سپس به معرفی شیوه‌های رایج استناد در دو دسته ی «برون‌متنی» و «درون‌متنی»، و بررسی مزایا و معایب این شیوهها می‌پردازد. در این مقاله، شیوه‌نامه‌های استنادی: «شیکاگو»، «ونکوور»، «ای. پی. ای» و «ام. ال. ای» بررسی می‌شود. نویسنده، در بخشی دیگر، معیارهای سنجش شیوه‌های استناد را بررسي می‌كند و بر همین اساس، مناسب‌ترین شیوه ی استناد را برای پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی پیشنهاد می‌کند. در پایان، نمونه‌های استناد به پاره‌ای منابع را بر اساس شیوه‌های چهارگانه ی استناد، در جدولی نشان می‌دهد.
کلیدواژ‌گان: شیوه استناد، انواع ارجاع، علوم انسانی و اسلامی، ارزشیابی استناد.
درآمد
چگونگی استناد به منابعی که در پژوهش، از آن‌ها استفاده شده است، از بزنگاه‌های نگارش علمی است. امروز ضرورت و اهمیت استناد به منابع در انواع نوشته‌ها، بهویژه در نوشته‌های پژوهشی، بر کسی پوشیده نیست؛ اما چگونگی استناد به منابع، همچنان محل اختلاف است. یکسان‌سازی روش‌های استناد، کارایی استناد را افزایش می‌دهد؛ به همین دلیل، شیوه‌های بین‌المللی استناد پدید آمده است. اما در ایران و بهویژه در کتاب‌ها، مجلات و پایان‌نامه‌های علوم انسانی و اسلامی، هنوز اتفاق‌نظر بر شیوه ی استنادیِ یکسانی حاصل نشده است.
پژوهش‌های حوزه ی علوم اسلامی چندی است به همت پژوهشگران این عرصه، رشدی فزاینده یافته است؛ شمار مجلات تخصصی و پژوهشی علوم اسلامی، از رونق چشمگیر این عرصه حکایت دارد. با این همه، آسیب‌هایی چند، از کارآمدی پژوهش‌های دینی کاسته است. اشکالات استنادی، از جمله ی آسیب‌هایی است که پژوهش‌های علوم اسلامی را با مشکل رو‌به‌رو کرده است. در این پژوهش‌ها، از شیوه ی استنادی مناسب و یکسانی پیروی نمی‌شود و هر پژوهشگر یا مجله، به پسند خود، استنادات پژوهشی را تنظیم می‌کند. نرم‌افزارهای علوم اسلامی نیز که مهم‌ترین منابع پژوهشی به شمار می‌آید، طبق الگو و نظام استنادی پذیرفته‌شده‌ای طراحی و تولید نمی‌شود. پراکندگی روش‌های استنادی، مشکلات بسیاری را پدید آورده است. حضور و مشارکت در عرصه ی جهانی علم، مستلزم پایبندی به اصول و چاچوب‌های بین‌المللی پژوهش است و استناد درست، دقیق و مطابق الگوهای جهانی، از مؤلفه‌های اصلی پژوهش به شمار می‌آید. بنابراین، گزینش شیوه ی درست استناد، اهمیت می‌یابد.
مناسب‌ترین شیوه ی استناد در نگارش علمی کدام است؟ برای یافتن پاسخ، نخست باید به این پرسش بیندیشیم که هدف از استناد در نگارش علمی چیست؟ فهرست بلندبالایی از دلایل استناد را برشمرده‌اند که پرداختن به آن، از حوصله ی این مقاله فراتر است؛ آنچه مسلم است این‌که افزون بر امانتداری علمی، مهم‌ترین دلیل استناد، ارجاع خواننده به منابعی است که در پژوهش از آن سود برده‌ایم. می‌توان گفت همه ی شیوه‌های استناد، این دو هدف را برآورده می‌سازند؛ اما باید افزود، کارکردهای استناد، تنها همین نیست؛ استناد، مبنای فرایندهای پژوهشی دیگری نیز شناخته می‌شود و شیوه ی استناد، در تحقق آن فرایندها تأثیری به‌سزا دارد. استناد بهینه، همچنین سهولت، سرعت و دقت آن فرایندها را موجب می‌گردد. علم‌سنجی، مهم‌ترین فرایندی است که بر پایه ی استنادهای علمی به سامان می‌رسد.
سال‌ها است که با گسترش دامنه ی علوم و تراکم انتشارات پژوهشی، ارزیابی و سازمان‌دهی منابع و تولیدات علمی و پژوهشی، ضرورت یافته و در پی این ضرورت، مطالعات علم‌سنجی پدید آمده است. مطالعات علم‌سنجی بر پایه ی تحلیل استنادی، به بررسی استنادهای علمی و کشف روابط بین پژوهش‌ها و منابع علمی دست می‌زند و به ارزیابی فعالیت‌های پژوهشی رشتههای مختلف می‌پردازد و سنجش رشد و کیفیت علوم را بر عهده دارد. با توجه به این‌که استنادات موجود در پژوهش‌های نوشتاری، محور اصلی و نقطه ی عزیمت فرایند شگرف تحلیل استنادی و علم‌سنجی است، پایبندی به شیوه ی استنادی یکسان و مناسب، موجب سهولت این فرایندها خواهد شد.
شیوه‌های استناد، از نظر سرعت و سهولت بازشناسی منابع پژوهش، و نیز از جهت رواج جهانی و کاربرد در رشتههای مختلف علوم با یکدیگر متفاوت‌اند؛ اخلاق پژوهش، و نیز معیارهای جهانی پژوهش، گزینش مناسب‌ترین شيوه استناد را ایجاب می‌کند. بنابراین، شایسته است شیوه‌های رایج استناد را بازشناسیم و از آن میان، شیوه‌ای مناسب که بیشتر اهداف استناد را برآورده می‌کند، برگزینیم. در این مقاله، نخست انواع شیوه‌های استناد را معرفی می‌کنیم و سپس با مرور معیارهای سنجش شیوه‌های استناد، به بررسی، مقایسه و ارزشیابی این شیوهها می‌پردازیم و می‌کوشیم به شیوه ی استنادی مناسب علوم انسانی و اسلامی دست بیابیم.
انواع شیوه‌های استناد
برای ساماندهی و یکسان‌سازی استناد به منابع در پژوهش‌های نوشتاری، روش‌های متفاوتی در قالب شیوه‌نامه‌های استناد، از سوی ناشران و دانشگاه‌های معتبر تدوین و منتشر شده است. بیشتر این شیوهها در دانشگاه‌های معتبر آمریکا سامان یافته و در مراکز علمی دیگر کشورهای جهان، مقبولیت پیدا کرده است.
اگر همه ی شیوه‌های معتبر استناد را که در دانشگاه‌ها، مجلات و نشریات کشورهای مختلف دنیا به کار می‌رود، کنار هم بگذاریم، فهرستی درازدامن به دست خواهد آمد؛ اما در میان همه ی این شیوهها، تنها چند شیوه، اقبال جهانی یافته‌اند و در مجله‌ها، کتاب‌ها و پایان‌نامه‌ها کاربرد دارند. شیوه ی استناد: «شیکاگو»، «ونکوور»، «ای. پی. ای» و «ام. ال. ای» شیوه‌های رایج استناد به شمار می‌آیند. ما نیز در این مقاله به معرفی و مقایسه ی همین شیوهها می‌پردازیم و از دیگر شیوه‌های استناد چشم می‌پوشیم.
استنادها را به دو شیوه ی می‌توان سامان داد: درون متن و بیرون از متن؛ این شیوهها به «درون‌متنی» و «برون‌متنی» شهرت یافته‌اند. پاره‌ای از شیوه‌های رایج استناد، مانند شیوه‌های «ای. پی. ای» و «ام. ال. ای.» تنها برای استناد درون‌متنی کاربرد دارند و پاره‌ای مانند شیوه ی «ونکوور» تنها برای استناد برون‌متنی. با استفاده از برخی شیوهها، مانند شیوه ی «شیکاگو» هم می‌توان به صورت درون‌متنی استناد کرد و هم به صورت برون‌متنی. در ادامه ی مقاله، در این زمینه بیشتر خواهیم گفت.
شیوه‌های استناد برون‌متنی
شیوه‌های استناد برون‌متنی، شیوه‌هایی هستند که مطابق با قواعد آن‌ها، سند مورد ارجاع در جایی خارج از متن ـ اعم از پایین صفحه، پایان فصل، یا انتهای متن ـ درج می‌شود و در متن، تنها نشانه و نمادی که معمولاً عدد است، سند مورد نظر را مشخص می‌کند. بدیهی است که همان نشانه‌ها و نمادها در آغاز هر سند نیز درج می‌گردد و بدین ترتیب، رابطه ی میان نشانه ی به کار رفته در متن، و سند مورد ارجاع برقرار می‌شود (حرّی و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۸). همان‌طور که گفته شد، استنادها را می‌توان بر اساس شیوه‌های ونکوور و شیکاگو به صورت برون‌متنی، درج کرد.
شیوه‌های استناد درون‌متنی
شیوه‌های استناد درون‌متنی، شیوه‌هایی هستند که مطابق قواعد آن‌ها، پس از نقل مطلب در نوشته، مشخصات کوتاهی از مآخذ، معمولاً شامل نام‌خانوادگی پدیدآورنده، تاریخ نشر و شماره ی صفحه، به ترتیب در داخل پرانتز می‌آید، مانند: (حرّی و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۸). با شیوه‌های «ای. پی. ای»، «ام. ال. ای» و «شیکاگو» می‌توان به صورت درون‌متنی، استناد کرد.
شیوه‌نامه ونکوور
«شیوه‌نامه ی ونکورور» (1) به‌وسیله ی کمیته ی بین‌المللی ویراستاران نشریات زیست‌پزشکی تدوین شده است. این شیوه ی استناد، مبتنی بر نظام توالی استناد است. مطابق این شیوه، قاعده ی کلی برای استناد در متن این است که منابع به ترتیب استناد، با استفاده از اعداد، در داخل پرانتز یا کروشه، یا به صورت زبرنوشت (بالانویس) (2)، شماره‌گذاری می‌شوند. به هر منبع فقط یک شماره اختصاص می‌یابد؛ آن هم در اولین مکانی که در متن، مورد استفاده قرار می‌گیرد. از همین شماره در استنادهای مکرر به آن منبع، صرف‌نظر از مکان بعدی استناد، استفاده می‌شود (حرّی و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۱۱۱). در پایان متن، فهرست مشخصات منابع به ترتیب استنادها آورده می‌شود.
نمونه: استناد فرایندی ذهنی و فرهنگی [۱] و در عین حال عملی اجتماعی است. [۲] فهرست منابع مورد استناد نیز یکی از مهم‌ترین اجزاي همه ی آثار تحقیقی و تألیفی است. [۳]
شیوه‌نامه شیکاگو
«شیوه‌نامه ی شیکاگو» (3) یا شیوه‌نامه ی علوم انسانی را دانشگاه شیکاگو آمریکا تدوین کرده است. این شیوه‌نامه بیشتر در حوزه ی ادبیات، تاریخ و هنر به کار می‌رود. این شیوه ی استناد را هم به صورت برون‌متنی و هم به صورت درون‌متنی می‌توان به کار گرفت.
اگر بخواهیم مطابق شیوه‌نامه ی شیکاگو، استنادها را به صورت برون‌متنی تنظیم کنیم، اطلاعات مربوط به منابع مورد استناد، در یادداشت‌ها ارائه می‌شود. این یادداشت‌ها که یادداشت‌های ارجاعی نامیده می‌شوند، گاه در انتهای هر صفحه یا در انتهای هر فصل، و گاه در انتهای اثر ظاهر می‌شوند. وقتی یادداشت‌های ارجاعی در پایین هر صفحه ظاهر شود، به آن‌ها پانویس یا پانوشت، و وقتی در انتهای فصل یا پایان اثر می‌آیند، به آن‌ها پی‌نویس یا پی‌نوشت گفته می‌شود. با وجود یادداشت‌های ارجاعی، ارائه ی فهرست منابع در پایان اثر، اختیاری است؛ بهویژه اگر یادداشت‌های ارجاعی به صورت پی‌نوشت درج شود. فهرست منابع و پانویس از لحاظ نوع اطلاعات، تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. تفاوت عمده ی آن‌ها به ساختار و شیوه ی نقطه‌گذاری بر‌می‌گردد. در پانویس، نام و نام‌خانوادگی پدیدآورنده یا پدیدآورندگان، به ترتیب طبیعی می‌آید؛ اما در فهرست منابع، این دو جزء، مقلوب می‌شوند؛ یعنی نخست نام‌خانوادگی و پس از آن نام پدیدآورنده می‌آید (حیاتی و علیجانی، ۱۳۸۹، ص. ۹۱).
نظام نویسنده ـ تاریخ
بر اساس شیوه‌نامه ی شیکاگو، استنادها را به صورت درون‌متنی نیز می‌توان سامان داد؛ در شیوه‌نامه ی شیکاگو، راهکاری برای استناد درون‌متنی ارائه شده است که به آن نظام استناد «نویسنده ـ تاریخ» می‌گویند. در نظام نویسنده ـ تاریخ، هنگام استناد به منبعی در متن، نام‌خانوادگی پدیدآورنده، تاریخ انتشار اثر، و در صورت نیاز شمارۀ صفحه‌ای که به آن استناد شده است، در پرانتز آورده می‌شود، مانند: (حرّی ۱۳۸۲، ۵۶). البته گاهی که به نام نویسنده در بافت متن اشاره می‌شود، ذکر آن در پرانتز ضرورتی ندارد. مشخصات کامل منابع مورد استناد، در فهرستی با عنوان «فهرست منابع» در پایان اثر می‌آید. در فهرست منابع، سال انتشار اثر، بلافاصله پس از نام پدیدآورنده قرار می‌گیرد، سپس عنوان اثر و وضعیت نشر ذکر می‌شود. در ادامه، خواهیم گفت که در شیوه ی «ای. پی. ای» نیز استنادهای درون متن، به همین صورت و با اندک تفاوتی می‌آید.
شیوه‌نامه ی انجمن روان‌شناسی آمریکا (ای. پی. ای)
شیوه‌نامه ی «ای. پی. ای» (4) را انجمن روان‌شناسی آمریکا تدوین کرده است و بیشتر در حوزه ی علوم اجتماعی، علوم رفتاری، تعلیم و تربیت، علوم پرستاری، و بهداشت کاربرد دارد. این شیوه‌نامه که مبتنی بر نظام درون‌متنی است، به نظام استناد «نام ـ سال» نیز شهرت دارد. بر اساس این شیوه‌نامه، ارجاع به آثار نویسندگان، در داخل پرانتز با ذکر نام‌خانوادگی نویسنده و سال نشر اثر و صفحه، در خود متن است، مانند: (فتاحی ۱۳۹۰، ص. ۷۸). در پایان متن، مشخصات کتاب‌شناختی منابع، به صورت فهرستی الفبایی (بر حسب نام‌خانوادگی نویسندگان) تنظیم می‌شود.
تفاوت‌های شیوه شیکاگو و ای. پی. ای
1.در شیوه‌نامه ی شیکاگو، در فهرست منابع، تنها ترتیب نام نویسنده ی نخست معکوس می‌شود و برای نویسندگان دوم و پس از آن، ترتیب نام کوچک و نام‌خانوادگی حفظ می‌شود؛ اما در شیوه‌نامه «ای. پی. ای» ترتیب نام کوچک و نام‌خانوادگی همه نویسندگان معکوس می‌شود.
2.در شیوه‌نامه ی شیکاگو، ضبط نام اول و میانی نویسندگان آثار انگلیسی بر اساس شکلی است که روی صفحه عنوان اثر آمده است و الزامی برای استفاده از حروف اول آن وجود ندارد؛ اما در شیوه‌نامه «ای. پی. ای»، تنها حروف اول نام اول و میانی نویسندگان نوشته می‌شود. برای آثار فارسی در هر دو شیوه‌نامه ضبط نام اول و میانی نویسندگان بر اساس شکلی است که روی صفحه عنوان اثر آمده است.
3.تاریخ انتشار آثار در فهرست منابع در شیوه‌نامه «ای. پی. ای» در پرانتز، و در شیوه‌نامه ی شیکاگو بدون پرانتز نوشته می‌شود.
4.در استنادهای درون‌متنی شیوه‌نامه ی شیکاگو (نظام نویسنده ـ تاریخ)، میان نام خانوادگی نویسنده و تاریخ انتشار، علامتی قرار نمی‌گیرد، و شماره ی صفحه(ها) نیز بلافاصله پس از علامت ویرگول می‌آید، مانند: (محمدی 138۰،۷۲). اما در استنادهای درون‌متنی در شیوه ی «ای. پی. ای»، میان نام‌خانوادگی نویسنده و سال انتشار آثار، علامت ویرگول قرار می‌گیرد. شماره صفحه نیز پس از علامت ویرگول و «p.» یا «pp.» در آثار انگلیسی و «ص.» یا «ص‌ص.» در آثار فارسی آورده می‌شود، مانند: (حری و شاهبداغی 138۳، ص. ۷۲).
شیوه‌نامه انجمن زبان مدرن آمریکا (ام. ال. ای)
شیوه‌نامه ی «ام. ال. ای» (5) که به دست انجمن زبان آمریکا تدوین شده است، بیشتر با حوزه‌هایی از علوم سازگاری دارد که نقل قول مستقیم از اشخاص، به دلیل استناد به اعتبار گوینده، اهمیت دارد. در این شیوه که مبتنی بر نظام «نام ـ صفحه‌شمار» است، برای استناد در متن، نخست، نام‌خانوادگی پدیدآورنده و پس از آن یک فاصله، آن‌گاه شماره ی صفحه ی مورد استناد، داخل پرانتز درج می‌شود. در این شیوه‌نامه، برای ذکر صفحه‌شمار از علامت اختصاری صفحه، استفاده نمی‌شود، مانند: (احمدی ۶۵). فهرست اطلاعات کتاب‌شناختی منابع مورد استناد، در پایان متن، طبق قواعد ویژه ی این شیوه‌نامه آورده می‌شود.
مزایا و معایب شیوه‌های استناد برون‌متنی (6)
الف ـ مزایا
- طولانی نشدن متن: اگر بخواهیم نشاني مطلب مورد استناد را داخل متن اصلی بیاوریم، فضایی را در متن اصلی اشغال می‌کند و موجب طولانی شدن متن می‌شود. این مشکل، در شیوه ی استناد درون‌متنی است؛ اما در استناد برون‌متنی، تنها عدد کوچکی در بالای متن مورد استناد آورده می‌شود و در پایین همان صفحه، یا پایان متن، نشاني دقیق منبع می‌آید (رحیمی، ۱۳۸۶، ص. ۱۴۷).
- وقفه نیفتادن در مطالعه: ذکر کردن نشاني‌ها در متن، موجب قطع ارتباط مطالب با یکدیگر و وقفه در مطالعه ی متن و در نتیجه موجب کند شدن سرعت مطالعه خواهد شد. در استناد برون‌متنی که مشخصات منابع، خارج از متن می‌آید، این مشکل وجود ندارد.
- خسته نشدن مخاطب و افزایش فهم مطالب: درنگ‌های پی‌در‌پی که به دلیل ذکر نشاني‌ها در متن، در مطالعه ایجاد می‌شود، پس از مطالعه ی چند صفحه، خواننده را خسته کرده، از ادامه ی مطالعه باز می‌دارد. افزون بر این، وقفه برای مطالعه ی نشاني‌ها، موجب پاره شدن رشته ی مطالب، قطع ارتباط مخاطب با متن و خلل در فهم دقیق آن می‌شود.
- جلب اعتماد خواننده به مستند بودن مطالب: اگر چه در این روش، نشاني‌ها در خارج از متن درج می‌شوند، اما از شیوه‌هایی چون شماره‌گذاری مطالب مورد استناد، و ذکر منابع در پایین صفحه یا پایان مقاله کمک گرفته می‌شود تا خواننده به مستند بودن مطالب اطمینان یابد.
ب ـ معایب
- تأخیر در جلب اعتماد خواننده: در روش استناد برون‌متنی، اگر خواننده ی متن بخواهد نشاني منبع متن مورد استناد را ببیند، یا باید مطالعه را متوقف کند و در پانویس یا پی‌نویس، سراغ آن را بگیرد، یا باید صبر کند و پس از اتمام مطالعه، به مشاهده و بررسی منابع بپردازد. توقف مطالعه برای مشاهده پانویس یا پی‌نویس، روند مطالعه را مختل خواهد کرد و تأخیر در مشاهده ی منبع نیز موجب تأخیر در جلب اعتماد خواننده خواهد شد؛ در حالی که در شیوه ی استناد درون‌متنی این مشکل برطرف شده است و خواننده حین مطالعه ی متن می‌تواند به‌سرعت نشاني منبع را ببیند و به مطالعه ادامه دهد.
- رایج نبودن این شیوه استناد: نمی‌توان گفت شیوه‌های استناد برون‌متنی منسوخ شده‌اند، اما امروزه بیشتر مجلات معتبر، از شیوه‌های درون‌متنی استناد، استفاده می‌کنند.
برخی مزایا و معایب استفاده از پانویس و پی‌نویس
- برخی منابع، به دلایل اقتصادی و همچنین زیباشناختی، استفاده از یادداشت‌های انتهایی یا پی‌نویس‌ها را به پانویس‌ها ترجیح می‌دهند.
- از آن‌جا که یادداشت‌ها باید به طور متوالی شماره‌گذاری شوند، در شماره‌گذاری پانویس‌ها که در آن اعداد ارجاعی هر صفحه به طور جداگانه در همان صفحه از عدد یک آغاز می‌شود و در همان صفحه، خاتمه می‌یابد، هر تغییری در صفحه‌آرایی منجر به تغییر اعداد ارجاعی کلیه صفحات می شود.
- در نظام مبتنی بر پی‌نویس، به دنبال هر نوع یادداشتی که به متن افزوده یا از آن کاسته شود، اعداد سراسر متن مقاله یا فصل باید تغییر کند؛ اما در نظام مبتنی بر پانویس، فقط اعداد همان صفحه تغییر می‌یابد.
- در نظام مبتنی بر پانویس، دسترس خواننده به یادداشت‌های مربوط به منابع مورد استناد، هنگام مطالعه ی متن، آسان‌تر از نظام مبتنی بر پی‌نویس است (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص. ۳۳).
مزایا و معایب شیوه‌های استناد درون‌متنی
الف ـ مزایا
- امانتداری و اعتمادسازی: هدف از استناد و ذکر منبع، دست‌کم دو چیز است: ۱. امانتداری؛ ۲. جلب اعتماد مخاطب و ارجاع او به منابع. با توجه به این دو نکته، روشن است که در روش نشاني‌دهی درون‌متنی، اولاً حفظ امانت در نقل مطلب، ظهور بیشتری دارد و دیگر این‌که به جلب اعتماد خواننده، کمک خواهد کرد (رحیمی، ۱۳۸۶، ص. ۱۴۷).
- سرعت در جلب اعتماد خواننده: در شیوه‌های برون‌متنی، خواننده برای مشاهده ی منبع، باید مطالعه را متوقف کند و از متن اصلی جدا شود تا بتواند در پانویس یا پی‌نویس، نشاني متن مورد استناد را مشاهده کند. گاهی مخاطب برای پاره نشدن رشته ی مطلب، ترجیح می‌دهد متن را تا پایان بخواند، آن‌گاه به سراغ منبع برود. این موضوع، موجب تأخیر در جلب اعتماد خواننده خواهد شد؛ اما در شیوه‌های درون‌متنی، خواننده بدون این‌که مطالعه را متوقف کند، نشاني اجمالی منبع را می‌بیند و اعتمادش زودتر جلب می‌شود. در پایان نيز برای اطمینان بیشتر، اطلاعات مفصل‌تری از متن مورد استناد را در فهرست مآخذ خواهد دید.
- رواج بیشتر این روش استناد: امروزه بیشتر نشریات علمی، از شیوه‌های استناد درون‌متنی بهره می‌گیرند. یکدستی استنادها در نگارش‌های علمی اقتضا می‌کند که از شیوه‌های رایج استناد، استفاده کنیم.
ب ـ معایب
- طولانی شدن متن: گنجاندن نشاني منابع مورد استناد، در متن اصلی، موجب طولانی شدن متن اصلی خواهد شد؛ بهویژه اگر تعداد استنادها بیشتر و نیز عناوین پدیدآورنده یا پدیدآورنده‌گان منبع، طولانی‌تر باشد.
- ایجاد وقفه در مطالعه و قطع ارتباط خواننده با متن: خواننده وقتی به نشاني در متن می‌رسد، ناخودآگاه مطالعه را متوقف می‌کند و پس از مشاهده ی نشاني منبع، مطالعه را از سر می‌گیرد. وقفه‌های مکرر در حین مطالعه، موجب قطع ارتباط خواننده با متن می‌شود و حواس خواننده را پرت می‌کند.
- ایجاد خستگی در خواننده و خلل در فهم دقیق مطالب: برخی بر این باورند که آوردن نشاني در لابه‌لای متن اصلی، موجب خستگی و تشویش ذهن خواننده می‌شود و فهم مطلب را برای او دشوار می‌کند.
- به هم خوردن یکدستی مطالب و ایجاد آشفتگی در نوشته: آوردن نشاني منابع در متن اصلی، بهویژه اگر منبع از نوع لاتین باشد، یکدستی و تناسب ظاهری متن را به هم می‌زند و در متن، نوعی آشفتگی ایجاد می‌کند.
معیارهای سنجش روش‌های استناد
اگر کارکرد اصلی استنادهای علمی را امانتداری، اعتباربخشی به پژوهش و ارجاع خواننده به منابع بدانیم، بیشتر شیوه‌های رایج و غیر رایج استناد، این اهداف را محقق خواهد کرد؛ اما همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، در بهکارگیری شیوه‌های استناد باید مسائل دیگری را نیز در نظر بگیریم:
- سهولت و سرعت با حفظ تمرکز ذهنی خواننده در رؤیت منابع؛
- مقتضیات رشته‌ای و رواج جهانی، برای برای هماهنگی با جامعه ی جهانی پژوهش؛
- زمینه‌سازی برای سهولت فرایند نمایه ی استنادی و مطالعات علم‌سنجی. مختصر این‌که، هیچ‌یک از شیوه‌های رایج استناد برتری مطلق ندارد؛ بلکه هر یک از شیوهها مزیت نسبی بر دیگری دارد و اگر هم ملاکی برای برتری بیابیم، یکی از این موارد است: اول، سهولت و سرعت در رؤیت منابع؛ دوم، حفظ تمرکز ذهنی خواننده و سوم، رواج جهانی؛
- مقتضیات رشته‌ای (قراملکی و شالباف، ۱۳۸۶، ص. ۱۴۸).
درباره ی دو ملاک نخست، در بخش بررسی مزایا و معایب شیوه‌های استناد، سخن گفتیم؛ درباره ی رواج جهانی باید بگوییم که شیوه‌های چهارگانه‌ای که در این مقاله مورد بحث ما هستند، شیوه‌های رایج جهانی به شمار می‌آیند و از این جهت، گزینش هر یک از آن‌ها تفاوتی با دیگری نخواهد داشت. درباره ی مقتضیات رشته‌ای نیز به دلیل اهمیت آن، در بخشی جداگانه نکاتی را خواهیم گفت؛ پیش از آن، به شیوه‌های پیشنهادی سازمان جهانی استاندارد (ایزو) اشاره مي‌کنیم.
استاندارد ایزو 690 برای استنادهای علمی
استاندارد ایزو ۶۹۰ (۱۹۸۷) سه روش برای استناد ارائه کرده است:
- «روش ارجاعات عددی: در این روش، منابع به ترتیبی که مورد استناد قرار می‌گیرند، شماره‌گذاری می‌شوند و به همان ترتیب در فهرست مآخذ ظاهر می‌شوند. به هر منبع، صرف‌نظر از تعداد دفعات استناد، تنها یک شماره اختصاص داده می‌شود. اعداد نیز در متن به صورت زبرنوشت (7) یا داخل کروشه ظاهر می‌شوند.» (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۶). می‌توان گفت شیوه ی استنادی ونکوور با این استاندارد مطابق است؛
- «روش یادداشت‌های جاری: در این روش نیز استنادها به صورت پیاپی شماره‌گذاری شده و به یادداشت‌ها ارجاع داده می شوند. این یادداشت‌ها ممکن است اطلاعات دیگری جز استنادها را نیز در بر داشته باشند. در این روش، یک منبع به ازاي هر بار استناد، یک شماره می‌گیرد. اعداد نیز در متن به صورت زبرنوشت یا داخل کروشه نشان داده می‌شوند.» (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۵). شیوه ی استنادی برون‌متنی شیکاگو، نمونه‌ای از این استاندارد به شمار می‌آید؛
- «روش سرشناسه و تاریخ: در این روش، عنصر سرشناسه ی منبع مورد استناد، تاریخ نشر، و در صورت لزوم، شماره ی صفحه داخل کمانک در متن ظاهر می‌شوند.ترتیب حضور منابع در فهرست مآخذ نیز مبتنی بر نظم الفبایی است.» (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۶). این روش به شیوه ی استنادی ای. پی. ای و نظام نویسنده ـ تاریخ شیکاگو اشاره دارد (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۶).
بر این اساس، می‌توان گفت دست‌کم سه شیوه ی استنادی شیکاگو، ونکوور و ای. پی. ای با استانداردهای ایزو سازگارند.
مقتضیات رشته‌ای
اغلب شیوه‌های بین‌المللی استناد، بر اساس مقتضیات رشته‌ای علوم تدوین شده‌اند؛ مثلاً شیوه ی انجمن روان‌شناسی آمریکا (ای. پی. ای) برای آثار حوزه ی علوم اجتماعی و رفتاری، و شیوه ی ونکوور و کتابخانه ی ملی پزشکی آمریکا (ان. ال. ام) برای استفاده در آثار علوم پزشکی شکل گرفته‌اند. با وجود این‌که اغلب شیوه‌های استناد، مبتنی بر مقتضیات رشته‌ای تدوین شده‌اند، به نظر می‌رسد در پاسخ به این سؤال که کدام شیوه ی استناد متناسب کدام حوزه ی تخصصی است، قطعیتی وجود ندارد؛ به عنوان مثال، در بسیاری منابع، شیوه ی «ای. پی. ای» یا همان شیوه ی انجمن روان‌شناسی آمریکا از شیوه‌های متناسب با حوزه ی علوم اجتماعی و رفتاری به شمار آمده است؛ اما بهکارگیری آن در حوزه ی پرستاری و حتی علوم انسانی نیز رایج است. (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص ۲۷).
نقل قول یا ارجاع
نکته ی دیگری که اشاره به آن خالی از فایده نیست این‌که، «میزان اهمیت کلمات و ساختار نحوی متن مورد استناد نیز بر انتخاب شیوه ی استناد تأثیر می‌گذارد؛ به این صورت که میان نقل قول مستقیم از یک منبع و ارجاع به آن، تفاوت وجود دارد. این تفاوت شاید اندک باشد، اما مهم است؛ زیرا میزان تأکید بر هر یک از این دو عمل، انتخاب شیوه‌های استناد متفاوتی را می‌طلبد. معمولاً نویسنده، زمانی از نقل قول مستقیم بهره می‌گیرد که احساس می‌کند مؤلف اصلی، مطلب را به نحو مطلوب، خردمندانه، خلاق و موجز بیان کرده است. بنابراین، ترجیح می‌دهد مطلب را با همان ساختار نحوی و معنایی به مخاطب خود انتقال دهد. این مسأله در رشتههای علوم انسانی مانند تاریخ و ادبیات بسیار مهم است؛ زیرا در این حوزه‌ها کلمات نیز به اندازه ی بار معنایی که منتقل می‌کنند، واجد اهمیت‌اند. بنابراین، نخستین شیوه ی استنادی که در حوزه ی علوم انسانی اهمیت می‌یابد، شیوه ی انجمن زبان مدرن آمریکا (ام. ال. ای) است؛ زیرا در این شیوه، پس از نقل قول مستقیم از یک منبع، نام‌خانوادگی پدیدآورنده و شماره ی صفحات به‌تنهایی ظاهر می‌شود. در رشتههای علمی، از نقل قول، کمتر استفاده می‌شود و ارجاع به آثار مورد استناد، کاربرد بیشتری دارد. هدف از مراجعه به آثار دیگران، استفاده از یافته‌ها و نتایج پژوهش‌های پیشین است. در واقع، در این قبیل رشته‌ها، کلمات و ساختار نحوی نویسنده ی اثر مورد استناد، اهمیت چندانی ندارد؛ بلکه یافته‌ها و نتایج پژوهش‌ها مهم است. بنابراین، در شیوه ی انجمن روان‌شناسی آمریکا (ای. پی. ای) نام نویسنده و تاریخ نشر اثر مورد استناد، اغلب بدون شماره ی صفحه، پس از بیان مطلب می‌آید. می‌توان نتیجه گرفت که این شیوه ی استناد، مناسب بیشتر رشتههای علمی است (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۷، ص. ۲۷).
نتیجه
پیش از این گفتیم که هیچ‌یک از شیوه‌های استناد، برتری مطلق بر دیگری ندارد و هر یک بسته به نوع کاربرد، برتری نسبی بر دیگری دارد؛ یعنی از هر یک از شیوه‌های استناد، در نوشته‌های پژوهشی می‌توان سود برد؛ اما در عین حال، اخلاق پژوهش، بر سهولت و سرعت در رؤیت مآخذ با حفظ تمرکز ذهنی خواننده تأکید می‌کند. بر این اساس، ارجاع درون‌متنی، ترجیح دارد. و به همین دلیل این شیوه رواج جهانی یافته است و در کشور ما نیز بسیاری از مراکز پژوهشی، مانند دانشگاه تهران، دانشگاه تربیت مدرس، دائره ی‌المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه ی جهان اسلام و بسیاری ازمجله‌های علمی ـ پژوهشی از این شیوه تبعیت می‌کنند (قراملکی و شالباف، ۱۳۸۶، ص. ۱۴۸). افزون بر این، از میان شیوه‌های استناد برون‌متنی، شیوه‌نامه ی شیکاگو، و از شیوه‌های استناد درون‌متنی، نظام استنادی نویسنده ـ تاریخ شیوه‌نامه ی شیکاگو و همچنین شیوه‌نامه انجمن زبان مدرن آمریکا، ام. ال. ای، با متون علوم انسانی و اسلامی سازگاری بیشتری دارد. شیوه‌نامه ی انجمن روان‌شناسی آمریکا (ای. پی. ای) نیز برای پژوهش‌های نوشتاری رشتههای دیگر علوم، مناسب‌تر است.
با توجه به این‌که بسیاری از پژوهشگران، از نرم‌افزارهای علوم اسلامی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در پژوهش‌های خود بهره می‌برند، اگر ابزارها و امکانات استنادی نرم‌افزارهای علوم اسلامی، بر اساس شیوه‌نامه ی برون‌متنی شیکاگو و شیوه‌نامه ی درون‌متنی «ام. ال. ای» و نظام استنادی نویسنده ـ تاریخ شیکاگو، طراحی شود، گام بلندی در هماهنگی و یکسانی شیوه‌های استنادی پژوهش‌های علوم اسلامی برداشته خواهد شد. استفاده از شیوه‌های پیش‌گفته، در رشتههای علوم انسانی و اسلامی، ساختار استنادی پژوهش‌های این حوزه‌ها را به معیارهای جهانی نزدیک‌تر می‌کند و زمینه‌ساز فرایند نمایه ی استنادی و مطالعات علم‌سنجی خواهد بود.
جدول زیر برای نشادن دادن مثال‌های هر یک از شیوه‌های چهارگانه ی استناد و مقایسه ی آن‌ها با یکدیگر، تهیه شده است؛ گفتنی است، بخش عمده ی جدول زیر بر اساس کتاب شیوه‌های استناد در نگارش‌های علمی: رهنمودهای بین‌المللی، اثر دکتر حرّی و خانم شاهبداغی، تنظیم شده است. برای رعایت اختصار، تنها شیوه ی استناد به کتاب‌ها و مقالات، در ساده‌ترین حالت، نشان داده شده است:
|
۱. شیوه‌نامه ی شیکاگو |
|
|
۱ـ۱. نمونه‌های مشخصات کتاب، در یادداشت‌های ارجاعی/ پانویس‌ها/ پی‌نویس‌ها |
|
|
کتاب با یک نویسنده |
1. عباس حری، آیین نگارش علمی، ویرایش ۳ (تهران: هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، ۱۳۸۱)، ۸۶. |
|
کتاب با دو یا سه نویسنده |
2. سعید ناجی، مسعود عزیزی، و سیامک بشیری، علت‌شناسی بزهکاری کودکان، ویرایش ۳ (تهران: نوید فردا، ۱۳۸۲)، ۳۵. |
|
کتاب با بیش از سه نویسنده |
3. پرویز رویایی و همکاران، سیری در ادبیات معاصر، ویرایش ۵ (تهران: نشر آوا، ۱۳۸۲)، ۳۵۰ـ۳۸۴. |
|
کتاب با مترجم، ویراستار یا گردآورنده |
4. جیمز جویس، درآمدی بر ادبیات مدرن، ترجمه پرویز اعتمادی (تهران: عنایت، ۱۳۸۱)، ۱۹۹. |
|
کتاب با پدیدآورنده ی سازمانی |
5. کمسیون نشریات علوم پزشکی کشور، دستنامه تدوین مقالات علوم پزشکی (تهران: دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی،۱۳۸۲)، ۳۵. |
|
کتاب چند جلدی |
6. پرند منصورنیا، دانشنامه جغرافیا، ۶ ج. (تهران: کویر، ۱۳۸۱)، ۵۶ـ۸۶. |
|
۱ـ۲. نمونه‌های مشخصات کتاب در فهرست مآخذ |
|
|
کتاب با یک نویسنده |
حری، عباس. آیین نگارش علمی. ویرایش ۳. تهران: هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، ۱۳۸۲. |
|
کتاب با دو یا سه نویسنده |
ناجی، سعید، مسعود عزیزی، و سیامک بشیری. علت‌شناسی بزهکاری کودکان. ویرایش ۳. تهران: نوید فردا، ۱۳۸۲. |
|
کتاب با بیش از سه نویسنده |
رویایی، پرویز، صمد نعمت‌آبادی، پرویز نجدآبادی، و نسترن الهام‌بخش. سیری در ادبیات معاصر. تهران: نشر آوا، ۱۳۸۲. |
|
کتاب با مترجم، ویراستار یا گردآورنده |
جویس، جیمز. درآمدی بر ادبیات مدرن. ترجمه ناصر شاپور. تهران: عنایت، ۱۳۸۱. |
|
کتاب با پدیدآورنده ی سازمانی |
کمسیون نشریات علوم پزشکی کشور. دستنامه استناد برای مقالات علوم پزشکی. تهران: دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، ۱۳۸۲. |
|
کتاب چند جلدی |
منصورنیا، پرند. دانشنامه جغرافیا. ۶ ج. تهران: کویر، ۱۳۸۱. |
|
۱ـ۳. نمونه‌های مشخصات مقاله ی مجله، در یادداشت‌های ارجاعی |
|
|
مقاله با یک پدیدآور |
داوود تمهیدی، «در جستجوی صلح و دموکراسی: اقتصاد دنیا پس از جنگ ویتنام،» گزارش اقتصادی ۲ (۱۳۸۲): ۲۵۳. |
|
مقاله با چند پدیدآور |
مستانه ترکاشوند، علیرضا میوندی، و ژاسمین رویایی، «آسیب‌شناسی شعر معاصر،» کارنامه ۲، ش. ۴ (۱۳۸۰): ۱۲۳. |
|
۱ـ۴. نمونه‌های مشخصات مقاله ی مجله، در فهرست مآخذ |
|
|
مقاله با یک پدیدآور |
تمهیدی، داوود. «در جستجوی صلح و دموکراسی: اقتصاد دنیا پس از جنگ ویتنام،» گزارش اقتصادی ۲ (۱۳۸۲): ۲۵۳. |
|
مقاله با چند پدیدآور |
ترکاشوند، مستانه، علیرضا میوندی، و ژاسمین رویایی. «آسیب‌شناسی شعر معاصر،» کارنامه ۲، ش. ۴ (۱۳۸۰): ۱۲۳. |
|
شیوه‌نامه ی شیکاگو، نظام نویسنده ـ تارخ |
|
|
استناد به کتاب با یک پدیدآور، در متن |
(حرّی ۱۳۸۲، ۵۶) |
|
استناد به کتاب با دو پدیدآور |
(حری و شاهبداغی 138۳، ۱۲۳) |
|
۲. شیوه‌نامه ی ونکوور |
|
|
۲ـ۱. نمونه‌های مشخصات کتاب، در فهرست منابع |
|
|
استناد به کتاب با یک پدیدآور |
احمدی محمد. صرع کودکان. ویرایش ۵. تهران: کوکب؛ ۱۳۸۰. |
|
استناد به کتاب با دو تا شش پدیدآور |
عزیزی مسعود، بشیری رامک، مبشر پیمان، نادی نوید، ناجی سعید، احسانی پرند. علت‌شناسی صرع کودکان. ویرایش ۳. تهران: پزشکیار؛ ۱۳۸۲. |
|
۲ـ۲. نمونه‌های مشخصات مقاله ی مجله، در فهرست منابع |
|
|
استناد به مقاله با یک تا شش پدیدآور |
رعایتی افرا، مبینی مبین، ناصرزاده احمد، مشیری مهرداد. بررسی علل بروز تشنج در نوزادان. پژوهش در پزشکی ۱۳۸۲؛ ۱۴ (۴): ۷۸ـ۹۶. |
|
۳. شیوه‌نامه ی ای. پی. ای |
|
|
۳ـ۱. نمونه‌هایی از استناد به کتاب |
|
|
استناد به کتاب با یک پدیدآور، در متن |
(حرّی، ۱۳۸۲، ص. ۵۶) |
|
روش درج منبع در فهرست منابع (کتابنامه) |
حرّی. عباس (۱۳۸۱). آیین نگارش علمی (ویرایش ۳). تهران: هیأت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور، دبیرخانه. |
|
استناد به کتاب با دو تا شش پدیدآور، در متن |
اولین مرتبه ی استناد: (حسینی، مجتهدی، فرامرزپور، دارابی، و احسانی، ۱۳۸۲، ص.۸۷) دومین مرتبه ی استناد: (حسینی و دیگران، ۱۳۸۲، ص.۸۷) |
|
روش درج منبع در فهرست منابع (کتابنامه) |
ملکی، اسماعیل؛ سهرابی، اعتماد؛ بشیری، حسن؛ سلوکی، مصطفی؛ بینایی، مینو؛ و احتشامی، رامین (۱۳۸۲). بیماری‌های کودکان (ویرایش ۲). تهران: پزشکیار. |
|
۳ـ۲. نمونه‌هایی از مشخصات مقاله ی مجله در فهرست منابع (شیوه ی استناد به مقاله، در متن، مانند استناد به کتاب است). |
|
|
مقاله ی مجله، بدون شماره ی دوره |
میثاقی، مهوش (۱۳۸۲). مطالعه ی علل اضطراب دختران مدرسه ی راهنمایی ارشاد کرمان. روان‌شناسی امروز، ۵، ۴۵ـ۶۲. |
|
مقاله ی مجله، با شماره ی دوره |
حرّی، عباس (۱۳۸۲). مروری بر مفاهیم و نظریه‌ها در قلمرو اطلاع‌شناسی. اطلاع‌شناسی، ۱ (۱)، ۹ـ۳۴. |
|
۴. شیوه‌نامه ی انجمن زبان مدرن آمریکا (MLA) |
|
|
نمونه‌هایی از استناد به کتاب |
|
|
استناد در متن |
(احمدی ۶۵) |
|
روش درج مشخصات کتاب با یک پدیدآور، در فهرست منابع (کتابنامه) |
احمدی، محمد. روان‌شناسی کودکان. ویرایش ۵. تهران: کوکب، ۱۳۸۰. |
|
روش درج مشخصات کتاب با سه پدیدآور، در فهرست منابع (کتابنامه) |
نادری، مسعود، رامک بشیری و رومینا ناجی. علت‌شناسی یک فاجعه: مطالعه ی تحلیلی طلاق در ایران. ویرایش ۳. تهران: کوکب، ۱۳۸۲. |
|
نمونه‌هایی از مشخصات مقاله ی مجله در فهرست منابع (شیوه ی ارجاع در متن، شبیه کتاب انجام می‌شود.) |
|
|
روش درج مشخصات مقاله با یک پدیدآور، در فهرست منابع (کتابنامه) |
پاکنژاد، عبدالله. "آسیب‌های ناشی از عدم رعایت قواعد مهندسی زلزله در ساخت و ساز شهر بم. "مهندسی زلزله ۷ (۱۳۸۲): ۲۵ـ۴۵. |
|
روش درج مشخصات مقاله با سه پدیدآور، در فهرست منابع (کتابنامه) |
رعایتی، افرا، فاطمه مجتهدی و عباس ندامتی. «بررسی علل بروز بزهکاری کودکان.» فصلنامه اجتماع امروز ۵. ۴ (۱۳۸۱): ۴۵ـ۵۸. |
پی نوشت ها:
منابع: