ضرورت‌هاي توسعه جامعه اطلاعاتي
1. نقش دولت‌ها و همه طرف‌هاي ذي‌نفع در ارتقاي فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي بسيار مهم و ضروري است و دولت نيز در شوراي عالي اطلاع‌رساني اين موضوع را پيگيري مي‌كند.
2. زيرساخت‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي که اشاره به خطوط تلفن و فیبر نوری و ارتباطات ماهواره‌ای دارد.
3. دسترسي به اطلاعات و دانش: براي مقايسه نرخ دسترسي به اينترنت و خطوط تلفن همراه و ثابت در كشورهاي توسعه يافته و كشورهاي در حال توسعه از جمله مباحث اين قسمت بود.
4. ظرفيت‌سازي (فرصت كسب مهارت‌ها و دانش لازم): براي اين‌كه بتوان اطلاعات را در بين افراد انتقال داد و ارتباط اطلاعاتي به افراد برقرار كرد، بايد ظرفيت كافي براي اين كار وجود داشته باشد؛ يعني اگر افرادي كه در يك ساختمان مجهز به سيستم اينترنتي مشغول هستند، توانايي و علاقه استفاده از اينترنت را نداشته باشند، جامعه اطلاعاتي بين آنان شكل نمي‌گيرد. از اين‌رو، بايد افراد دورة مهارت ICDL را سپري كنند.
وي همچنين با مقايسه سال‌هاي ابتدايي ظهور فناوري اطلاعات با سال‌هاي جاري ، زمينه‌ها و نتايج بهره‌گيري از اين فناوري را در سال‌هاي اخير و خيز بلند جهان در توليد و نشر علم و ظرفيت افراد را جهت گسترش جامعه اطلاعاتي مورد تأكيد قرار داد.
5. ايجاد اعتماد و امنيت در استفاده از فناوري‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي.
رياست مركز تحقيقات كامپيوتري علوم اسلامي با اشاره به اين‌كه نشر آزاد اطلاعات افراد را نگران كرده است، اعتماد و امنيت اطلاعات را مورد بررسي قرار دادند و آن را از نگراني‌هاي جامعه اطلاعاتي بر شمردند.
در ماده 44 قانون برنامه چهارم نيز به دسترسي امن اطلاعات اشاره شده است، يعني اين‌كه وقتي بنده به اينترنت وصل مي‌شوم، آرامش خاطر داشته باشم كه طرف مقابل من همان شخصي است كه مد نظرم مي‌باشد. امروزه كار روي امنيت شبكه‌اي، از موضوعات مهم و اساسي در حوزه‌هاي سرمايه‌گذاري دنيا شده است.
6. محيط، استعدادپرور باشد؛ يعني فضايي فراهم شود كه همه به يكديگر چيزي ياد بدهند و محيط بسته‌اي نباشد كه هر كس براي خودش اطلاعات توليد كند.
7. كاربردهاي فناوري اطلاعات و ارتباطات در همه جنبه‌هاي زندگي، كه از جمله مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد:
- 7-1. دولت الكترونيك: دكتر شهرياري با اشاره به جنبه‌هاي استفاده از فناوري اطلاعات و ارائه مثال‌هايي چند، چگونگي و لزوم به‌كارگيري دولت الكترونيك در زمينه‌هاي مختلف فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي را مورد تأكيد قرار دادند و به نمونه‌هايي مانند: ثبت نام عمره، رزرو بليط قطار و هواپيما اشاره نمودند.
- 7-2. تجارت الكترونيكي: يعني اين‌كه بتوانيد از طريق اينترنت كالاي مورد نظر خود را از ايران يا جهان خريداري كنيد و ظرف مدت معيني آن جنس در اختيار شما قرار گيرد.
- 7-3. آموزش الكترونيكي: با توجه به اين‌كه در بسياري از كلاس‌هاي درسي مثل حوزه‌هاي علميه، استاد در مركز مستقر است، يكي از مشكلات افرادي كه در نقاط دوردست ساكن هستند، عدم دسترسي به اين كلاس‌ها است كه با استفاده از كلاس‌هاي مجازي و آموزش الكترونيكي اين خلأ نيز پر مي‌شود.
- 7-4. بهداشت الكترونيكي: يكي از مشكلات جامعه بشري اين است كه معمولاً پزشك‌ها در دسترس نيستند. ابزارهايي طراحي شده است كه با مراجعه به نزديك‌ترين درمانگاه محل سكونت خود و استفاده از آن ابزار مي‌توانيد برخي علائم را از طريق اينترنت به پزشك مورد نظر خويش ارسال كنيد و از اين راه معاينه شويد.
- 7-5. كشاورزي الكترونيكي: امروزه نهادهاي بين‌المللي و ارتباطي، زمينه‌هايي را فراهم كرده‌اند كه يك كشاورز حتي با استفاده از تلفن همراه خود محصول خود را در معرض خريد و فروش جهاني بگذارد و معامله‌اي در اين ميان صورت گيرد.
- 7-6. اشتغال الكترونيكي: امروزه در حوزه اينترنت شغل‌هايي ايجاد شده است كه طي آگهي‌هايي افراد را به فعاليت و بازاريابي از طريق سيستم رايانه‌اي فرا مي‌خوانند و تجارت الكترونيكي را گسترش مي‌دهند.
8. تنوع فرهنگي، زباني و محتواي ملي.
9. رسانه‌ها: يكي از پربيننده‌ترين پايگاههاي رسانه‌اي، پايگاههاي خبري هستند.
10. ابعاد اخلاقي جامعه اطلاعاتي.
معرفي نرم‌افزار جغرافياي جهان اسلام
در ادامه مراسم رونمايي دكتر منصور داداش‌‌نژاد، متکفل پروژه جغرافياي جهان اسلام، گزارشی از مراحل تولید این نرم‌افزار را ارائه کردند. ایشان در ابتدا به ضرورت تولید این برنامه پرداختند و دلایل این ضرورت را بیان نمودند.
دکتر دادش‌نژاد گفت: دانش جغرافيايي، يكي از علومي است كه به همراه تمدن اسلامي رشد كرد و يكي از شاخه‌هاي علوم اسلامي است. تاريخ و جغرافيا ارتباط وسيعي با هم دارند و مي‌توانند كمك‌هاي بسياري به يكديگر نمایند به‌ويژه اين‌كه جغرافيا به عنوان ظرف تاريخ محسوب مي‌شود؛ چنان‌كه نقش نيل در تمدن مصر و نقش جاده ابريشم در تمدن ايراني، قابل توجه است.
بنابراين، جغرافيا در تحليل‌هاي كلان تاريخي به مورخ كمك مي‌كند و در نقد و تبيين گزارش‌هاي تاريخي به كمك تاريخ مي‌آيد.
وقتي كه سيره پيامبر (ص) را در هجرت از مكه به مدينه مطالعه مي‌كنيم، شاهد گزارشي هستيم مبني بر اين‌كه قبايل مختلف از ايشان به سكونت در محل استقرار آن‌ها دعوت مي‌كردند و حضرت مي‌فرمودند كه شتر من در اين خصوص مأمور است، و يا اين‌كه مي‌فرمودند: من مأمور به سرزميني شدم كه باقي سرزمين‌ها را بخورد. از اين‌رو، براي درك اين حديث لازم است كه از جغرافياي آن روز مدينه مطلع شويم.
مثال ديگر اين‌كه در تورات آمده است لشكريان حضرت موسي (ع) ششصد هزار نفر بوده‌اند. ابن خلدون اين گزارش را به‌‌وسيله دانش جغرافيا رد مي‌كند و با بررسي آن منطقه به اين نتيجه مي‌رسد كه اين منطقه اصلاً ظرفيت چنين جمعيتي را نداشته است.
ضرورت توليد اين نرم‌افزار اينجا است كه به پژوهشگران كمك مي‌كند تا بتوانند در پژوهش‌هاي خود دلايل برخي از حوادث را به‌خوبي تبيين كنند. وی در ادامه به معرفي محتویات این نرم‌افزار پرداخت و اظهار داشت: سه عامل باعث شكل‌گيري و گسترش دانش جغرافيا در جهان اسلام شد:
- اول اين‌كه زيارات اماكن مقدسه و سفر حج از زمينه‌ها و دلايلي بود كه مسلمانان به جغرافيا توجه زيادي كردند.
- دوم اين‌كه گسترش فتوحات و ضميمه شدن سرزمين‌هاي ايران، نياز به كتب خاص در مورد اطلاع از وضعيت سرزمين‌هاي فتح شده را پيش از پيش نشان داد و حاكمان ناچار بودند كه اطلاعاتي در خصوص اين سرزمين‌ها داشته باشند. بنابراين، كار برخي از دانشمندان در نوشتن تاريخ كمك به دستگاه و نظام اداري وقت بود.
- سوم بازرگاني و كسب معاش از زمينه‌هايي بود كه باعث توسعه و گسترش جغرافيا شد.در اين كتابخانه الكترونيكي برخي از كتاب‌هايي كه در زمينه بازرگاني و تجارت نگارش شده، آمده است، مانند رحله صيرافي.
كتاب‌هايي كه در اين كتابخانه عرضه شده است، بر اساس تقسيم‌بندي جغرافياي جهان اسلام شامل دو مكتب است: مكتب عراقي و مكتب بلخي كه هر يك از اين دو مكتب مشخصات مخصوص به خود را دارد.
مكتب عراقي اولاً شامل متون جغرافياي غير مذهبي هم هست؛ يعني كتاب‌هايي كه اين دسته از نويسندگان نوشته‌اند، فقط حوزه جهان اسلام را شامل نشده است. مشخصه ديگر اين است كه چون محل فعاليت اين نويسندگان در عراق بود، به بغداد توجه بسياري نشان دادند و مباحث جغرافيايي را از بغداد شروع كردند. نمايندگان اين مكتب، ابن خردادبه، يعقوبي، ابن فقيه همداني و مسعودي هستند كه در اين نرم‌افزار از كتاب‌هاي آنان بهره برده‌ايم.
اما مكتب بلخي به جهان اسلام اهتمام ورزيده بود و به فراتر از جهان اسلام توجهي نداشت. از خصوصيات نوشته‌هاي اين عده از نويسندگان اين بود كه به جغرافيا رنگ اسلامي بيشتري دادند و سعي كردند تا مطالب و مفاهيم جغرافيايي را با برخي از آيات قرآن و يا برخي سخنان رسول خدا(ص) پيوند دهند.
اين عده در نوشتار خود مكه و مدينه را برتري داده بودند و بحث آن‌ها از مكه و مدينه شروع مي‌شود.
نمايندگان اين مكتب كه از كتاب‌هاي آنان در اين نرم‌افزار بهره جسته‌ايم، ابو زيد بلخي، اصطخري، ابن حوقل و مقدسي هستند.
اما تعداد عناوين كتاب‌هايي كه در نرم‌افزار جغرافياي جهان اسلام عرضه شده است، 79 عنوان در 169 جلد مي‌باشد كه از اين تعداد 53 عنوان كتاب‌هاي عربي و 26 عنوان هم كتاب‌هاي فارسي است.
گفتني است كه نسخه دوم نرم‌افزار جغرافياي جهان اسلام نيز در دست تهيه است كه حجم كتاب‌هاي آن دست كم سه برابر كتاب‌هاي موجود در اين نرم‌افزار مي‌باشد.
به طوري كلي، موضوع كتاب‌هاي جغرافياي جهان اسلام در شش دامنه قابل تعريف است.
- معجم‌هاي جغرافيايي كه شامل 7 عنوان كتاب است.
- جغرافياي تاريخي شهرها كه در آن علاوه بر جغرافياي طبيعي به جغرافياي انساني نيز توجه بسياري شده است. 34 عنوان از اين كتاب‌ها در اين نرم‌افزار عرضه گرديده است.
- جغرافياي عمومي، جغرافيايي است كه به كل سرزمين‌هاي اسلامي توجه كرده كه 20 عنوان كتاب در اين زمينه تهيه شده است.
- سفرنامه‌ها داراي 9 عنوان كتاب است، مثل سفرنامه ناصر خسرو.
- كتاب‌هاي ممالك و مسالك كه بيان كننده فاصله بين شهرها و استراحتگاه‌ها و راه‌هاي جغرافيايي سرزمين‌ها است كه مشتمل بر 6 عنوان كتاب مي‌باشد.
- كتاب‌هاي مزارات، كتاب‌هايي است كه قبور علما را توضيح مي‌دهد و در اين برنامه 2 عنوان كتاب در اين موضوع ارائه شده است.
اما كتاب‌هاي ارائه شده در اين نرم‌افزار به لحاظ دامنه زماني، قرن سوم تا قرن يازدهم را در بر می‌گیرد.
قرن سوم 12 عنوان تأليفي، قرن چهارم 16 عنوان، قرن پنجم 8 عنوان، قرن ششم 7 عنوان، قرن هفتم 9 عنوان، قرن هشتم 8 عنوان، قرن نهم 6 عنوان، قرن دهم 3 عنوان و قرن يازدهم 3 عنوان.
مدیر پروژه جغرافياي جهان اسلام با مرور کلی بر محتواي اين كتابخانه الكترونيكي، بخش‌های اصلی آن را به ترتیب ذیل تقسیم‌بندی کرد:
بخش نمايش كه شامل كتاب‌ها است؛ بخش جستجو كه بيشترين استفاده را به كاربر مي‌رساند؛ بخش «جايها» كه در آن حدود 20 هزار مدخل جغرافيايي را شامل مي‌شود. در اين خصوص، عناوين (Titels) موجود در كتاب‌ها را استخراج كرده‌ايم، هماهنگ كرده‌ايم، مرتبطات زديم و اعلام‌گذاري نموده‌ايم و بعد به نقشه مورد نظر هم وصل كرده‌ايم.
به سوي جهاني شدن
در پایان مراسم، دكتر صادق آئينه‌وند، متخصص در علوم تاریخ و جغرافیا، طی سخنانی به ضرورت تولید محصولات الکترونیکی تاریخی اشاراتی داشتند و ضمن ابراز خرسندی از رونمایی این گونه محصولات در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی افزودند:
به مناسبت رونمايي اين گونه نرم‌افزارها كه مرز جغرافيا را به تاريخ ارتباط داده است، در جهان اسلام منشأ اثر و بركتي خواهد بود و تمدن جديد اسلامي ما به ياري خدا رقم خواهد خورد.
تمدني كه بر محور عدل و عقلانيت و حركت و پشتوانه معرفتي آغاز شد و در مقابل حركتي كه يك حركت تقلبي بود، قرار داشت؛ حركتي كه از يمن شروع شد، به عراق آمد، بعد به ايران و سپس به شبه قاره رفت. اين خط سبز قلوب و فتح قلوب است، خط تمدن است؛ خطي كه سه تمدن بزرگ را پايه گذار شد: تمدن همداني، تمدن فاطمي و تمدن آل بويه (ديلمي). اين سه تمدن پشتوانه معرفي بزرگ‌ترين انديشمندان و متفكران و نام‌آوران تاريخ اسلام را در خود جاي داده است.
امروز بايد به بركت اين حركت اين خط و مسير فتح قلوب را با پشتوانه معرفتي جغرافيا و تاريخ به هم ربط بدهيم و بار ديگر تأثير خود را در جهان بشري بگذاريم.
وی در ادامه افزود: امروز از نزديك به اين نتيجه رسيديم كه اين مركز بزرگ‌ترين مركزي است كه در جهان اسلام بنا شده و اميدواريم كه اين حركت زمينه‌ساز آن تمدني باشد كه ما به دنبالش هستيم؛ تمدني كه بر سه پايه استوار است: پشتوانه معرفتي، روزآمد بودن و حركت عقلاني. اين سه مورد، ويژگي تمدن اسلامي شيعي است و ما امروزه در صدد تأسيس و پايه‌گذاري تمدن بزرگ علوي هستيم.
ما به اذن خدا تمدني با پشتوانه‌هاي معرفتي و ابزارهاي پيشرفته موجود مي‌سازيم و باور بنده اين است كه ما مي‌توانيم.
اين تصور را نبايد داشته باشيم كه منظور از تمدن اسلامي بازگشت به گذشته باشد؛ زيرا دانشمندان و فرهيختگان عصر حاضر ابزارآلات بسيار پيشرفته‌تري را نسبت به علما و دانشمندان هزار سال قبل در دسترس دارند؛ البته جوهر تمدن، يكي است. بنابراين، تمدني كه ما مي‌سازيم، تمدن بومي عصر خودمان است، هماهنگ با امكانات است و در يك صحنه رقابتي جهاني وارد مي‌شويم و در مقابل تمدن غربي با ساختار اروپايي و آمريكايي هستيم.
دکتر آیینه‌وند همچنین با بررسی مختصری از وضعیت کنونی حضور ایران در فضای مجازی گفت: تصور بنده اين است كه تا 10 سال آينده حركت مكتوب به‌تدريج كمرنگ مي‌شود و در حقيقت، حركت مجازي فضايي را توليد مي‌كند كه جهان به آن سمت حركت خواهد كرد.
در اين حركت، يكي از شروط اين است كه توليدات را جهاني كنيم و در نبرد انديشه كنوني در جامعه جهاني گوي سبقت را از رقبا برباييم. و اين نبرد انديشه است كه جهان را امروز پيش مي‌برد. فناوري نيز در حقيقت جوهر اصلي‌اش را از انديشه و عقل مي‌گيرد وگرنه خود فناوري كاره‌اي نيست و خيلي از كشورها هستند كه فناوري دارند، اما پشتوانه معرفتي ندارند. آن جوهر سياسي كه موتور محرك تمدن است، همان سابقه تاريخي و ريشه تاريخي يا پشتوانه معرفتي قابل امتداد است كه ما از آن بهره‌منديم.
وی افزود: من پيشنهاد مي‌كنم كه به سمت جهاني شدن برويد و اين مركز اين قابليت را دارد و توليدات خود را به زبان‌هاي مختلف عرضه كند و آن‌ها را به جهان اسلام و جهان غرب صادر كند.
از طرفي ديگر، پيشنهاد مي‌كنم كه در توليدات خود منابع را اولويت‌بندي كنيد و فعلاً اولويت اول اين باشد كه منابع دست اول از قرون ابتدايي را در دستور كار قرار دهيد، بعد به منابع دست دوم و سپس به منابع و توليدات امروزي مراجعه كنيد تا بتوانيد جهان پهناور اسلام را به‌خوبي تغذيه كنيد. ■