از سوی دیگر، توسعه روزافزون فنّاوری و انفجار اطّلاعات در قرن اخیر، نیاز ما را به استفاده از ابزارهای جدید در فنّاوری اطّلاعات افزایش داده است؛ نیازهایی که دیگر حتی با امکانات و منابع موجود در یک سیستم بسته سازمانی نیز برآورده نخواهد شد و ناچار به استفاده از منابع جامعی از اطلاعاتی خواهیم بود که روزانه در اطراف ما تولید و مورد استفاده قرار می گیرد.
طی سال های اخیر، تولید روزافزون محتوا و نبود سامانه های مشابه‌یابی بومی ویژه زبان فارسی، میزان کپی پایان نامه ها و سرقت اطلاعات را افزایش داده است؛ اما مرکز نور به پشتوانه سال ها تجربه و غنای محتوایی توانسته است برای این مشکلات راهکارهای مناسبی چون سامانه مشابه یاب متون (سمیم نور) را ارائه نماید که پیامد استفاده از این سامانه، سلامت و توسعه هر چه بیشتر حوزه تحقیق و پژوهش خواهد بود. آموزش کاربران در تولید محتوای علمی مناسب و پرهیزدادن ایشان از کپی برداری و رعایت حقوق مالکیّت معنوی نیز در همین راستا قابل ارزیابی می باشد.
فعالیت های نور در راستای آموزش طلاب
حال جای این پرسش است که مرکز نور در راستای آموزش طلاب چه اقداماتی را انجام داده است؟ در پاسخ به این سؤال باید گفت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی هم زمان با تولد خود در عرصه فنّاوری، از این نیاز غافل نبوده و سال های متمادی، طی بیش از دو دهه با ایجاد معاونت آموزش، وظیفه خویش را در آموزش مبانی استفاده از رایانه و علوم مرتبط با آن به انجام رسانده است؛ ولی در اواخر دهه 80، فعالیت های این واحد آموزشی رو به افول نهاد و به علت کاهش تعداد متقاضیان و هزینه های سنگین آن، دیگر کارآیی اوّلیه را نداشت و همین موضوع، مسئولان را متقاعد نمود که ادامه این روند، دیگر کارآمد نیست و در نتیجه، سازمان آموزش کامپیوتر نور تعطیل گردید.
بعد از تعطیلی این سازمان، واحد آموزشی دیگری جایگزین گردید که در آن، آموزش شیوه استفاده از محصولات نور در سطوح مختلف طراحی شد و در حال حاضر نیز این واحد مشغول فعالیت است.
برای کاربران محصولات نور که با تنوع محصولات نور آشنایی دارند، توجیه لزوم آموزش چگونگی استفاده از نرم افزارهای نور، چندان مشکل نیست. شاید اکثر قریب به اتفاق ایشان با این نظر موافق باشند که خصوصاً در حوزه محصولات پژوهشی، نظیر معاجم موضوعی، عمدتاً نیازمند آموزش اند و متأسفانه، به علّت عدم آشنایی کاربران با شیوه استفاده از این محصولات، بعد از گذشت سالها از تولید محصول فاخری چون «معجم موضوعی بحار الأنوار» و به روز رسانی آن در سال های اخیر، این نرم افزار هنوز جایگاه خود را در فعالیت های پژوهشی حوزه پیدا نکرده است و یا نرم افزار «درایة النور» که کاربری کاملاً تخصصی در حوزه علم رجال دارد، نیازمند آموزش های ویژه است.
نکته دیگر اینکه تنوع محصولات مرکز نور ایجاب می کند که کارگاه ها و کلاس های آموزشی در سطوح مختلف حوزه در سراسر کشور تدارک دیده شود تا علاوه بر اطلاع رسانی در زمینه تولید، کاربران با امکانات پژوهشی جدید دستاوردهای نور آشنا شوند. البته باید پذیرفت که مرکز نور به علّت محدودیت های منابع مالی و انسانی، از این مأموریت خود بازمانده است و نهادهای حوزوی نیز به علّت عدم اطّلاع یا عدم احساس نیاز به موارد مذکور، فعّالیّت و تحرّکی در این زمینه نداشته اند.
تنوّع قالب های محصولات نور و گسترش روزافزون بسترهای تولید و عرضه محصولات، نیازمند اطّلاع رسانی به هنگام و مؤثر است تا کاربران علاوه بر اطلاع از تولیدات جدید بتوانند همگام با فناوری و ابزارهای فنّاورانه، مهارت های خود را توسعه دهند و در یک قالب خاص متوقف نشوند.
برای مثال، رویکرد مرکز در ایجاد پایگاه های پژوهشی ـ به علت مزایای بسیاری که نسبت به لوح فشرده دارد ـ در کنار محصولات لوح فشرده، از مواردی است که لازم است علاوه بر اطلاع رسانی فراگیر به کاربران، در خصوص کارآیی و شیوه استفاده از آن نیز آموزش های لازم ارائه گردد. پایگاه «جامع الأحادیث» و «کتابخانه دیجیتال نور (نورلایب)» و پایگاه «مجلات تخصصی نور (نورمگز)»، از جمله مواردی هستند که کاربرانِ لوح فشرده به علت عدم اطلاع یا عدم توانایی در استفاده از منابع اینترنتی، از آنها غافل اند و این، وظیفه مرکز است که اطّلاع رسانی مناسب در خصوص چرایی ایجاد و شیوه استفاده از این پایگاه ها را برای کاربران خود بازگو نماید. به هر حال، باید اذعان داشت که این حجم فعالیت آموزشی در مرکز نور، پاسخگوی نیازهای مراکز حوزوی نیست و مشکل کاربری محصولات نور و نیز معضلِ پژوهشی که باید مبتنی بر فنّاوری روز باشد، همچنان پابرجاست.
ریشه مشکلات در کجاست؟
شاید بهتر باشد پاسخ این سؤال را با پرسشی دیگر آغاز کنیم و آن اینکه بایسته های یک پژوهش فنّاورانه چیست؟ و برای اینکه یک محقق بتواند امر پژوهش را آغاز کند، باید به چه لوازمی ملتزم باشد؟
ما برای ارائه پاسخ به این سؤال، طرحی به نام «آموزش پژوهش فناورانه در حوزه های علمیه» را آماده کرده ایم که این طرح دربرگیرنده تمامی نیازهای کاربران حوزوی است و در سطحی کلان تر می تواند مدیران حوزوی را نیز شامل شود. در این طرح، ابتدائی ترین نیاز یک پژوهشگر که آشنایی با رایانه و نیز تایپ ده انگشتی است، تا آموزش نرم افزار تخصصی پژوهیار مورد توجه قرار گرفته است.
نکته مهمی که باید بدان توجه نمود، بحث آموزش های اوّلیه و پایه در استفاده از رایانه است که متأسفانه، حتی در سیستم آموزشی کشوری نیز مغفول واقع شده است. ابتدائی ترین این آموزش ها، امکان تایپ سریع در محیط های ویرایشی، چون نرم افزار Word است که نقش مهمی در تمایل یا عدم تمایل به استفاده از این ابزار را در کاربران ایفا می کند.
نکته قابل توجه دیگر، این است که عمده طلاب و دانشجویان با ابزارهای پژوهشی آشنایی ندارند و یا اینکه آشنایی ایشان در این حیطه، بسیار اندک است. این موضوع، باعث شده است کیفیت پژوهش و سرعت آن، کاهش چشمگیری داشته باشد. عدم استفاده صحیح و کامل از نرم افزار Word، عدم آشنایی با نرم افزارهای استناددهی نظیر پژوهیار و نیز عدم تسلّط بر آیین نگارش و ویراستاری متون، از جمله مواردی هستند که در کنار عدم توانایی کاربر در تایپ سریع متن، موجب شده که از علاقه و تمایل او در تولیدات محتوایی و پژوهشی کاسته شود.
تولیدات متنوع مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در زمینه ابزارهای پژوهشی، نیاز مخاطبان را در حوزه های مختلف آموزش برطرف نموده و می توان ادعا کرد از «الف» تا «ی» این امکانات در این مرکز به تولید رسیده است و کاربر می تواند با بهره گیری از این ابزارها، تمامی نیازهای خود را در زمینه پژوهش مرتفع سازد.
آنچه در این طرح مدّ نظر است، آن است که بتوانیم با استفاده از فنّاوری های موجود، پژوهشگرانی تربیت کنیم که بتوانند از این قابلیت ها در تولید محتوا و پژوهش های علمی خود بیشترین استفاده را نمایند. قطعاً این مهارت آموزی باید در یک چرخه پویا و مداوم و با همکاری مراکز حوزوی و مرکز نور صورت گیرد تا بتواند به بهترین شکل ممکن ثمربخش باشد.
دوره‌های آموزشی پژوهش فناورانه در حوزه های علمیه
تجربه سال ها ارتباط با کاربران نرم افزارهای نور، ما را به این باور رسانده است که طلّاب حوزه های علمیّه به علت فقدان یک برنامه منسجم آموزشی مناسب و کامل در استفاده تخصصی از رایانه، در امر پژوهش و آموزش از توانایی لازم برخوردار نیستند. بر همین اساس، در این طرح، یک بسته آموزشی کامل برای سطوح مختلف حوزه پیشنهاد شده که میتواند به عنوان یک ابزار توانمند به طلاب یاری رساند.
پیش بینی ما این است که با اجراء این طرح، تحوّلی شگرف در امر آموزش حوزه صورت گیرد و بر این اساس، بتوان به راهبرد لزوم قرارگرفتن درس آموزش پژوهش فناورانه در روند آموزشی طلاب حوزه های علمیه رسید. برای رسیدن به نتایج مطلوب، لازم است بخش هایی از این مواد درسی، نه به صورت اختیاری که به صورت اجباری تدریس شود و بر اساس مهارت های کسب شده، از دانش پژوهان تحقیق و پژوهش دریافت گردد.
در ادامه نوشتار، به معرفی این طرح می پردازیم.
تعریف دوره
این دوره، متناسب با هر سطح از توانایی طلاب حوزه‌های علمیه، دربرگیرنده آموزش نرمافزارهایی است که پژوهشگر را در مسیر تحقیق یاری می‌رساند.
اهداف دوره
مهم ترین اهداف برگزاری این دوره به شرح ذیل است:
- توانمندسازی و افزایش مهارت طلّاب حوزه‌های علمیّه در مسیر پژوهش؛
- به روزرسانی و تقویّت اطّلاعات طلّاب در استفاده از نرمافزارها و برنامه‌های پژوهش محور؛
- استفاده از توانمندی علمی مرکز در تقویّت بنیه علمی حوزه‌های علمیّه؛
- تقویت تولید محتوای علمی استاندارد در مراکز حوزوی؛
- توسعه کاربری محصولات پژوهش محور در حوزه های علمیّه؛
- توسعه ارتباط کاربران حوزوی با مرکز نور از طریق درگاه آموزش.
دوره‌های پیشنهادی نرم افزارهای کاربردی رومیزی
برای دستیابی به اهداف این طرح، نخست باید به آموزش عمومی و تخصصی نرم افزارهای کاربردی رومیزی پرداخت. سرفصل کلّی آموزش های عمومی و تخصصی دوره، عبارت است از:
الف. آموزش‌های عمومی
- آموزش کامل ویندوز از مبتدی تا پیشرفته (در صورت نیاز)؛
- آموزش تایپ ده انگشتی (به صورت اجباری برای تمام سطوح حوزه). البته بدیهی است که هر طلبه ای در هر سطحی، بیش از یک بار نیازمند آموزش در این زمینه نخواهد بود؛
- آموزش عمومی MS-Word: آشنایی اجمالی با نرم افزار ویرایشگر متن «word» به صورت اجباری؛
- آموزش PowerPoint: آموزش نرم‌افزار و استانداردهای ارائه مطالب در پاورپوینت؛
- آموزش Excel: آشنایی اجمالی با نرم افزار اکسل. این نرم افزار، به علت امکانات فراوان در تحلیل اطّلاعات، جهت مدیران سازمانی کارآیی بسیار بالایی دارد.
ب. آموزش‌های تخصصی
- آموزش آیین نگارش و ویراستاری متون فارسی؛
- آموزش تخصصی شیوه استفاده از Word با گرایش کاربرد در تهیه پایان نامه و مقاله نویسی (به صورت اجباری): نرم افزار Word با قابلیت های متعدّد در زمینه تولید و ویرایش متون، از نرم افزارهایی است که در پژوهش کاربر نقش محوری دارد و کاربران به علّت عدم آشنایی با قابلیت های این نرم افزار، با مشکلات متعددی در تهیه پایان نامه و نگارش مقالات مواجه می شوند. آموزش تخصصی چگونگی استفاده از Word می تواند کاربران را در تهیه متون علمی استاندارد توانمندتر نماید.
- آموزش شیوه جست وجوی تخصصی در اینترنت: یافتن پاسخ های صحیح و دقیق در اینترنت، نیازمند آشنایی با ترفندها و روش های کاوش صحیح در موتورهای جست وجوگر است. آشنایی با ترفندهای موتور جستجوگر گوگل، آشنایی با شیوه استفاده از جست وجوهای پیشرفته در پایگاه هایی چون نورمگز و نورلایب، می تواند نتایج حاصل از تحقیق را واقعی تر، دقیق تر و سریع تر نماید.
دوره‌های پیشنهادی نرم‌افزارهای پژوهشی
در این دوره، همچنین مناسب است نرم افزارهای پژوهشی که به سامان دهی امر تحقیق کمک می کنند نیز آموزش داده شوند. برخی از این محصولات عبارت اند از:
- پژوهیار: این نرم افزار که تنها نرم افزار فارسی در زمینه استناددهی است، کار گردآوری و سازمان دهی و استناددهی منابع با استفاده از شیوه نامه های استاندارد علمی را انجام می دهد. آموزش این نرم افزار، می تواند کمک شایانی به پژوهشگران در تهیه و تولید مقالات و پایان نامه های تحصیلی نماید.
- پایگاه ها و خدمات مبتنی بر داده کاوی نور، نظیر: نویس یار، نمایه یار و سمیم نور.
دوره‌های پیشنهادی نرمافزارها و پایگاه‌های مرکز
به طور کلی، سه دوره در این طرح قابل پیش بینی است که کاربر بعد از آن، به شکل تخصصی با محصولات نور آشنا شده و قادر خواهد بود به بهترین شکل به پژوهش خود بپردازد.
- دوره عمومی: آشنایی عمومی با محصولات مرکز؛
- دوره پیشرفته: آموزش تخصصی قابلیت های فنّی و علمی محصولات نور؛
- کارگاه‌های آموزشی تخصصی نرم‌افزارهای نور: آموزش تخصصی یک نرم افزار در قالب یک کارگاه عملی.
گفتنی است، نکته مهم در این طرح، آن است که آموزش تخصصی نرم افزار Word به همراه تایپ سریع و پژوهیار، به عنوان حداقل واحدهای مورد نیاز در یک پژوهش فنّاورانه می تواند مورد توجه قرار گیرد.
دوره های تکمیلی
هر طرحی، نیازمند دوره های تکمیلی برای کسانی است که می خواهند به شکل گروهی و تخصّصی تر در این عرصه وارد شوند. از این رو، دوره های تکمیلی طرح به شرح ذیل خواهد بود:
- برای مراکز پژوهشی، انجمن های تخصصی حوزه، پژوهشکده ها یا کارگروه های تحقیقاتی که به صورت جمعی در یک اجتماع کوچک کار می کنند، آموزش Outlook می تواند بسیار مفید و اثربخش باشد. این نرم افزار که ارسال و دریافت ایمیل، وظایف تعیین شده برای کارکنان، ثبت ارتباطات و زمان فعالیت را مدیریت می کند، مانند یک CRM (نرم افزار مدیریت ارتباط با مشتریان)، به خوبی می تواند ارتباطات در یک سازمان محدود را سامان بخشد و به صورت متمرکز اطّلاعات کلیه فعالیت های سازمانی را مدیریت نماید. یادگیری این نرم افزار، به عنوان یک آموزش تکمیلی برای مراکز پژوهشی حوزه، توصیه می شود.
- آموزش Total commander (نرم افزار مدیریت فایل ها): این نرم افزار علاوه بر قابلیت های متنوعی که در اختیار کاربر قرار می دهد، می تواند وابستگی کاربر به ماوس را کاهش داده، سرعت کار با رایانه را افزایش دهد.
- آموزش OneNote (از مجموعه آفیس، نرم افزار ثبت و مدیریت مستندات).
- آشنایی با قالبهای متنوّع پیامهای رسانهای، نظیر: شبکه های اجتماعی، چندرسانه، تارنما (وب سایت)، فضاهای اشتراکگذاری، وبلاگ و تلفن همراه.
چند نکته مهم
توجه به نکات مهمّ ذیل برای بهره مندی بهتر و مطلوب از طرح، ضروری است:
- دوره های آموزشی باید به صورت کارگاهی برگزار شوند، تا کارآموزان حداکثر بهره برداری را از دوره ببرند؛
- به شرکت کنندگان در دوره‌های آموزشی، پس از قبولی در آزمون نهایی، از طرف مرکز مدرک تحصیلی ارائه شود؛
- در صورت رایزنی با مراکز مدیریّت حوزه‌های علمیّه، می توان این دوره‌ها را در قالب واحدهای درسی به طلّاب ارائه نمود؛
- دوره‌های پیشنهادی، قابلیت حذف و اضافه خواهند داشت. بسته به نیاز مدارس می‌توان نرم افزارهای دیگری را به این مجموعه افزود یا تعداد آنها را کاهش داد.
سخن پایانی
بدیهی است که مهارت آموزی طلّاب و پژوهشگران در امر تحقیق، گام بلندی در جهت بهبود استانداردهای پژوهشی در حوزه های علمیّه خواهد بود و این مهم، تنها با عزم و اراده مدیریت کلان حوزه به ثمر خواهد نشست. توسعه ارتباطات حوزه و مرکز نور، تربیت پژوهشگران خبره در عرصه تولید محصولات علوم اسلامی و نیز آشنایی با نیازهای اصلی کاربران در حوزه پژوهش، از دیگر دستاوردهای این طرح مهم خواهد بود که امید است با توجه و مساعدت و همّت مسئولان به ثمر بنشیند.
پی نوشت: