندی و پژوهش موضوعی در منابع، برقراری ارتباط میان محتوای کتب مشابه و کتاب اصلی با ترجمه‌های آن و بسیاری دیگر از قابلیت‌ها و امکانات نرم‌افزاری بهره برد و این نکته علاوه بر اینکه مطالعات و تولیدات علمی را ارتقا می‌دهد، خود نیز نوعی تولید علم و دانش به شمار می‌آید.
نقش نرم‌افزار جغرافیا در مطالعات تاریخی
همان گونه که گفته شد، دانش تاریخ در باره حوادث و رخدادهای بشری و طبیعی در طول زمان و در بستر زمین بحث می‌کند که جغرافیا متصدی مطالعه و بررسی آن است. به همین جهت، تاریخ و جغرافیا از بدو تأسیس رابطه تنگاتنگی با هم پیدا کردند. بنابراین، تولید نرم‌افزار جغرافیا از این جهت که ابزار مناسبی برای شناخت و درک بهتر از حوادث تاریخی است، ضروری به نظر می‌رسد.
با توجّه به مطالب پیش‌گفته، ضرورت تهیه و تولید کتابخانه‌ای الکترونیکی که جامع بخشی از منابع حوزه جغرافیای اسلامی باشد، احساس شد تا بستری مناسب برای محقّقانی که سرگرم پژوهش در زمینه ظهور و گسترش اسلام در نقاط مختلف دنیا و شناخت و تحلیل وضعیت جغرافیایی سرزمین‌های اسلامی و رخدادهای تاریخی آن از آغاز تاکنون هستند، ایجاد شود.
نرم‌افزار جغرافیای جهان اسلام - نسخه 2، کوشیده است ضمن کمک به تسهیل دستیابی پژوهشگران به منابع مختلف مورد نیاز در عرصه تاریخ، جغرافیا و شاخه‌های مرتبط با آن، اطّلاعات مفیدی در خصوص موقعیت مکان‌ها و راه‌ها، وضعیت شهرها و اماکن و اندازه‌گیری زمین و نقشه‌کشی به دست دهد و به فرایند کاوش و پژوهش در این حوزه کمک کند.
محقّقان همه رشته‌های علوم انسانی، مخاطب عامّ این نرم‌افزار بوده و آن را مورد بهره‌برداری قرار می‌دهند؛ هرچند واضح است که دانش‌پژوهان رشته‌هایی مانند تاریخ و جغرافیای تاریخی، به جهت ارتباط وسیع و مستمرّ با جغرافیا، مخاطب خاصّ این نرم‌افزار می‌باشند.
بنابراین، برخی از اهدافی که از تولید این نرم‌افزار انتظار می‌رود، عبارت‌اند از:
- * آشنایی بهتر کاربران با مناطق مختلف جهان اسلام و یافتن تصویر شفاف‌تر از آنها؛
- * شناخت و درک دقیق‌تر از موقعیت مکانی رخدادهای تاریخی و اسلامی؛
- * کمک به تعیین موقعیت امکنه، شناخت راه‌ها، اندازه‌گیری فواصل نقاط مختلف زمین و مساحت‌ها به‌وسیله نقشه؛
- * آشنایی با نام‌های مختلف، قدیمی و جدید سرزمین‌های اسلامی و گزینش نام صحیح آن و ... .
کتابخانه برنامه
در کتابخانه این نرم‌افزار، تلاش شده است تا مهم‌ترین مکتوبات نگارش‌یافته به قلم پیروان مکتب عراقی و بلخی گردآوری شود. (12) برخی از نویسندگان برجسته‌ای که تألیفات آنها در این برنامه عرضه شده است، عبارت‌اند از:
1. ابن‌خردادبه (م 300ق) نویسنده کتاب «المسالک والممالک»:
وی، اوّلین نویسنده‌ای است که در این زمینه کتاب نوشت و روش جغرافیانگاری را مرسوم کرد. کتاب مذکور، از دو بخش تشکیل شده است: بخش اوّل، تحت عنوان «صفة الأرض» در هشت فصل مرتب شده و قسمت دوم کتاب، مربوط به کتاب خراج و صنعت کتابت از ابن‌فرج قدامة‌بن‌جعفر کاتب بغدادی است که از باب یازدهم تا باب هفدهم آن کتاب را در بر دارد.
2. قدامة‌بن‌جعفر (م 337ق) معروف به کاتب بغدادی:
قدامه، کتاب خود با عنوان «الخراج وصناعة الکتاب» را در باره خراج و مالیات به زبان عربی، بین سالهای 316 تا 320ق نگاشته است. هدف اصلی نویسنده، توصیف مملکت اسلام و حدود و ثغور آن، به‌خصوص قسمت مجاور با امپراطوری روم شرقی بوده که وی آن را بزرگ‌ترین دشمن اسلام میدانسته است. اطّلاعات نویسنده از جغرافیای ریاضی و توصیف کوه‌ها، رودها و هفت اقلیم و نیز توجّه خاصّ وی به نواحی مجاور جهان اسلام، سبب اهمیت کتاب شده است. وی در این کتاب، به توصیف قرارگاه‌های برید (پست) و طرق (راه‌ها) در حکومت عباسی پرداخته است.
3. ابن واضح یعقوبی (م 284ق) مؤلّف کتاب البلدان:
البلدان، کتابی است با موضوع جغرافیای تاریخی. این اثر، از قدیمیترین کتب جغرافیایی عربی است که به دست ما رسیده است. این کتاب، به سال 278ق، مصادف با 891م، به رشته تحریر درآمده و یعقوبی اطّلاعات گردآمده از سفرهای خود را که به شخصه کسب نموده در این کتاب درج کرده است. متأسفانه، قسمت مهمی از آن که به بصره، عربستان مرکزی، هند، چین، بیزانس، ارمنستان و عواصم مربوط بوده، از میان رفته است. کتاب، به لحاظ قدمت تاریخی، پس از «المسالک والممالک» ابن‌خردادبه (تألیف در سال 250ق) و کتاب «الخراج» قدامة‌بن‌جعفر (تألیف 266ق)، سومین اثری است که مسلمانان در جغرافیا تألیف کرده‌اند.
4. ابن‌رسته، مؤلّف کتاب الأعلاق النفیسة (تألیف سال 290ق):
کتاب الأعلاق، از فصول متعدّدی تشکیل شده است که می‌توان مطالب آن را در این پنج عنوان خلاصه نمود: نجوم و کره زمین، مکه و مدینه، عجایب زمین و شهرها، دریاها و رودها، اقالیم هفتگانه و اسامی شهرهای آنها. شیوه نگارش ابن‌رسته از لحاظ شیوه ارائه مطالب و اسلوب، از تألیفاتی است که همه خوانندگان آن را میپسندند؛ ولی ظاهراً این کتاب برای منشیان و نویسندگان دیوانهای دولتی، نوشته شده است. سلیقه ادبی ابن‌رسته، از ابنخرداذبه بهتر است. گاهی فهرست نامها را نقل می‌کند و در توصیفها، علاقه فراوانی به قصه‌پردازی نیز دارد.
5. ابراهیم‌بن‌محمد اصطخری، معروف به کرخی (سده 4 قمری):
وی کتاب خود با نام «المسالک والممالک» یا «مسالک الممالک» را در حدود سال 340ق به زبان عربی و پیرامون جغرافیای جهان اسلام و در 20 اقلیم نوشته است. ترتیب مطالب این کتاب، بر خلاف اثر ابوزید بر اساس اقالیم سبعه از جنوب به شمال نیست؛ بلکه در آن، اقالیم بر تقسیماتی جغرافیایی پایهگذاری شده است که شمار اقلیمها، به 20 می‌رسد. اصطخری خود به تفاوت میان تقسیمات جغرافیایی خویش و دیگران اشاره کرده و نوشته است: «این کتاب، نه بر وضع هفت اقلیم نهادیم ... و اگر کسی خواهد که کیفیت هفت اقلیم بداند، در کتاب‌های دیگر ... معلوم توان کردن.» اصطخری، سفرهای بسیاری کرد و مشاهدات سفرهای خویش را در کتابش آورد.
6. ابوالقاسم محمدبن‌حوقل نصیبی (ابن‌حوقل)، نویسنده صورة الأرض (تألیف حدود 367ق):
وی کتابش را با نقشه‌های متعدّد و نفیس آراسته است. این کتاب، مشتمل بر جمیع مطالب و مفاهیم جغرافیای اسلامی است. «صورة الأرض» یا همان «المسالک والممالک»، یکی از منابع اساسی و معتبر دانش جغرافیا و تا حدودی جغرافیای تاریخی به شمار می‌رود. این کتاب، به زبان عربی و متعلّق به قرن چهارم هجری است. اغلب مورخان و جغرافی‌دانان و پژوهشگران، به‌عنوان مأخذ مهم بدان نگریسته و در تحقیقات خود از آن بهره برده و به مطالب آن استناد کرده‌اند. ابن‌حوقل در این کتاب، به گزارش سفرهای خود پرداخته که می‌توان مسیر مسافرت وی را چنین ترسیم کرد: آفریقای شمالی، اسپانیا و مرزهای جنوبی صحرا، مصر و نواحی شمالی قلمرو اسلام، یعنی ارمنستان و آذربایجان، جزیره (بین‌النهرین)، عراق، خوزستان و فارس.
کتاب، مشتمل بر دو جزء است. در جزء اوّل، کشورها و شهرهای مسیر مسافرت نویسنده تا عراق آمده و در جزء دوم، شهرهای ایران از خوزستان تا ماوراءالنهر به ترتیب ذکر شده است. شیوه نگارش کتاب، همانند آثار جغرافیایی پیش از آن است.
7. شمس الدین ابوعبدالله محمد بن احمد مقدّسی، مؤلّف اَحْسَنُ التّقاسیم:
اَحْسَنُ التَّقاسيمِ فی مَعْرِفَةِ الاَقاليم، كتابى مشهور در جغرافيا، به زبان عربى از آثار ربع چهارم سده 4ق/10م، جغرافياى اسلامى را بر اساس جديدى بنا نهاد و در وصف اقاليم، از ذكر اوضاع طبيعى، جمعيت، نژاد، زبان، آداب و رسوم ، مذهب، نوع معيشت، اوزان و مقادير، بازرگانى و حمل و نقل فروگذار نكرده است. مقدّسى در يك جا به‌صراحت مىگويد كه در 375ق، 40ساله و در مركز فارس بوده و تأليف كتاب را به پايان برده است. وى همچنين گويد كه دو سال بعد، آن را در مكه به يك عالم اندلسى عرضه كرده است؛ اما باسوِرث بر پايه عبارتى از احسن التقاسيم چنين حدس مىزند كه اين اثر، در پايان دوران سعدالدوله، پسر سيفالدوله حمدانى (م 381ق) تأليف شده است؛ زيرا در احسن التقاسيم از حكومت خاندان حمدانى بر شهر بدليس به صورت گذشته ياد مىشود.
8. ابوعبیدالله عبدالله بن عبدالعزیز البکری (م 487ق):
وی بزرگ‌ترین جغرافی‌دان اندلس بود. کتاب خود با نام «المسالک والممالک» را در حدود 460 هجری، تألیف کرده و در آن به جغرافیای تمام عالم اسلام پرداخته است. قسمتی از «المسالک والممالک» به جغرافیا و بخشهایی نیز به موضوعات تاریخی و تمدّنی اختصاص دارد. این اثر، مورد استفاده جغرافی‌دانان دورههای بعد قرار گرفته است. کتاب، مشتمل بر یک مقدّمه و دو جزء است. مقدّمه کتاب، به قلم سعد غراب با ذکر اوضاع سیاسی - اجتماعی زمان مؤلّف و شرح حال و آثار او آغاز شده است. متن اثر، در دو جلد تدوین شده است که هر جلد، مشتمل بر مطالب فراوانی است. شیوه نگارش کتاب، یکی از روشهای نگارش جغرافیاست که علمای اندلس از اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم به آن توجّه نمودند و بکری، بزرگ‌ترین جغرافیدانی است که کتاب مهم خود را به این شیوه نوشت. ویژگی خاصّ نگارش بکری، توجّه به بیان وقایع تاریخی است که با دقّت و توصیف کامل میآورد.
بخش دیگری از کتاب‌هایی که در این مجموعه گرد آمده است، نوشته‌هایی است که به صورت معجم و بر اساس الفبا به یادکرد شهرها پرداخته و در ذیل آن، توضیحاتی در باره شهر آورده است.
به اعتقاد ما، مهم‌ترین مجموعه در این بخش، کتاب «معجم البلدان» اثر یاقوت‌بن‌عبدالله حموی (م 626ق) است. این کتاب، شامل کلیه نام‌های جغرافیایی و اطّلاعاتی است که در کتاب‌های آن زمان به کار رفته و در این کتاب، با روشی علمی تدوین گردیده است. پس، از این حیث، یکی از منابع اصلی به شمار می‌رود.
«معجم ما استعجم من اسماء البلاد والمواضع» نوشته ابوعبیدالله بکری و «الروض المعطار فی خبر الأقطار» حمیری (م 900ق)، از دیگر منابع این مجموعه است که به شیوه معجم و الفبایی به ارائه اطّلاعات جغرافیایی پرداخته‌اند.
سفرنامه‌ها نیز از جمله منابع جغرافیایی است که در این کتابخانه، تعدادی از آنها گرد آمده است. سفر حج و توسعه نفوذ سیاسی و مذهبی اسلام، فرصت‌های تازه‌ای را برای مسلمانان پدید آورد. نویسندگان این کتاب‌ها، حوادث و رخدادهایی را که خود مشاهده نموده‌اند، در این کتاب‌ها درج کرده‌اند. از جمله مهم‌ترین این سفرنامه‌ها، «رحلة ابن‌جبیر»، «رحلة ابن‌بطوطه»، «رحلة السیرافی»، «سلسلة التواریخ یا أخبار الصین والهند» و سفرنامه‌هایی از برخی مستشرقان است که در این کتابخانه به همراه ترجمه آن آمده است. یادآوری می‌شود، سفرنامه ناصرخسرو که در نسخه اوّل این نرم‌افزار وجود داشت، به دلیل بحث مالکیت معنوی اثر، از نسخه دوم حذف گردید.
بخش دیگر کتاب‌های این مجموعه، نگارش‌هایی است که در خصوص: اقوام، اماکن معروف بلاد، حوادث و رویدادها، تاریخ و چگونگی آداب و رسوم شهری خاصّ مانند: نیشابور، مصر و یا حلب تدوین شده است. ویژگی این کتب، در ارائه اطّلاعات تفصیلی و جزئی در مورد اماکن و حوادث شهر مورد بحث می‌باشد. در این دست آثار، تاریخ فرهنگی و علمای آن شهر نیز مورد توجّه قرار گرفته است. در این خصوص، می‌توان به کتاب‌های: «نهر الذهب فی تاریخ حلب»، «مدینه‌شناسی»، «فتوح مصر والمغرب»، «تحقیق ما للهند»، «تاریخ‌نامه هرات»، «تاریخ قم»، «تاریخ بخارا»، «تاریخ سیستان»، «تاریخ المدینة المنورة» و «اخبار مکة وما جاء فیها من الآثار» اشاره کرد.
مزارات علماء و دانشمندان نیز جزء موضوعات مورد توجّه جغرافیانویسان بوده است که در این زمینه، کتاب «الإشارات إلی معرفة الزیارات» و «مرشد الزوار إلی قبور الأبرار» و چند کتاب دیگر در برنامه ارائه شده است.
از دیگر ویژگی‌ها و امکانات این نسخه، توسعه کمّی و کیفی جای‌ها و اماکن و افزوده‌شدن تصاویر متنوّع برای هرچه بهتر قرارگرفتن کاربران در فضای پژوهشی و درک بهتر از مختصّات اماکن می‌باشد.
معرّفی نرم‌افزار و قابلیت‌های آن
* شناسه کلی
نام فارسی اثر: جغرافیای جهان اسلام 2
نام لاتین اثر: islamic world geography2
شماره شناسنامه اثر: 11 ـ 69 ـ 38
مخاطب اثر: اسلام‌شناسان، پژوهشگران حوزه جغرافیا و تاریخ
تولیدکننده: مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
تاریخ انتشار: اردیبهشت 1392
* پیشینه
می‌توان ادعا کرد تا پیش از تولید این نرم‌افزار، در این زمینه و با این سبک و سیاق، اثر مشابهی از دیگر مراکز علمی مشاهده نشده و مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در این زمینه پیشگام بوده و پیش‌تر، نسخه 1 این نرم‌افزار را تولید و به جامعه علمی عرضه نمود.
* دامنه‌ها
الف. دامنه زمانی
در تعیین دامنه زمانی نرم‌افزار، اولویت پژوهش با متون کهن بوده و منابع جغرافیایی از صدر اسلام تا زمان قاجار تا حدّ امکان جمع‌آوری و ارائه گردیده است، از پژوهش‌های جدید نیز منابع شاخص و مهم، مدّ نظر قرار گرفته که می‌توان به نمونه‌هایی مانند: «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، اثر لسترنج»، «ترکستان‌نامه، از بارتولد»، «اصفهان، اثر لطف‌الله هنرفر» و... اشاره کرد.
ب. دامنه محتوایی
همان گونه که گذشت، محتوای کتب در این برنامه شامل منابع مربوط به: مسالک (راه‌ها)، ممالک (شهرها)، مزارات دانشمندان و علماء، سفرنامه‌ها، معاجم جغرافیایی، برخی کتب تاریخ شهرها و مناطق که با نگاه جغرافیایی تألیف شده و در نهایت، استفاده از نقشه می‌باشد.
ج. دامنه زبانی
منابع مورد استفاده، به دو زبان فارسی و عربی است.
د. دامنه جغرافیایی
تمامی سرزمین‌های جهان اسلام، جزء محدوده نرم‌افزار قرار گرفته‌اند؛ هرچند برنامه تنها محدود به سرزمین‌های اسلامی نیست و برخی مناطق غیراسلامی مانند هند و چین نیز به لحاظ حضور اقلیت‌های مسلمان و اهمیت جغرافیایی و نیز رابطه و تأثیر بر جغرافیای جهان اسلام، مورد توجّه قرار گرفته‌اند.
* قابلیت‌های نرم‌افزار
نرم‌افزار جغرافیای جهان اسلام 2، حاوی امکانات متنوّعی در دو بخش پژوهشی و فنی است که به سهم خود، کار پژوهش و مطالعه در حوزه‌های جغرافیا، جغرافیای تاریخی، تاریخ جغرافیا و... را برای پژوهشگران این عرصه تسهیل می‌کند.
الف. امکانات فنّی
قابلیت‌های فنّی برنامه، عبارت‌اند از:
- نمایش زیبای صفحه صفر برنامه، با قابلیت جذّاب پویانمایی گردش وضعی کره زمین در فضای آسمان و کهکشان، توأم با چشمک‌زدن متناوب ستارگان و سیارات که تداعی‌کننده عظمت خلقت آسمان‌ها و زمین برای کاربر است.
- برجسته‌سازی برخی کشورهای مهم اسلامی روی کُره، با نقاط قرمزرنگ با قابلیت کلیک روی هرکدام از آنها و دیدن اطّلاعات مفید و مختصر تاریخی و جغرافیایی از آن کشور، همراه با نمایش پرچم، نقشه و تصاویر برخی مناطق مهم آن در پنجره سمت چپ صفحه.
- ارائه نقشه جهان و تمایز کشورهای اسلامی، به‌وسیله رنگ سبز در سمت چپ صفحه صفر، و توضیحات مختصری در باره جهان اسلام در چارچوبی که نماد معماری اسلامی و مزین به کلمه جلاله «الله» است.
- ارائه بخش «درباره» که حاوی اطّلاعات مفیدی در مورد علم جغرافیا، نرم‌افزار و مرکز تولیدکننده آن است. دسترسی به اطّلاعات کتاب‌شناسی منابع برنامه، امکان استفاده از نرم‌افزار با سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی و نیز امکاناتی از قبیل مدیریت تحقیقات و انتخاب قلم و...، در این بخش گنجانده شده است.
ب. امکانات پژوهشی
قابلیت‌های پژوهشی برنامه، عبارت‌اند از:
- ارائه متن 414 عنوان کتاب فارسی و عربی در 826 جلد، در موضوعاتی مانند: تاریخ عمومی، جغرافیای شهرها، جغرافیای عمومی، جغرافیای ایران، جغرافیای تاریخی، جغرافیای قصص قرآن، جغرافیای کشورها، سفرنامه، شرح حال، مزارات، مسالک، معجم جغرافیایی، منابع جغرافیایی.
- ارائه سربرگ «جست‌وجو» با امکان کاوش در بیش از 334000 عنوان باب و سرفصل، به‌وسیله فهرست گزینشی با قابلیت جست‌وجوی ساده و پیشرفته و تعیین و محدودسازی دامنه جست‌وجو.
- ایجاد ارتباط میان کتب عربی با ترجمه آنها، با امکان مقایسه در سربرگ «کتب مرتبط».
- دسترسی به آیات قرآنی موجود در کتب نرم‌افزار، به همراه قابلیت جست‌وجو.
- سربرگ «جای‌ها»، با قابلیت دسترسی به اسامی حدود 32000 مکان، در قسمت «جست‌وجو در متن». گفتنی است این تعداد اسم، با استفاده از هماهنگ‌سازی بیش از 90 هزار اسم مکان از منابع جغرافیایی مختلف، به عدد فوق رسیده است. این بخش، دارای امکانات مختلفی از قبیل: قابلیت ارجاع اسامی فرعی اماکن به اسم اصلی آن با علامت فلش، توضیح مکان به کمک علامت‌های پرانتز () و ویرگول (،) و تمییز مشترکات به وسیله اعراب‌گذاری می‌باشد.
- ارائه بیش از 3500 مکان بر روی نقشه با قابلیت اتّصال اسامی آنها به نقشه و نمایش اماکن مورد جست‌وجو به صورت ویژه، همراه با امکان بزرگ‌نمایی، کوچک‌نمایی و اندازه واقعی نقشه، از ویژگی‌های دیگر این نرم‌افزار است. نقشه‌های برنامه، برگرفته از چهار کتاب: «اطلس تاریخ اسلام» و «اطلس تاریخ ایران» تهیه شده توسط وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، «موسوعة امام علی (ع)» تألیف حجّةالاسلام ری شهری و «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی» اثر لسترنج است.
- ارائه بیش از 300 تصویر از اماکن مهم تاریخی و جغرافیایی در سربرگ «نگارخانه».
پی‌نوشت‌ها:
* پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) و کارشناس ارشد تاریخ اسلام دانشگاه باقرالعلوم (ع).1. حاجی خلیفه، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، ج1، ص590.
2. محمدحسن گنجی، دانشنامه جهان اسلام، ج10، مدخل «جغرافیا».
3. حاجی خلیفه، همان.
4. لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه «جغرافیا».
5. حاجی خلیفه، همان.
6. همان.
7. marinosof tyre.
8. claudius Ptolemy.
9. حاجی خلیفه، همان.
10. مسعودی، التنبیه والاشراف، ص150.
11. فرانتس گوستاو تشنر، تاریخچه جغرافیا در تمدّن اسلامی، ص1.
12. دو مکتب مهم جغرافیایی جهان اسلام که تحت تأثیر مکتب هندی و ایران‌شهری به وجود آمدند؛ مکتب عراقی، با اعتقاد به اینکه بغداد مرکز جهان است، به مطالعه زمین می‌پردازد؛ امّا مکتب بلخی، مکه را مرکز زمین می‌داند.
منابع:
1. تشنر، فرانتس گوستاو و مقبول احمد. تاریخچه جغرافیا در تمدّن اسلامی. ترجمه: محمدحسن گنجی و عبدالحسین آذرنگ، چاپ دوم، تهران: بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1375ش.2. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله کاتب جلبی القسطنطینی. کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون. بغداد: مکتبة المثنی، ١٩٤١م.
3. دانشنامه جهان اسلام. بنیاد دائرة المعارف اسلامی.
4. لغت‌نامه دهخدا.
5. مسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی. التنبیه والإشراف. تصحیح: عبدالله إسماعیل الصاوی، قاهرة: دار الصاوی.
6. نرم‌افزار جغرافیای جهان اسلام.
7. وبگاه ویکی نور.