واژگان کلیدی: نرم افزارهای اسلامی، نقد نرم افزار، کتابخانه دیجیتالی، نرم افزار معجم فقهی، نرم افزار معجم عقایدی.
امتیازات مشترک
معجم فقهی و معجم عقایدی، مشتمل بر ویژگی ها و مزیت هایی است که در آغاز سخن، این امتیازات کارآمد را از نظر می گذرانیم.
1. کتابخانه ای بزرگ
نرم افزار معجم فقهی در بردارنده حدود 3063 عنوان کتاب، و نرم افزار معجم عقایدی با در برداشتن 700 عنوان کتاب در 2518 جلد، کتابخانه ای بزرگ را در اختیار پژوهشگران قرار می دهد.
بسیاری معتقدند که نرم افزارهایی این چنین، هیچ گاه جایگزین کتاب نخواهند شد؛ ولی با توجه به هزینه بالای خرید کتاب و امکانات مناسب جستجو و دسترسی سریع به خواسته پژوهشی و همچنین در اختیار قرار دادن کتاب های نایاب در بازار کتاب، این گونه برنامه ها می توانند به عنوان مکمل خوبی در کنار کتابخانه های سنتی خودنمایی و ایفاء نقش کنند.
2. گزینش و چینش کتاب ها
تلاش سازندگان این مجموعه آن بوده که مهم ترین کتاب ها را در هر بخش گردآوری کرده و در کنار منابع مادر و کهن هر دانش، برخی تحقیقات جدید و کتب پر اهمیت در آن زمینه را نیز ارائه نمایند.
برخی از کتاب های موجود در نرم افزار، از روی نسخه های خطی موجود در کتابخانه های معتبر حروف چینی شده و در اختیار کابران قرار گرفته است. همچنین برخی از کتاب های این مجموعه، عناوین نایابی هستند که به علت تجدید چاپ نشدن، مورد نیاز بازار دانش بوده است. البته در گزینش کتاب ها کاستی هایی هم وجود دارد که در بخش اشکالات به آن اشاره می شود.
3. قابلیت های تخصصی
امکانات موجود در این نرم افزارها به طور چشمگیر توانایی مطالعه ای و پژوهشی کاربر را بالا می برد.
امکان مطالعه متن کتاب ها، جستجو در کلمه، کلمات و یا جمله جمله، محدود کردن دامنه کتب، فیش نویسی و تنظیم آنها در موضوعات اصلی و فرعی، ذخیره فیش ها و مطالب، امکان چاپ نتایج جستجو، شرح واژه های فقهی به عربی و انگلیسی، قاموس صحاح جوهری، معجم روات، ارائه اسامی مؤلفان و ابزارهای تغییر خط و رنگ، از جمله قابلیت های کارآمد این برنامه ها به شمار می آیند.
4. ارائه نسخه های جدید
ارائه نسخه های جدید یک نرم افزار، نشانه تلاش و پویایی سازندگان این محصولات است. بر خلاف برخی مراکز که با وجود گذشت سال ها از ارائه محصول خود و همچنین اشکالهای مشهود در آن، کمترین تلاشی را برای بر طرف کردن کاستی های آن انجام نمی دهند. نسخه اول معجم فقهی در سال 1412ق و نسخه دوم آن در سال 1416ق و نسخه سوم در سال 1421ق به بازار عرضه شد. گفتنی است که نرم افزار معجم عقایدی موجود، به نام نسخه مقدماتی و تجربی عرضه شده است.
کاستی های مشترک
نرم افزارهای یاد شده علاوه بر مزیت هایی که گفته شد، کاستی هایی نیز دارند که بایسته است در روند اصلاح آنها بر طرف گردند. این کاستی ها عبارت اند از:
1. حروف چینی غیر اصولی و نامرتب
اشکال های مرتبط با این موضوع را می توان در دو مورد ذیل بر شمرد:
1- در این نرم افزارها برخی قواعد حروف چینی رعایت نشده است؛ به طور مثال، علامت های سجاوندی از کلمه پیش از خود فاصله دارد و در بعضی موارد نیز کلمات به هم متصل شده است.
2- انتهای سطرها با یکدیگر تراز نیست.
3- غلطهای تایپی در این نرم افزارها به مقداری فراوان است که به وضوح نشانگر تساهل در این زمینه و بیانگر عدم بازنگری و تصحیح متون است.
با وجود اینکه نسخه سوم این نرم افزار تولید شده است، ولی هنوز این کاستی اصلاح نشده است.
4- افتادگی کلمات و در برخی موارد یک سطر از متن، از دیگر کاستی های آن به شمار می رود.
5- یکی دیگر از اشکال های موجود، ارائه برخی حروف در شکل متفاوت است؛ مثلاً حرف یاء در آخر بعضی کلمات به صورت « ی » آمده و بعضی موارد هم بدون نقطه عرضه شده است. این امر، مشکلاتی در روند جستجو ایجاد کرده است. نمونه دیگر، واژه «رحمن» است که گاهی بدون الف و در بعضی موارد به صورت «رحمان» درج شده است.
2. نبود فهرست در بسیاری از کتاب ها
فهرست هر کتاب، نشانگر محتوای کتاب است. هر چقدر فهرست های یک کتاب تخصصی تر و بیشتر باشد، امکان بهره برداری از کتاب بیشتر و بهتر خواهد بود. متأسفانه بخش قابل توجهی از کتاب های موجود در این مجموعه، فاقد فهرست هستند؛ در حالی که با وجود فهرست و برگزیدن بخش یا فصلی از کتاب به راحتی می توان به بخش های مختلف این کتاب ها منتقل شد. تعداد این نوع کتاب ها کم نیست و اصولاً دلیلی برای این تمایز در ارائه کتب وجود ندارد. تفسیر المیزان در شمار کتاب هایی است که بدون فهرست در این مجموعه عرضه شده است.
بررسی اختصاصی نرم افزارها
الف - معجم فقهی
مهم ترین ویژگی های این لوح فشرده را می توان در موارد ذیل یادآور شد:
1. در بر گرفتن دانش های گوناگون اسلامی
یکی از بارزترین ویژگی این نرم افزار جامعیت و در بر گرفتن گستره وسیعی از منابع دینی در عرصه های مختلف است. مبنای این گردآوری نیز تأمین نیازهای گسترده یک پژوهش فقهی است که به حوزه های مختلف معرفتی کشیده می شود.
این برنامه ضمن تأمین این نیاز، برای محققان و دانش پژوهان رشته های دیگر دینی چون: تفسیر، حدیث، رجال، سیره، تاریخ، زبان عربی، مصدرشناسی و انساب نیز مفید است.
2. ارائه منابع مذاهب گوناگون
از ویژگی های منحصر به فرد این مجموعه، در بر داشتن منابع علمی مذاهب گوناگون اسلامی است. این امر علاوه بر اینکه نشانگر سعه صدر شیعه در ارائه مباحث علمی و فضای باز گفتگوی دینی است، باعث شده که نرم افزار مذکور توسط برادران اهل سنت نیز به کار گرفته شود. ضمن اینکه به پژوهشگرانی که به شکل تطبیقی در فقه و سایر علوم اسلامی تحقیق می کنند، خدمت شایانی می کند.
3. دسته بندی موضوعات فقهی
در این نرم افزار، بر اساس ابواب فقهی، مباحث گوناگونی از کتاب های فقهی استخراج شده و به شکل موضوعی در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. این ویژگی، نشانگر تحقیق و فیش برداری جداگانه برای تهیه این بخش بوده که در جای خود قابل تقدیر است.
اما کاستی های موجود در این برنامه عبارت اند از:
1. گزینش ناقص منابع
با اینکه در گردآوری منابع دست اول هر دانش تلاش بسیاری شده است، ولی در برخی موارد مشاهده می شود که برخی عنوان های مهم از قلم افتاده است و در مجموع، از نظر ارائه کتب و گزینش منابع،ناقص می باشد.
2. هزینه بسیار بالا
اگرچه هزینه این نرم افزار نسبت به خدمات ارائه شده تناسب دارد، ولی باید به این نکته توجه کرد که مراکزی از این دست، با توجه به پشتوانه و انتساب خود به مراجع دینی یا نهادهای دیگر، دارای بودجه لازم و هزینه کافی در تولید محصولات هستند.با این حال مشاهده می شود که چنین خدمات ارزشمندی، در جهت سودآوری تجاری به کار گرفته می شود که زیبنده چنین مراکزی نیست.
البته قیمت این نرم افزار نوسان های فراوانی پیدا کرد تا اینکه سرانجام دست خیری از آستین بر آمد و مشکل انبوهی از مشتاقان علوم اسلامی را حل کرد. بدون شک، هزینه هایی این چنین به بحران کپی رایت در کشور ما دامن می زند و عده ای را برای شکستن قفل این گونه نرم افزارها و عده دیگری را برای بهره برداری از این نسخه های غیر قانونی تشویق می کند.
ب - معجم عقایدی
لوح فشرده معجم عقایدی نیز شامل ویژگی های کارآمدی است که مهم ترین آنها عبارت اند از:
1. درخت موضوعی
این ابتکار، یکی از نکات قابل توجه در این نرم افزار است. 2000 موضوع اعتقادی از 3000 کتاب استخراج و فیش برداری شده و در اختیار کاربران قرار گرفته است، که به گونه ای مطلوب مسیر تحقیقات در مباحث اعتقادی را هموار نموده است.
2. توجه به موضوع ادیان
در این نرم افزار، به بحث ادیان هم توجه شده و با آوردن منابعی چند در این باره، به بررسی باورهای برخی ادیان مهم پرداخته شده است. با توجه به بایستگی آشنایی طلاب دینی به باورهای سایر ادیان و همچنین تأثیر کشف ارتباط عقاید این ادیان با باورهای مطرح در دین مبین اسلام، پرسش های نسل جوان در این زمینه و علاقه به بررسی مقارنه ای ادیان، ارائه این بخش بسیار ضروری می نمود، که این توجه، قابل تقدیر است.
3. معرفی مستبصران و نگاشته های آنان
مذهب تشیع امروز در کانون توجه علمی و سیاسی قرار دارد و جای انکار نیست که نگاه های تأییدگر و مخالف این مذهب، به اوج خود رسیده است. در این میان، عرضه زندگی و محصولات فکری راهیافتگانی که این راه مستقیم را بر گزیده اند، وظیفه ای است که بر عهده پاسداران اندیشه علوی می باشد. یکی از نقطه های قوت این نرم افزار، گامی است که در این جهت برداشته و بخشی از کتاب های نگاشته شده توسط مستبصران را در اختیار اهل دانش قرار داده است.
اما مهم ترین نقایص موجود در این برنامه را می توان در موارد ذیل برشمرد:
1. فقدان کتاب های اعتقادی اهل سنت و وهابیت
از کاستی های این نرم افزار، فقدان کتاب های اهل سنت و به ویژه فرقه وهابیت است. انتظار می رفت همان گونه که در نرم افزار معجم فقهی این سعه صدر به کار رفته و کتاب های مخالف نیز عرضه شده است، در این نرم افزار نیز این نکته مورد توجه قرار می گرفت.
با توجه به اینکه کتاب های شیعی موجود در نرم افزار به این شبهات به تفصیل پاسخ داده است، دغدغه تأثیرگذاری منفی این کتاب ها تا حد زیادی از بین می رود. ضمن آنکه وجود این کتاب ها و استفاده از امکانات تخصصی این نرم افزار، پاسخگویی به شبهات موجود را برای پژوهشگران این رشته، آسان تر و سریع تر می نماید.
2. کپی برداری در بخش نگاشته های مستبصران
بایسته بود که این مرکز با ورود به زمینه مستبصران، کار تحقیقی مستقلی را به انجام می رساند تا کامل کننده کارهای انجام شده دیگر در این زمینه باشد.
ضمن اینکه کتاب های فراوانی توسط مستبصران نگاشته شده که در این نرم افزار ارائه نشده است و کتاب های موجود در این برنامه، از لوح فشرده کتابخانه اعتقادی مرکز پژوهش های عقایدی کپی برداری شده که در پایگاه این مرکز هم قابل دسترسی است. با این فرق که کتابخانه الکترونیکی مرکز پژوهش های عقایدی، در حال تکمیل است و تاکنون کتاب های دیگری نیز به آن افزوده شده که در برنامه معجم عقایدی یافت نمی شود.
3. نداشتن زبان انگلیسی
این نرم افزار فقط دارای زبان عربی و فارسی است که مناسب است همانند نرم افزار معجم فقهی زبان انگلیسی نیز به برنامه افزوده شود تا کاربران بیشتری از محتوا و قابلیت های آن بهره مند گردند.
4. عدم ارائه مباحث کلامی جدید
با توجه به اینکه مباحث کلامی جدید، حجم زیادی از مباحث باورشناسی را به خود اختصاص داده، بجا بود که این گونه کتاب ها نیز در این نرم افزار گنجانده می شد و کاربران بیشتری را مخاطب می ساخت. ضمن اینکه این مبحث با عنوان فراگیر برنامه، یعنی «معجم عقایدی» نیز تناسب دارد.
5. فقدان باورهای فرقه های مذهبی
یکی از بخش هایی که کمتر در مباحث اعتقادی به آن توجه می شود، بررسی باورهای فرقه ها و نحله های گوناگون است. در این نرم افزار هم به این بخش توجه نشده و به شکل مستقل فقط کتابی در نقد فرقه قادیانی آورده شده است؛ در حالی که ضروری است در خصوص ارائه و نقد اندیشه سایر فرقه ها نیز گام هایی برداشته می شد.