ره آورد نور

• لطفاً درباره روند تهیه و هدف از تولید نرم‌افزار درختواره فقه توضیح دهید؟

◊ از شما بسیار سپاسگزارم که این فرصت را در اختیار ما قرار دادید تا محققان عزیز را با درختواره فقه که شیوه‌ای نوین در ارائه مسائل و ابواب یک علم به شمار می‌آید، بیشتر آشنا کنیم.

نخست باید عرض کنم که این نرم‌افزار نخستین مجموعه نموداری است که از نسخه‌های معتبر قدیمی و اصیل فقهی تهیه گردیده و با امکانات نوین پژوهشی و جدیدترین روش‌های جستجو و ترکیب، به پژوهندگان علم و فقاهت ارائه شده است.

در مرحله اوّل، نسخه آزمایشی برنامه آماده شد که اشکالاتی داشت و بحمدالله با حمایت‌هایی که مدیر عامل محترم مرکز، جناب آقای دکتر شهریاری از این پروژه داشتند، اشکالات کار برطرف شد و نسخه حاضر برنامه تهیه گردید. کارهای تحقیقاتی درختواره از سال حدود 1380ش شروع شد و نزدیک به دو سال و نیم هم امور فنی آن طول کشید و در مجموع، روند تهیه و تولید برنامه، زمانی قریب به شش سال را به خود اختصاص داد.

هدف ما از ارائه این برنامه و ابداع درختواره، آن بوده که راه کاربران عزیز را برای دستیابی به امر تحقیق و پژوهش در حوزه فقه آسان نماییم. همواره پژوهشگران علوم اسلامی جهت سامان‌دهی امر تحقیق و دستیابی به مطالب مورد نظر خود ناگریز از پژوهش و دقت نظر در کتب و متون گرانقدر گذشتگان می‌باشند و این امر به جهت وسعت و انبوهی حجم منابع اصیل و قدیمی، کار محقق را مشکل می‌سازد. از این رو، با عرضه اطلاعات در دسته‌های منظم به صورت نمودار درختی، راه را برای تحقیق آسان هموار کرده‌ایم تا در نهایت، شاهد ارتقای کمی و کیفی پژوهش در عرصه علوم اسلامی باشیم.

• قبل از هر سؤالی بهتر است برای خوانندگان و پژوهشگران عزیز تعریفی از درختواره داشته باشید تا بیشتر با ابعاد مختلف این شیوه پژوهشی آشنا شوند.

◊ درختواره، یعنی نمایی از عناوین کلی و جزئی یک علم که به صورت طبقه‌بندی شده در شاخه‌های منظم و منطقی مانند: ریشه، شاخه، برگ و مکمل عرضه می‌گردد. بدیهی است که این عناوین در هر علمی متفاوت خواهد بود؛ چنان که در علم فقه نیز با عناوین مرتبط با فقه رو‌به‌رو هستیم.

• درختواره فقه ازچه کتبی استخراج گردیده و دلیل این انتخاب چه بوده است؟

◊ در این نسخه، بازیابی درختی اطلاعات از اوّلین کتب فقهی موجود از فقهای بزرگ شیعه استخراج گردیده است که عبارت‌اند: فقه الرضا منسوب به امام رضا(ع)، المقنع و الهدایه بالخیر تألیف شیخ صدوق(ره)، الاشراف و المقنعه اثر شیخ مفید(ره)، الکافی ابن صلاح حلبی(ره)، الانتصار، الناصریات و جمل العلم و العمل تألیف سید مرتضی(ره).

اما دلیل این انتخاب آن است که فقه اسلامی هر چقدر به عصر ائمه اطهار(ع) نزدیک‌تر باشد، متونش بیشتر کاشف از مراد معصومین(ع) است و در واقع، بهتر می‌تواند دیدگاه معصومین(ع) را بیان کند. ضمن این‌که برای فقهای ما نیز این امر مهم است که قدما در مورد یک مسأله خاص نظرشان چه بوده است و عملکرد قدما همواره برایشان اهمیت داشته و دارد؛ چون در بعضی موارد هست که مجتهد به مستند روایی یک مسأله دست نمی‌یابد و به کلام قدما استناد می‌نماید و استنباط خودش را بر نظر متقدمین استوار می‌سازد. ضمن این‌که بسیاری از کتب قدما این ویژگی را دارند که فروعات فقهی خود را با متن حدیث بیان نموده‌اند و فتاوای آنان متن روایات اهل بیت(ع) است. به همین جهت، اگر چه کتاب‌های فقهی متأخرین نسبت به کتب فقهی قدما فروعات بیشتری را ارائه کرده است، اما کتب متقدمین از آن جهت که به عصر ائمه اطهار(ع) نزدیک‌تر است، از ویژگی و اهمیت خاصی برخوردار است.

• شاکله اصلی درختواره فقه از کجا نشأت گرفته است؟

◊ با توجه به عنایات فقهای عظام به کتاب شرائع الاسلام و نوع دسته‌بندی بدیع همراه با تبیین فروع فقهی آن، ما نیز بر آن شدیم تا دسته‌بندی و شاکله درختواره فقه را از این کتاب ارزشمند اتخاذ نماییم. بر همین اساس، شرائع محقق(ره) مبنا و محور تحقیق نموداری این برنامه رایانه‌ای قرار گرفته است.

• آیا طرح نظام درختواره با اصطلاحاتی چون شاخه و برگ، ذوقی است؟ یا این‌که بر اساس اصول و ضوابط علمی و منطقی تنظیم و ارائه شده است؟

◊ علوم و واقعیت‌های آن، در واقع، به نوعی از عالم خارج اتخاذ شده است و علم فقه هم از این موضوع مستثنا نیست. علم فقه، بسان درخت تنومندی است که دارای ریشه، تنه، شاخه و برگ است. ریشه، خود آن علم است و تنه، ابواب اصلی و مدخل آن علم به شمار می‌رود که در این برنامه مشتمل بر 58 باب است. شاخه‌ها نیز عناوین کلی مباحث هر باب را شامل می‌شود و برگ‌ها نیز رابط‌هایی هستند که با متون یک علم ارتباط ایجاد می‌کنند؛ به بیان دیگر، برخی از عناوین هستند که ما را به متن می‌رسانند که اصطلاحاً به آن «برگ» می‌گوییم و برخی از عناوین هم هستند که کلی‌ترند و برگ‌های بسیاری بر آن‌ها استوارند و در اصطلاح آن‌ها را «شاخه» می‌نامیم و شماری دیگر از عناوین هستند که تعداد بسیاری از شاخه‌ها را در خود دارند که به آن‌ها «باب» می‌گوییم که در واقع، تنه اصلی درختواره فقه را تشکیل داده‌اند. در نهایت نیز به ریشه که همان علم یا موضوع آن است‌، می‌رسیم.

• به هنگام مشاهده و بررسی برنامه با اصطلاح دیگری به نام «مکمّل» بر می‌خوریم. منظور از مکمّل چیست؟

◊ اصطلاح دیگری که در برنامه وجود دارد، «مکمّل» است. در توضیح این اصطلاح باید عرض کنم که مباحث مندرج در یک علم بر دو دسته‌اند: دسته‌ای از مباحث، جزء مقومات آن علم به شمار می‌روند و دسته دیگر، از مقارنات آن علم محسوب می‌گردند؛ به عنوان مثال، به هنگام استخراج مطالب از متون مختلف فقهی علاوه بر فروعات گوناگون فقهی که در واقع از مقومات علم فقه به شمار می‌آیند، با مباحث دیگری همچون: مسائل رجالی، تاریخی، کلامی و یا ادبی مواجه می‌شویم که ارتباط مستقیمی با فقه ندارند؛ ولی در استنتاج‌های فقهی قابل استفاده‌اند. ما برای این‌که چیزی از متون فقهی را کنار نگذاشته باشیم، تمامی مطالب را به صورت نمایه‌ از متن کتب برنامه استخراج کرده‌ایم و مطالب اصلی را در قالب، باب، شاخه و برگ ارائه نموده‌ایم و نمایه‌های دیگر را که قابلیت ارائه در این مشخصه‌ها را نداشته و جایگاهی در درختواره ندارند، به صورت «مکمّل» عرضه نموده‌ایم تا تمامی مطالب را حفظ کرده باشیم و محقق در صورت نیاز، به مکمّل‌های بحث نیز مراجعه کند و پژوهش خویش را سامان‌دهی کند.

• آیا تا کنون نظام درختواره از سوی مراکز و مؤسسات فرهنگی و پژوهشی دیگر ارائه شده است؟ یا این‌که شیوه پژوهشی یاد شده، از نوآوری‌های این مرکز است؟

◊ پیش‌تر در اصطلاح‌نامه‌ها و فرهنگ‌های گوناگون نمودارهایی تهیه شده است؛ اما تهیه این نمودار به صورت درختی، از نوآوری‌های پژوهشگران و محققان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. ایده نخستین آن، از سوی‌ فاضل محترم جناب آقای برکتین بوده است که به‌حق، می‌توان گفت این روش نوین، تحول شگرفی در امر پژوهش و ایجاد ارتباط بین عناوین یک علم به وجود می‌آورد و در دنیای‌ رو به رشد کنونی در عرضه اطلاعات، امری بس ارزشمند به شمار می‌رود.
البته لازم است این نکته مهم را یادآور شوم که میان اصطلاح‌نامه‌هایی که از سوی برخی مؤسسات پژوهشی عرضه شده، با نظام درختواره که در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ارائه گردیده، تفاوت‌های عدیده و فرق‌های اساسی وجود دارد که شرح و بیان آن خود مجالی مستقل می‌طلبد و امیدواریم که در شماره‌های آتی این فصلنامه به طور مفصل به آن پرداخته شود.

• بعضی از عناوین موجود در درختواره فقه ارتباطی با متن پیدا نمی‌کند؟ دلیل این امر چیست؟

◊ در مجموع، بیش از 26000 عنوان در درختواره فقه داریم که برخی از آن‌ها به متن متصل نمی‌شود. علت این امر این است که نسخه حاضر مبتنی بر کتب قدمای پیش از شیخ طوسی(ره) است و کتب قدما نیز فروعات چندانی ندارد. در توضیح این مطلب باید بگویم که در تهیه درختواره ما دو نوع دیدگاه داشتیم: یکی نگاه طریقی و دیگری نگاه استقلالی. ارائه فقه به صورت درختواره برای ما موضوعیت دارد و سعی داشته‌ایم که مشخص کنیم که جایگاه هر یک از عناوین فقهی کجا است تا محقق به‌راحتی به موضوع مورد نظر خود دست یابد. این ترتیب و چینش منطقی به اساتید و محققان کمک می‌کند که تدریس و تحقیق خویش را با نظم و ترتیب مطلوب‌تری ارائه کنند. این مسأله‌ای است که در نگاه استقلالی به درختواره مطرح است.

اما در نگاه طریقی و آلی به درختواره، علاوه بر این‌که خود نظام درختواره را ساخته‌ایم، این درخت را به متن مرتبط با آن نیز مربوط کرده‌ایم. در این نگاه، درخت واسطه‌ای برای بازیابی و استخراج مطالب موجود در متون برنامه به شمار می‌رود و محقق به‌راحتی می‌تواند ضمن دسترسی به جایگاه یک فرع فقهی، مباحث مندرج در ذیل آن را نیز که از کتب متعدد استخراج شده، به طور یک‌جا مشاهده و بررسی نماید.

بنابراین، در امر تهیه و تنظیم درختواره هر دو دیدگاه مطرح بوده است و اگر برخی از عناوین به متن مرتبط نشده‌اند، اشکالی به برنامه وارد نیست. در واقع، ما سعی کرده‌ایم تمام عناوین لازم را در نظر بگیریم و ان‌شاء‌الله در نسخه‌های آتی برنامه و افزوده شدن متون جدید به آن، این جاهای خالی نیز پُر خواهد شد و مواردی را که اشاره کردید، به طور چشمگیری تقلیل خواهد یافت.

• درباره چگونگی فرمت گذاری این برنامه و نیز نوع استخراج فهرست از درختواره، قدری توضیح دهید.

◊ تنوع در مباحث مندرج در عناوین نمودار و عناوین مکمل استخراجی از متن، ما را بر آن داشت تا با تنوع‌دهی در دامنه‌های اطلاعاتی و ایجاد علائم قراردادی، عناوین متون فقهی را با فرمت گذاری تخصصی ارزش‌دار نموده، فهرست‌های مختلفی را تهیه نماییم. فرمت‌های مندرج در عناوین درختواره به شرح ذیل می باشند: معانی و مرادات، واجبات و مستحبات، محرمات و مکروهات، حکم و آثار، احکام، شروط و اعتبارات، اقسام و انواع، و تنازعات.

اما فرمت‌های مندرج در عناوین مکمل عبارت‌اند از: معانی و مرادات، مباحث کتاب و سنت، مباحث اصولی، مباحث رجالی، مباحث تاریخی، مباحث ادبی، و ادله و آراء.

یکی دیگر از فهرست‌های استخراجی، فهرست اَعلام است. در نظام درختواره، تمام اسمای خاص که در فهرست کلیدواژه‌ها قرار دارند، استخراج شده و در قالب فهرستهایی همچون اَعلام: آیات، ادعیه، اشخاص، کتب، قواعد و براهین ، گروه‌ها و فرقه‌ها، و اماکن و ازمنه ارائه می‌گردند تا امکان دستیابی سریع به این مفاهیم را برای کاربر فراهم آورند. بدیهی است که این نوع فهرست، به محقق در هنگام پژوهش کمک شایانی می‌کند.

• بسیاری از مطالب درختواره فقه به ارائه مسائل تخصصی فقه اختصاص دارد. آیا اصطلاح‌نامه و یا لغت‌نامه معتبری برای فهم بهتر واژگان و اصطلاحات در این برنامه گنجانده شده است؟

◊ توضیح اصطلاحات فقهی و اصولی بر اساس 6 مأخذ معتبر به همراه ارائه معانی واژگان بر اساس کتاب‌های لغت معتبری چون: لسان العرب، کتاب العین و مجمع البحرین، از امکاناتی است که کاربر می‌تواند برای فهم بهتر واژگان و اصطلاحات از آنها بهره‌مند شود. اسامی اصطلاح‌نامه‌های موجود در برنامه عبارت‌اند از: الحدود و الحقائق (1 جلد)، المصطلحات الفقهیه (1 جلد)، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً (1 جلد)، الاصطلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه (1 جلد)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه (1 جلد) و اصطلاحات الأصول (1 جلد).

گفتنی است که اگر چه در قسمت لغت‌نامه تغییراتی ایجاد نشده است، اما تهیه مدخل برای دستیابی به اصطلاحات فقهی و اصولی، از قابلیت‌های جدیدی است که در این برنامه به چشم می‌خورد. گفتنی است که تعداد اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه‌های برنامه، بیش از 6000 واژه می‌باشد.

• اطلاعات آماری این برنامه چگونه است؟

◊ آمار مربوط به عناوین و فهرست‌های موجود در نرم‌افزار درختواره فقه عبارت‌اند از: 58 عنوان باب فقهی و بیش از: 3600 برگ، 23000 شاخه، 26500 عنوان درختواره، 5200 مکمل، 6300 تکواژه، 2100 ریشه و 4900 نشانی.

قابل توجه است که بالاترین سطح پیشرفت در درخت، 15 سطح است که در در باب حج قرار دارد. در واقع، این سطوح، محقق را تا آخرین مرحله پژوهش و دستیابی به مطلب مورد نظر همراهی می‌کنند.

• گذشته از اطلاعات محتوایی، چه قابلیت‌ها و امکاناتی را برای تسهیل امر تحقیق در متون برنامه برای کاربران در نظر گرفته‌اید؟

◊ این برنامه با امکانات نوین پژوهشی و جدیدترین روش‌های جستجو و ترکیب، به پژوهندگان حوره فقه ارائه می‌گردد. همچنین دسته‌بندی دقیق و منطقی علم فقه همراه با نمایش ابواب کامل فقه (58 باب) به صورت درختی با قابلیت مقایسه بین دو باب و نیز امکان جستجو و تحقیق در درختواره در سه محیط مستقل پژوهشی، از جمله امکانات پیشرفته این برنامه به شمار می‌آیند.

محدود کردن دامنه جستجو، از دیگر توانمندی‌های این برنامه است که به دو طریق قابل دستیابی است: «دامنه کتابی» که نتایج جستجو و یا نشانی‌های متصل به عناوین درختواره را به کتاب یا کتاب‌های خاص محدود می‌کند و یا «دامنه بابی» که امکان محدود کردن ابواب برنامه را به مورد یا موارد دلخواه فراهم می‌نماید. ویژگی دامنه برنامه آن است که بر کل درختواره حاکم است و در هر قسمت از برنامه که به محدود کردن کتاب یا باب اقدام کنید، در تمام بخش‌های برنامه این محدودیت اعمال می‌گردد.

همچنین نمایش درختواره فقه به سه صورت: ترتیب ابواب فقهی، ترتیب الفبایی و ترتیب بابی (در 5 باب کلی)، از دیگر قابلیت‌های این برنامه است که هر کدام به گونه‌ای خاص روند پژوهش را تسهیل می‌کند. جستجوی ساده و ترکیبی در متن و فهرست کتب نیز از دیگر امکاناتی است که در این نرم‌افزار ارائه گردیده و پژوهشگر را در مسیر تحقیق در متون، ابواب و فصول کتب برنامه یاری می‌رساند.

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد برنامه، آن است که این نمودار قابل تطبیق بر کتب و متون متعدد از منابع موجود در علم شریف فقه است.

• معماری درختواره به چه صورت برنامه‌‌ریزی شده است؟

◊ تهیه درختواره با محوریت یک علم همراه با معماری باز و بدون محدودیت است؛ به بیان روشن‌‌تر، این درخت در تمام مراحل تحقیق باز بوده و این قابلیت را دارد که در روند کار تکمیل و یا اصلاح گردد.

به بیان دیگر، توجه به گستردگی مطالب و تنوع آنها از یک طرف، و عرضه نمودار در ساختاری متناسب و گویا و نیز ایجاد نظم منطقی بین شاخه‌های مختلف از طرف دیگر، ما را بر این باور استوار ساخت که ابتدا بنیان و شالوده درخت را به صورت کلی و در ساختاری کاملاً منطقی با تکیه بر متون تعیین شده و اساسی بنا نماییم؛ به طوری که تمامی مباحث مطرح شده در آن علم، قابلیت اتصال به بخشی از قسمت‌های این درخت را داشته باشد. این ساختار زیربنا و پایه درخت بوده و از قابلیت پیشرفت و توسعه نیز برخوردار می‌باشد.

• درختواره فقه نسبت به برنامه‌هایی‌ که به صورت معجم لفظی و یا موضوعی ارائه شده‌اند، مانند معجم فقهی و یا جامع فقه اهل بیت(ع)، چه ویژگی‌ها و یا برتری‌هایی دارد؟

◊ در حقیقت، درختواره، مکمل معجم‌های موضوعی و لفظی است که با ارائه امکانات بیشتر راه پژوهش را برای کاربر گسترده‌تر کرده است؛ البته باید بگویم که معجم‌های مذکور از قابلیت‌های بسیاری برخوردارند که در طراحی درختواره از آنها استفاده لازم را برده‌ایم.

شایان ذکر است که معجم‌های موضوعی به جهت بهره‌گیری از توانمندی‌های فراوان و دقت فوق العاده در تحلیل متون، دارای هیچ نوع جایگزینی نمی‌باشند؛ اما با این حال، از آنجا که نظام درختی از یک ساختار کیفی با شکل‌دهی جدید بهره‌مند است، نه تنها هیچ گونه منافاتی با روش‌های تحلیلی دیگر ندارد، بلکه می‌تواند با دمیدن روح در کالبد معاجم، کارآیی آن‌ها را دو چندان سازد. در واقع، می‌توان گفت که درختواره ارتقا دهنده روش‌های مختلف پژوهشی و تکمیل کننده معاجم گوناگون است.

برنامه‌هایی چون معجم فقهی و جامع فقه اهل بیت(ع)، در واقع، یک پژوهش رایانه‌ای لفظی‌اند؛ اما برنامه درختواره،‌ تحلیل متن است. تحلیل متن، یکی از مراحل بازیابی اطلاعات است که به روش‌های مختلفی چون استخراج: نمایه‌ها، کلیدواژه‌ها، موضوعات و واژه‌های متن انجام می‌شود. یکی دیگر از این روش‌ها، نظام درختواره است که ما در این برنامه آن را ارائه نموده‌ایم. معاجم لفظی مثل جامع فقه اهل بیت(ع) یک برنامه لفظی با قابلیت‌های پژوهش در حوزه الفاظ است؛ اما درختواره فقه به تحلیل و پردازش منطقی فقه پرداخته و مباحث فقهی را به صورت طبقه‌بندی شده عرضه نموده است.

تفاوت اساسی درختواره با نسخه پژوهشی جامع فقه اهل بیت(ع) که در دست تهیه است، این است که جامع فقه اهل بیت(ع) قواعد فقهی را در کتب فقه پیدا کرده و بین کتب و این قواعد ارتباط ایجاد نموده و علاوه بر این، میان آیات الاحکام و متون فقهی نیز ارتباط ایجاد کرده است و در آن، کار تحلیلی چندانی روی متون انجام نشده است؛ در حالی که درختواره فقه ضمن تحلیل دقیق متون فقهی، ویژگی‌هایی دارد که به آن اشاره خواهیم کردیم.

• به نظر شما ویژگی‌های منحصر به فرد درختواره کدام‌اند؟

◊ با توجه به تجربه‌های به دست آمده، نظام درختی ضمن بر طرف کردن کمبودهای موجود در دیگر شیوه‌های بهره‌گیری از نظام‌های عرضه اطلاعات، از قابلیت‌های دیگری همچون ایجاد ارتباط بین دو یا چند شاخه در یک باب یا ابواب مختلف و نیز دسته‌بندی اطلاعات به گونه‌ای منطقی برخوردار است. در حقیقت، یک درختواره با انعطاف‌پذیری و سیال بودن خود می‌تواند محور تمام متون و منابع یک علم قرار گیرد؛ به گونه‌ای که یک کاربر با جستجو در عناوین درختواره به‌راحتی می‌تواند به مطلوب خود در تمام منابع این نمودار نایل شود.

• سؤال دیگری که به ذهن می‌رسد، این است که روند تهیه و تولید معجم‌های‌ لفظی‌ یا موضوعی بیشتر به طول می‌انجامد یا درختواره؟

◊ در طراحی درختواره تا آنجا که فکر یاری کرده و امکانات اجازه ‌داده است، تمامی ابعاد را در نظر گرفتیم تا نهایت استفاده را از زمان ببریم. در جواب سؤال شما باید عرض کنم که نه تنها در وقت، بلکه در مورد هزینه نیز تهیه درختواره بسیار با صرفه‌تر از معجم‌های موضوعی است.

• آیا مرکز تصمیم دارد شیوه درختواره را در سایر برنامه‌های خود نیز به اجرا بگذارد؟

◊ با توجه به نتایج خوبی که از تهیه و تولید درختواره فقه به دست آورده‌ایم، مرکز بر آن است که دیگر آثار خود را نیز به صورت درختواره تولید نماید تا با این کار تسهیلات بیشتری را به پژوهشگران علوم اسلامی ارائه نماید.

• آیا نرم‌افزارهای دیگری نیز به صورت درختواره در دست تولید دارید؟

◊ بله. درختواره اصول که با محوریت کتاب کفایه الأصول مرحوم آخوند خراسانی(ره) تهیه گردیده و با متون اصولی بسیاری از جمله کتب اصولی حضرت امام خمینی(س) متصل شده، از جمله این نرم‌افزارها است.

همچنین می‌توان به برنامه‌های دیگری همچون: درختواره کلام، درختواره سیره پیشوایان (تاریخ وسیره اهل بیت علیهم السلام) و درختواره غدیر که به جهت تنوع مطالب و مباحث عدیده کتاب الغدیر تهیه شده، اشاره کرد.

• یکی از مشکلاتی که در درختواره فقه به نظر می‌رسد، کم بودن متون فقهی آن است. در این باره چاره‌ای اندیشیده‌اید؟

◊ درختواره فقه، اوّلین نرم‌افزار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که بر اساس نظام درختی استوار گردیده است و در واقع، نخستین تجربه ما در این زمینه است. به همین جهت، برای این‌که از اتقان و کارایی این شیوه مطمئن شویم، کارمان را با تعداد محدودی از کتب آغاز کردیم تا با دقت و سرعت بیشتری بتوانیم این شیوه نوین پژوهشی را ارزیابی کنیم. بحمد الله با تولید نرم‌افزار درختواره فقه به اهداف خود دست یافتیم و از اتقان و ارزش این روش مطمئن شدیم. ان ‌شاء الله در مراحل بعدی و نسخه‌های آتی، به توسعه محتوایی برنامه نیز خواهیم پرداخت.

• در برنامه درختواره فقه چه قابلیت‌های پژوهشی به منظور تحقیق آسان و ثمربخش در نظر گرفته شده است؟

◊ این برنامه همچون سایر نرم‌افزارهای نور از قابلیت‌های عمومی پژوهش مانند: انتقال به یادداشت، ذخیره، چاپ، نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، رنگی کردن و علامت گذاری در متن برخوردار است؛ اما آنچه این برنامه را از دیگر نرم‌افزارهای مرکز متمایز می‌سازد، امکانات پژوهشی دیگری است که در نوع خود قابل توجه و متناسب با بخش‌‌های گوناگون برنامه می‌باشد. در این فرصت، بنده به بیان مهم‌ترین این موارد می‌پردازم.

یکی از این امکانات، عملکرد متفاوت گزینه «انتقال به یادداشت» در قسمت‌های مختلف برنامه است. این قابلیت، در هر از قسمت از برنامه، متناسب با امکانات همان قسمت عمل می‌کند و محقق به‌آسانی می‌تواند به انتقال مطالب و عناوین دلخواه خویش به صفحه یادداشت مبادرت ورزد و آن گاه به ویرایش و دسته‌بندی متن انتقالی بپردازد.

قابلیت دیگری که کاربر را به‌راحتی به قسمت‌های مختلف برنامه انتقال می‌دهد و او را با بخش‌های مرتبط با عنوان انتخابی متصل می‌کند، «پژوهش فعال» است که با کلیک راست روی عنوان مورد نظر در معرض استفاده محقق قرار می‌گیرد. به کمک این امکان مفید پژوهشگر متناسب با قسمتی که در آن قرار گرفته، می‌تواند به قسمت‌هایی چون: درختواره، فهرست درختواره، ترکیب، فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ لغات، جستجو، فهرست مکمل و یا به قسمت یادداشت انتقال یابد و روند پژوهش خود را در آن بخش دنبال نماید. از این رو،‌ چنانچه کاربر روی یکی از عناوین فهرست درختواره کلیک راست کند، می‌تواند به متن و یا مکمل مرتبط با آن دسترسی داشته باشد و یا در متن جاری برنامه به عنوان درختواره و مکمل‌های مربوط با متن فعال دست یابد. همچنین در صورت انتخاب یک مکمل می‌تواند به عنوان درخت و یا متن مرتبط با آن انتقال پیدا کند.

«ترکیب پیشنهادی» و ترکیب اختیاری، از دیگر امکانات پژوهشی نرم‌افزاردرختواره فقه است. قابلیت ترکیب پیشنهادی، به منظور ترکیب عطفی تکواژه‌های عناوین درختواره و عناوین مکمل و یا الفاظ تشکیل دهنده عناوین درختواره و عناوین مکمل در نظر گرفته شده است. ویژگی بارز این نوع ترکیب آن است که با انتخاب هر تکواژه و یا کلمه، برنامه به صورت پیشنهادی به کاربر اعلام می‌کند که عنوان انتخابی شما در صورت ترکیب عطفی با چه عناوینی دارای جواب خواهد بود؛ به عنوان مثال، اگر شما تکواژه «التمتع (فی الحج)» را که دارای 15 شاخه، 155 برگ و 28 مکمل است، انتخاب کنید، برنامه فهرستی از عناوینی را که در صورت ترکیب عطفی با تکواژه مزبور دارای جواب خواهند بود، ارائه می‌کند که در این مثال، شامل 786 عنوان است. در ادامه، محقق با استفاده از گزینه‌ای به نام «انتقال» می‌تواند به سه طریق به انجام ترکیب عطفی مبادرت ورزد.

بدیهی است که این مهم، مسیر پژوهش‌های ترکیبی در متون برنامه را تسهیل نموده و به طور چشمگیری بر سرعت تحقیق کاربر و دستیابی او به نتیجه مورد نظر می‌افزاید.

اما در ترکیب اختیاری، محقق خود به انتخاب عناوین مورد نظر خویش می‌پردازد و سپس به وسیله گزینه «ترکیب» فرایند ترکیب را دنبال می‌کند و به پاسخ‌های ترکیب در قالب شاخه و برگ، مسیر درختواره و یا مکمل دست می‌یابد.

امکان تحقیقاتی دیگر برنامه، امکان حفظ صفحات مرور شده با قابلیت بازیابی مجدد است. به کمک این امکان ارزشمند می‌توانید مسیرهای طی شده در مسیر درختواره را بازیابی کنید و به‌راحتی به عنوان مورد نظر خود بازگشت کنید و از روند تحقیق و سیر پژوهش خویش در برنامه اطلاع یابید.

• به نظر جنابعالی برنامه درختواره فقه تا چه میزان می‌تواند با کاربر یا پژوهشگر ارتباط علمی و تحقیقاتی ایجاد کند و آیا این نوع از نظام پژوهشی به ما در جهت استنباط‌های فقهی و اجتهاد مسائل فقه کمک می‌کند؟

◊ البته برای تحقق چنین امری باید کتاب‌هایی مختلفی در دسترس محقق باشد تا بتواند بر اساس آن‌ها فتوا بدهد یا موضوع خاصی را به نقد و نظر بکشاند. این موضوع می‌طلبد که ما یک کتابخانه جامع فقهی را به کاربرانمان ارائه کنیم که این امکان نیز با تولید نرم‌افزارهایی چون «معجم فقهی» و یا «جامع فقه اهل بیت(ع)» فراهم آمده است. البته اشکال چنین برنامه‌هایی این است که پژوهش در آن‌ها از طریق جستجوی لفظی صورت می‌گیرد و اگر چه کاربر را به‌آسانی به مطالب مرتبط با موضوع می‌رساند، ولی در عمل، با حجم انبوهی از پاسخ‌ها مواجه می‌شود که زمان بسیاری از او می‌گیرد تا پاسخ مرتبط و مورد نیازش را از میان آن‌ها بیابد.

اما نظام درختواره این ویژگی را دارا است که در صورت غنی شدن کتب برنامه در نسخه‌های آتی، این امکان را به کاربران و فقه‌پژوهان عزیز می‌دهد تا به با نظم و ترتیب خوبی به مطالب مورد نظر خویش دست یابند. در صورت اتصال تمام عناوین درختواره به متون فقهی قدیم و جدید، این آرزو محقق می‌شود و از درختواره فقه می‌توان به شکل مطلوبی در مسیر استنباط احکام فقهی استفاده نمود. بدیهی است در این صورت، امر اجتهاد و استنباط فروعات فقهی با سرعت بیشتری سامان می‌گیرد و نظام درختواره، بسیار بهتر از معاجم موضوعی و لفظی مورد استفاده محققان قرار خواهد گرفت. امیدواریم که این مهم به برکت تولید نسخه‌های آتی درختواره فقه، عملی گردد.

• در نسخه‌های آتی درختواره فقه، شاهد چه منابعی خواهیم بود؟

◊ همان طور که پیش از این اشاره کردم، نسخه حاضر درختواره فقه، شامل کتاب‌های فقهی تا قبل از زمان شیخ طوسی(ره) است. در نسخه‌های آتی در نظر داریم که به توفیق الهی، کتاب‌های شیخ طوسی(ره) و نیز علامه(ره) و دیگران را نیز به برنامه اضافه کنیم. البته در خصوص نسخه دوم برنامه باید اضافه کنم، کار اتصال متون مورد نظر به درختواره را به اتمام رسانده‌ایم و در حال هماهنگ‌سازی آن‌ها هستیم که در آینده نزدیک آن را به برنامه می‌افزاییم.

• آیا برنامه حاضر به صورت تحت وب هم ارائه شده تا کاربران اینترنت نیز از این برنامه استفاده کنند؟

◊ در حال حاضر، نسخه تحت وب این برنامه وجود ندارد؛ اما نرم‌افزار درختواره فقه به گونه‌ای طراحی شده است که می‌توان آن را به‌سادگی و با انجام تغییرات اندک به صورت نسخه تحت وب نیز عرضه کرد که امیدوارم به همت بخش شبکه مرکز این کار به انجام برسد.

• در پایان، اگر مطلبی دارید بفرمایید.

◊ از فصلنامه وزین ره‌آورد نور که این فرصت را در اختیار ما قرار داد، تشکر می‌کنم و همین طور از تمام کسانی که ما را در تهیه و تولید این نرم‌افزار ارزنده یاری کردند، قدردانی می‌نمایم. امید است در آینده‌ای نه چندان دور بتوانیم با طراحی نرم‌افزارهای دیگر به صورت درختواره، خدمت شایسته‌ای را به محققان علوم اسلامی عرضه داریم.