در نگاه مفهومی به فهرستنویسی یا ساماندهی اطلاعات کتاب‌شناختی، شبکه‌ای مرتبط از موجودیت‌ها از عناصر کتاب‌شناختی شکل می‌گیرند که جهان کتاب‌شناختی را شکل می‌دهند. بر اساس نگاه مفهومی، جایگاه هر یک از عناصر کتاب‌شناختی در جهان کتاب شناختی تبیین می‌شود. استفاده از این شکل از ساماندهی کتاب‌شناسی‌ها سبب دقیق‌شدن جستجوها، تولید دانش و سهولت یابش اطلاعات می‌شود. در ذیل، به بررسی سیر فهرستنویسی تا شکل‌گیری الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر و در پایان به سودمندی استفاده از این رویکرد مفهومی به ساماندهی اطلاعات کتاب‌شناختی در نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی خواهیم پرداخت.
کلیدواژگان: فهرستنویسی، جهان کتاب‌شناختی، رویکرد مفهومی، اف.آر.بی.آر، شیی‌گرایی.
مقدمه
اطلاعات، به گونه‌های بسیار سامان‌مند شدنی‌اند. رده‌بندی دانش بشری و سازماندهی منابع دانش، یکی از ملزومات اساسی محیط علمی و رکن جداییناپذیر در فرایند رشد و تحول دانش به شمار میآید. (فتاحی، 1380، ص. 61)
سازماندهی اطلاعات را شاید بتوان اعمال ساختار‌هایی بر اطلاعات برای بازیابی آسان و سریع آن دانست. کارشناسان کتابداری و اطلاع‌رسانی این ساختار‌ها را این‌گونه بیان کرده‌اند: فهرستنویسی، طبقه‌بندی، چکیده‌نویسی، و نمایه‌سازی. (fattahi, 2007, p. 29)
طبقه‌بندی، سامان‌بخشی نظام‌وار کتاب‌ها، مجموعه‌ها و دیگر اسناد در همه رسانه‌ها بر پایه موضوع است. تقسیم موضوعی مشخص‌شده عموماً نکته‌های کدبندی‌شده برای عرضه محتوای موضوع منتقل می‌کند. شاکله‌های طبقه‌بندی در کتابخانه‌ها یا طبقه‌بندی‌های کتاب‌شناختی، هم به منزله پایه فهرستنویسی موضوعی و نمایه موضوعی به کار می‌روند و هم برای مرتب کردن فقراتی در قفسه‌ها. (CAMPANARIO, 2003, p. 78)
چکیده‌نویسی، بازنمود مختصر، اما دقیق از محتوای مدرک است. باید بین چکیده و استخراج، تمایز قائل شد. استخراج، نگارش خلاصه‌شده‌ای از یک مدرک است که از طریق بیرون کشیدن جملات از خود مدرک تهیه می‌شود؛ مثلاً دو یا سه جمله از مقدمه به همراه دو یا سه جمله از نتیجه یا خلاصه ممکن است اشاره‌ای مناسب به آن چیزی باشد که یک مقاله درباره آن بحث می‌کند. اکثراً بین چکیده راهنما ـ که گاه چکیده‌های توصیفی نیز نامیده می‌شوند ـ و چکیده‌های تمام‌نما تمایز قائل می‌شوند. تفاوت بین این دو نوع چکیده در این است که چکیده راهنما به اختصار توضیح می‌دهد که مدرک درباره چیست؛ در حالی که چکیده تمام‌نما کوشش آن است که محتوای مدرک، از جمله نتایج آن خلاصه شود. (اف.دابلیو. لنکستر، 1388، ص. 145-146)
نمایه، فهرست سازمان یافته مدخل‌هایی (1) است که به منظور کمک به استفاده‌کنندگان در جایابی دقیق اطلاعات یک مدرک ساخته می‌شود؛ به عبارت دیگر، منظور از نمایه، کلمه یا کلماتی است که نشان‌دهنده مفاهیم اصلی یک مدرک برای تسهیل بازیابی اطلاعات باشد. بنا بر این تعریف، فهرستنویسی و رده‌بندی نیز از مصادیق نمایه شمرده می‌شوند. (نیازی، 2007)
فهرستنویسی، از دو واژه فهرست و نگاشتن تشکیل شده است. فهرست (2)، معرّب فهرس و به معنای جدولی است شامل ابواب و فصول کتاب در ابتدا یا انتهای آن و به مفهوم صورت اسامی چیزی نیز آمده است. فهرست‌نویس، یعنی نویسندۀ فهرست؛ صفت فاعلی است که در گذشته بر مأمور دولت که به نوشتن فهرست اسامی موظّف بود، اطلاق می شد. برخی فهرستنویسی را از مقوله علوم دانسته و گروهی جزو فنون. حق آن است که فهرستنویسی آمیزه ای است از علم و فن؛ یعنی از آن جهت که به گردآوری، برشماری، توصیف، ضبط و تنظیم کتاب‌ها می پردازد، فن است، و از آن جهت که جنبه مادی و معنوی کتاب مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد، علم است . (یزدیمطلق (فاضل)، 1377، ص 451)
سازماندهی اطلاعات، از خدمات مؤثر در مراکز کتابداری و اطلاع‌رسانی است. در این نوشتار، از میان این شیوه‌های ساماندهی، به فهرستنویسی خواهیم پرداخت.
فهرستنویسی در میان مسلمانان
در حوزۀ اسلامی فهرست، در ابتدا به صورت سیاهه ای از اسمی اشخاص بوده است که در جنگ‌ها شرکت کرده اند؛ مثلاً کسانی که در جنگ بدر یا خندق یا خیبر شرکت کرده اند. گویا نخستین کسی که فهرستی از اسامی اشخاص تهیه کرده است، عبد الله بن ابی رافع کاتب حضرت علی - علیه السلام - بوده است که در حدود سال چهلم هجری نام گروهی از اصحاب حضرت رسول اکرم (ص) را که در رکاب امیر مؤمنان ـ علیه السلام ـ در بصره و صفین و نهروان جنگیده اند، گردآورده است. پس از او، در سده های دوم و سوم فهرست‌نویسانی پدید آمدند که به شرح احوال و آثار علمی افراد پرداختند و آثار علمای امامیه را گردآوری کردند، که از آن جمله می‌توان به: ابن جبله، ابن فضال، ابن محبوب، اشاره کرد. در قرن چهارم هجری احمد بن حسین بن عبیدالله بغدادی معروف به ابن غضایری، دو کتاب دربارۀ مؤلفان شیعه حاوی مصنّفات و اصول نگاشت که متأسفانه آن کتاب‌ها از بین رفته است.
فهرست مهم دیگری که در این دوره پدید آمد، فهرست ابن ندیم است که در سال 377 هـ .ق، تألیف شده است. این کتاب، یکی از جامع ترین فهرست‌ها به شمار می‌رود و نام کامل آن، الفهرست فی اخبار العلماء المصنفین من القدماء و المحدثین و اسماء کتبهم است. این کتاب، شامل فهرست کتاب‌های تألیف‌شده تا زمان مؤلف در موضوع‌های مختلف و کتاب‌های منقول از زبان‌های یونانی و ایرانی و هندی به عربی است. این کتاب، تنها کتاب اسلامی است که در آن به‌تفصیل درباره قسمت مهمی از انواع خطوطی که در ایران پیش از اسلام به کار می رفته، بحث شده است و حتی شکل بعضی از آن‌ها رسم گردیده است.
در نیمه اول قرن پنجم هجری قمری، مهم ترین فهرست‌های موجود تا این تاریخ در شیعه پدید آمد. نخستین این فهرست‌ها، کتاب اختیار معرفة الرجال از شیخ طوسی (متوفی 460 هـ.ق) است که گزیده و تهذیب کتاب معرفة الناقلین عن الایمة الصادقین یا رجال کشی، تألیف شیخ ابو عمر و محمد کشی (متوفای نیمه قرن چهارم هجری) می باشد.
دیگری، کتاب الفهرست یا فهرست شیخ طوسی است که قدیمی ترین سند و فهرستی است در خصوص کتاب‌های شیعه که تا کنون برای ما باقی مانده است. این کتاب در میان اهل سنت نیز دارای شهرت و اعتبار خاصی است. در این فهرست بیش از نهصد تن از مؤلفان و بالغ بر دو هزار جلد کتابِ تألیف‌شده تا آن دوره به ترتیب حروف الفبا بر اساس نام مؤلفان معرفی شده است.
سومین فهرست در این تاریخ، فهرست نجاشی تألیف ابو العباس احمد بن علی نجاشی (متوفای 450 هـ.ق) است که پس از فهرست طوسی تألیف شده است. در قرن ششم هجری، کتاب معالم العلماء فی فهرست کتب الشیعة و اسماء المصنفین منهم قدیما وحدیثاً، تألیف رشید الدین أبو عبد الله محمد بن علی بن شهر آشوب مازندرانی ساروی (متوفی 588 هـ.ق) ساخته شد. این کتاب به عنوان تتمۀ کتاب الفهرست شیخ طوسی نوشته شده و جمیعاً شامل 1021 مؤلف و آثارشان است که از آن میان، 143 تن از مؤلفانی که در فهرست طوسی از قلم افتاده است، در این جا ذکر شده؛ به غیر از شعرا که فصل آخر کتاب مخصوص ایشان است. فهرست دیگری که در این دوره پدید آمد، فهرست شیخ منتجب الدین به نام فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنفیهم، تألیف شیخ منتجب الدین أبو الحسن محمد بن عبد الله بن حسن بن حسین بن بابویه رازی (متوفای حدود 610 هـ.ق) است. وی او را برای عز الدین یحیی از سادات و رؤسای امامیه و نقیب قم و ری (مقتول به سال 592 هـ.) بین سال‌های 573 تا 592 هـ. تألیف نموده است. در این کتاب، نام پانصد و چهل و چهار تن از علما و مصنفان که از آن میان، 43 تن غیر امامی هستند، آمده و مصحح کتاب هم، 9 تن دیگر بر آن‌ها افزوده است.
در قرن هفتم هـ. ق سید جمال الدین أبو الفضایل أحمد بن موسی بن طاووس حسنی حلی (متوفای 763 هـ. ق) فهرستی به نام حل الاشکال فی معرفة الرجال تألیف کرد و در آن، تمام آثار مؤلفان شیعه تا عصر خود را گرد آورد. از این کتاب نسخه ای به خط مؤلف نزد شهید ثانی، زین‌الدین بن علی بن أحمد شامی عاملی (مقتول به سال 966 هـ.ق) بوده است؛ چنان‌که در اجازه ای که شهید ثانی به شیخ حسین بن عبد الصمد در سال 941 هـ. داده، به این عمل اشاره کرده است. پس از آن، این کتاب از طریق ارث نزد فرزند شهید، یعنی شیخ حسن صاحب معالم (متوفای 1011 هـ.ق) بوده است و چون صاحب معالم این نسخه را در معرض نابودی دیده و نسخه دیگری هم از این کتاب به دست نیاورده است، کتاب التحریر الطاووسی را از روی آن ساخته است تا فهرست سید بن طاووس محفوظ بماند. (یزدیمطلق (فاضل)، درآمدی بر فهرستنویسی نسخ خطی، 1377، ص. 457-459)
فهرست دیگر، کتاب الذریعة الی تصانیف الشیعة، اثر محمد محسن بن علی بن محمد رضا بن محسن بن علی اکبر معروف به شیخ آقا بزرگ تهرانی (11 ربیع الاول 1293- 13 ذی الحجه 1389 ق/ 7 آوریل 1876- 20 فوریه 1970 م) است که به زبان عربی نگاشته شده و بزرگ‌ترین دائرة المعارف کتاب‌شناسی شیعه به شمار می‌رود. این کتاب، کتاب‌شناسی عظیمی است از آثار شیعه، اعم از امامی و غیر آن و معدودی از آثار مؤلفان اهل سنت که در مورد شیعه کتاب نوشته‌اند و شامل معرفی بیش از 55 هزار کتاب تألیفی، تصنیفی و ترجمه شده به زبان‌های فارسی، عربی، ترکی و اردو در موضوع‌های گوناگون است. (بجنوردی)
تاریخچه فهرستنویسی
فهرستنویسی به شکل امروزی، از قرن پانزدهم آغاز شد و گسترش یافت. نیاز به قواعد هماهنگ و یک‌دست در زمینه فهرست‌برداری و فهرستنویسی، سبب تدوین اصول و قواعدی برای آن شد. کسانی چون دیوی در قرن 17 و فردریک روستگارد در قرن هجده، از پیشگامان فهرستنویسی شمرده می‌شوند.
نخستین قواعد فهرستنویسی، در نیمه اول قرن نوزدهم در انگلستان تنظیم شد. در آغاز قرن 18 فهرست‌ها اندکی از شکل سیاهه‌برداری و موجودی مجموعه، خارج و شناسه نام خانوادگی مؤلف کاملاً آشکار شد و برگه‌های چاپی و شناسه‌های تحلیلی نیز رواج یافت. در همین زمان (1743) آبه روزیه در فرانسه برگه‌دان یا فهرست برگه‌ای را در کتابخانه آکادمی علوم پاریس و کتابخانه سلطنتی باب کرد.
در سال 1841 آنتونی پانیتسی، کتابدار معروف موزه پریتانیا، قواعد معروف خود (91 قاعده) را برای تهیه فهرست کتابی منتشر ساخت که به منزله نخسیتن قواعد مدون فهرستنویسی، از جمله فهرستنویسی موضوعی، به شمار می‌رود. اساس کار سرعنوان‌های موضوعی امروزی، از قواعد پانیتسی سرچشمه گرفته است.
شرح موضوعی کتاب‌ها در فهرست‌ها و کتاب‌شناسی‌های گوناگون، مسأله و هدف اصلی فهرست‌ها به شمار می‌آمد. اما تایخچه مدون و منظم فهرست موضوعی را می‌توان به کنراد گسنر نسبت داد. وی در سال 1548 کتاب‌شناسی مؤلف همراه با یک نمایه موضوعی را منتشر کرد. در سال 1697 در مقاله‌ای از فردریک روستگارد نیاز به فهرستی با نظم موضوعی مطرح شد. پیشنهاد وی، شیوه‌ای جدید در ارائه فهرست بود. در گذشته، نوشتن مشخصات کتاب‌شناختی کتاب‌ها و رساله‌ها را که به منظور خاصی انجام می‌گرفت، فهرست‌نگاری یا فهرست‌برداری می‌نامیدند که عموماً از مجموعه‌های شخصی، کلیساها، دیرها، کاخ‌ها، و جز آن بود و بیشتر بر پایه عنوان یا محل قرار گرفتن در مجموعه تنظیم می‌شد.
نخستین کوشش مشترک برای تدوین قواعد مشترک انجمن کتابداران آمریکا و انگلستان، در سال 1908 پا گرفت که قواعد فهرستنویسی برای شناسه‌های عنوان و مؤلف منتشر شد. اما به دلیل اختلاف نظر، دو متن جداگانه انگلیسی و آمریکایی تهیه و منتشر شد. قواعد واتیکان در سال 1920 را گروهی از کتابداران آمریکایی و کتابدارانی که توسط آمریکایی‌ها آموزش دیده بودند، تهیه کردند؛ تا کتابخانه واتیکان در ایتالیا بر اساس آن سازماندهی شود.
قواعد فهرستنویسی توصیفی کتابخانه کنگره آمریکا، در سال 1947 منتشر شد که فقط شامل فهرست توصیفی برای انواع منابع اطلاعاتی بود.
قواعد انجمن کتابداران آمریکا در سال 1979، برای تعیین شناسه‌های پدیدآورنده و عنوان منتشر شد. این قواعد در پیوستگی با قواعد کتابخانه کنگره (1949) بود که فهرست توصیفی را دربرمی‌گرفت. این دو قاعده با هم تا سال 1967 به منزله قواعد استاندارد فهرستنویسی توصیفی به شمار می‌روند.
کنفرانس پاریس در سال 1961، واقعه مهمی در تکامل اصول و قواعد فهرستنویسی بود. در این سال، 53 کشور (از جمله ایران) و 12 سازمان بین‌المللی بیانیه‌ای را منتشر کردند که به بیانیه پاریس یا اصول پاریس مشهور شد. این بیانیه قدم بزرگی برای توفق‌های بین‌المللی در زمینه فهرستنویسی توصیفی شمرده می‌شود. یکی از اصول مهم که در کنفرانس پاریس بر سر آن توافق شد، تدوین کارکردهای فهرست بود که در واقع، کوبتسکی آن را بر اساس قواعد کاتر پیشنهاد کرد.
انجمن کتابداران آمریکا، قواعد فهرستنویسی انگلو امریکن را در سال 1967 منتشر کرد که ویرایش قواعد پیشین همان انجمن بود.
فهرستگان ملی آمریکا (NUC)، از استاندارد بین‌المللی توصیف کتاب‌شناختی (ISBD) برای فهرست‌نوسی انواع مواد استفاده کرد. در ایران نیز مرکز خدمات کتابداری از سال 1356، برگه‌های چاپی و صورت کتاب‌های فهرست‌شده خود را بر مبنای آن تهیه کرد و پس از ادغام در کتابخانه ملی، کتاب‌شناسی ملی ایران هم از سال 1362 از این استاندارد استفاده می‌کند. در حال حاضر، برای هر یک از مواد کتابخانه‌ای استاندارد خاصی تهیه و منتشر شده است.
ضرورت‌های رویکرد مفهومی به فهرستنویسی
تازه‌ترین الگوی نظری پذیرفته در حوزه فهرستنویسی، اف. آر. بی. آر. (3) نام دارد. این الگو با ایده‌های خوب تعریف‌شده‌ای درباره عناصر تشکیل‌دهنده جهان کتاب‌شناختی (اعم از آثار، مدارک، نویسندگان، ناشران و غیره) شکل گرفته است و این عناصر را در گروه‌هایی بر اساس ویژگی‌ها و روابط خاصشان طبقه بندی می‌کند. اف. آر. بی. آر ضرورتاً ترکیبی از ایده‌ها است و اثری است که در اذهان جامعه فهرستنویسی جای دارد.
در اف.آر.بی.آر مجموعه کاملی از وظایف ممکن بسیار گسترده‌تر و انحصاری‌‌تر از شیوه‌های فهرستنویسی پیشین است؛ به گونه‌ای که در آن، مؤلف موجودیت هر یک از افراد گروه 2 و کتاب موجودیت هر یک از افراد گروه 1، موضوع موجودیت هر یک از افراد گروه 1، 2 یا 3 می‌شود. این معنا به جستجوها و مرورهای هر یک از ویژگی‌های هر موجودیت گشوده است. اف.آر.بی.آر این گزاره را عرضه نمی‌کند که هرگاه ب شناخته شد، الف ثابت می‌شود، بلکه بیان می‌کند که هر یک از وظایف کاربر ممکن است در هر ترکیب از موجودیت‌ها انجام شود. کاربر ممکن است کتاب‌هایی با مؤلف خاص را جستجو کند، اما همچنین می‌تواند برای هر یک از نمودهای عینی (4)، مجموعه‌ای از آثار مرتبط را در جایی که بیان‌هایی که اوصاف «الف» و «ب» را دارند، نمودهای عینی اوصاف «ج» و «د»، تولیدکننده این نمودهای عینی اوصاف «ه»، «و» یا «ز» را دارند، جستجو کند. اف.آر.بی.آر حتی ملزومات مجموعه‌‌هایی برای به دست آوردن فقرات که به گونه نمونه‌های این نمودهای عینی‌اند را نیز عرضه می‌کنند؛ به دست آوردن، بخشی از فهرستنویسی نیست، اما بخشی از کل نظامی است که اطلاعات را دسترس‌پذیر می‌کند.
اف.آر.بی.آر دیدگاه تازه‌ای را به ساختار و روابط پیشینه‌های کتاب‌شناختی و مؤلفان به جویندگان اطلاعات پیشنهاد می‌کند و نیز واژگان دقیق‌تر برای کمک به سازندگان قواعد فهرستنویسی و طراحان نظام آینده در تعامل با نیازهای کاربران ارائه می‌دهد. پیش از اف.آر.بی.آر قواعد فهرستنویسی به مبهم شدن کاربرد واژگان اثر، ویرایش و نمونه انجامید. برای نمونه، آن‌گاه که ما می‌گفتیم کتاب، ما همچنین ممکن بود مقصودمان ناشر نیز بوده باشد.
اف.آر.بی.آر، نگاه کلی‌شده جهان کتاب‌شناختی صرف نظر از هر رمز فهرستنویسی یا اجرا است. اف.آر.بی.آر، الگوی مفهومی است؛ برنامه یا پیادهسازی نیست که برای فهم چگونگی اعمال بر جهان واقعی دشوار باشد. آن الگوی داده، فرانمای فراداده و نظام طراحی نیز نیست؛ بلکه الگوی مفهومی‌ای است که ممکن است به منزله پایه‌ای برای بسط نظام‌ها به کار رود.
اهداف کلی اف.آر.بی.آر
- - یافتن مدارک؛ (5)
- شناسایی مدارک؛ (6)
- انتخاب مدارک؛ (7)
- دسترسی به مدارک؛ (8)
- راهبری میان مدارک؛ (9)
- برقراری ارتباط میان مدارک. (10)
ویژگی‌های اف.آر.بی.آر
- - خصوصیات و روابط را بر اساس نیازهای کاربران تلفیق می‌کند؛
- درک بهتری از وظایف و اجزای پیشینه‌های کتاب‌شناختی به کاربران می‌دهد؛
- پیشینه‌های کتاب‌شناختی را در متن و محیط پایگاه‌های بزرگ اطلاعاتی مورد توجه قرار می‌دهد (نه به عنوان یک موجودیت مجزا و بدون ارتباط)؛
- علاوه سر سطح فیزیکی (قالب) منابع، به سطوح بالاتر انتزاعی نیز توجه می‌کند.
گروه‌ها، موجودیت‌ها، ویژگی‌ها و روابط میان آن‌ها
روش‌شناسی به کار رفته در توسعه الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر، مبتنی بر تحلیل موجودیت ـ رابطه است. این الگو، متشکل از چندین موجودیت که به سه گروه عمده تقسیم می‌شود، تشکیل شده است:
- - گروه یکم موجودیت‌های اثر، بیان، نمود عینی و نمونه را دربر می‌گیرد؛
- گروه دوم شامل شخص، خاندان‌ها و سازمان‌ها است؛
- گروه سوم دربردارنده مفاهیم و موضوع‌ها، اشیا، رخدادها و مکان‌ها است.
موجودیت‌های گروه نخست، محصول تلاش‌های فکری یا هنرمندانه‌ای است که در پیشینه‌های کتاب‌شناختی توصیف شده است. اثر، این گونه تعریف شده است: یک خلق فکری یا هنرمندانه. اثر، کلاً مفهومی انتزاعی است. در نتیجه این خصوصیت انتزاعی بودن، یافتن یک تعریف کاربردی از این موجودیت دشوار است. موجودیت اثر، ظرفیت یک گروه‌بندی روشن دارد؛ برای نمونه، ترجمه‌های گوناگون یک اثر ممکن است به‌آسانی بر پایه ارتباطش با این اثر گروه‌بندی شود.
موجودیت بیان، این گونه تعریف شده است: شکل فکری یا هنری ویژه که یک اثر هر گاه که واقعیت می‌یابد، به خود می‌گیرد. یک بیان از نینث بنتهوون، ممکن است موسیقی‌ای باشد که نوشته است.
نمود عینی، تجسم عینی یک بیان از یک اثر است. به منزله یک موجودیت، نمود عینی همه اشیای عینی را که ویژگی یکسان دارند، در یک سو قرار می دهد. این موجودیت، خارجی و عینی است؛ اما اگر دقیق‌تر بنگریم، در ویژگی‌هایش توصیف محتواهای فکری دیده می شود که به سطح بیان تعلق دارد. هر سه این موجودیت‌ها، انتزاعات‌اند و از این رو، نمایانگر جنبه‌های عمومی از یک سند‌ند.
اگر بخواهیم موجودیت‌های گروه نخست را در نمونه واقعی نمایش دهیم، این گونه می‌شود:
نوع سند: کتاب
عنوان اصلی: بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الایمة الاطهار
موضوع: احادیث شیعه - قرن 12ق= اسلام - احتجاجات
رده : BP1363042ب3م1378
موجودیت گروه دوم، متصدی محتوای فکری و هنری تولید فیزیکی و انتشار یا متولی این تولیدها است. شخص، این گونه تعریف شده است: یک فرد، خاندان‌ها و سازمان‌ها یا به منزله سازمان یا گروهی از افراد و یا سازمان‌هایی که به منزله یک واحد فعالیت می‌کنند، تعریف شده است. این موجودیت‌ها تصدی‌هایی برای محتواهای فکری یا هنری، محصولات مادی و توزیع آن عرضه می‌کنند، یا متولی موجودیت‌هایی در گروه نخست‌اند. این دو موجودیت، کاربر را قادر به نامیدن و مشخص کردن یک شخص یا یک سازمان در حالت هماهنگ می‌سازند؛ مستقل از این‌که آن‌ها در هر نمود خاص از یک اثر چگونه‌اند.
در این نمودار، موجودیت‌های گروه دوم و روابطش با گروه نخست نشان داده شده است.
گروه سوم متشکل از موجودیت‌های مفهوم، شیی، رخداد و مکان است. مفهوم به منزله اندیشه منتزع یا ایده، شیی به منزله چیز مادی، رخداد به منزله فعالیت یا واقعه، و مکان به منزله موقعیت تعریف شده است.
موجودیت‌های گروه سوم، به منزله موضوع اثر به کار می‌روند. افزون بر چهار موجودیت گروه سه، موجودیت‌های گروه نخست و دوم ممکن است همچنین به مثابه موضوع یک اثر عمل کنند. همچنان‌که در شکل 3 نشان داده شده است، ارتباط بین موجودیت اثر و موجودیت‌های گروه سه نشان داده شده است.
نمایش فرضی یک رکورد بازیابی‌شده در الگوی اف.آر.بی.آر
فردوسی، ابوالقاسم، 329-1416ق. ( شخص)
شاهنامه ( اثر)
متن- فارسی ( بیان)
شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی: متن کامل، مقدمه بایسنقری، از روی طبع امیر بهادر، امیر کبیر، 1341. 768ص. (نمود عینی1) ISBN: 964-5566-35-5
نسخه 1 در کتابخانه دانشکد ه ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد (نمونه)
نسخه 2 در کتابخانه دانشکد ه ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد (نمونه)
شعر فارسی- قرن 4ق. (مفهوم)
شاهنامه فردوسی به انضمام لغات شاهنامه و ملحقات. خوشه، 1372. 2 ج. ISBN: 964-5569-36-4 (بیان2)
یک نسخه در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد (نمونه)
متن- فارسی (منبع الکترونیکی) (بیان)
شاهنامه فردوسی از روی نسخه ژول مول.- تهران: امیر کبیر، 1384. 2 لوح فشرده (نمود عینی)
یک نسخه در کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد (نمونه)
متن - فارسی- برگزیده (بیان)
زال و رودابه به اهتمام/ (نمود عینی)
متن- ترجمه انگلیسی (بیان)
Shanameh/Ferdowsi.-Tehran:Ghoo,2004.Vi,777p.ISBN: 964-5569-45-4 (نمود عینی)
خانواده اثر:
شکل بالا زنجیره‌ای از روابط درون خانواده اثر را آن‌گونه که در نمودهای عینی از چپ به راست در حرکت است، نشان می‌دهد. در سمت چپ آثار که هم‌ارزند و از همان بیان اثرند، همین که تغییری به محتوا وارد می‌شود، مانند ترجمه، بیانی تازه از همان اثر خواهیم داشت. ریال و تغییرات بیشتر ما را به طرف راست منتقل و ما را از اثر اصلی دورتر می‌کند.
همین که اکتساب از خط جادویی بیش از آن اثر از شخص یا سازمان دیگر شدن می‌گذرد، ما آن را اثری تازه می‌شماریم؛ اما این اثر بخشی از خانواده آثار مرتبط است؛ حتی هنگامی که اثر توصیفی از اثر در منتهای راست این زنجیره باشد. این موجودیت‌ها در روابط توصیفی در سمت راست این تصویر، حتی ممکن است در روابط موضوعی در اصطلاحنامه اف.آر.بی.آر و الگوی مفهومی باشد.
نگاه شیی‌گرا به اف.آر.بی.آر
به سبب برخی ناکارامدی‌ها در خود الگو، و زمینه پیادهسازی در نرم‌افزارها، تا کنون نمونه کامل و مصداق مناسب برای الگوی اف.آر.بی.آر عرضه نشده است. فهرست‌هایی که مدعی‌اند بر پایه اف.آر.بی.آر شکل گرفته‌اند، مانند فیکشن‌فایندر اُ.سی.ال.سی (11) و پرسیوس (12)، در ادبیات و موزه نسبتاً خوب‌اند؛ اما در همه حوزه‌ها خوب پیادهسازی نمی‌شوند. همچنین ساماندهی اطلاعات کتاب‌شناختی در فیکشن‌فایندر، با رفتار اطلاع‌یابی کاربران متفاوت است و برای فهم و استفاده از آن، کاربران با مشکل مواجه‌اند و هنوز تا رسیدن به مرحله مطلوب فاصله دارد؛ برای نمونه، اگر دونکیشوت سروانتز را در این پایگاه جستجو کنیم، خلاصه‌ای از اثر می‌دهد؛ اما زیرمجموع‌اش ناقص است؛ اقتباس‌ها، ترجمه‌ها، نمایش‌نامه‌ها و یا آثار مرتبط را نمی‌تواند نشان دهد. وقتی به سطوح پایین‌تر بیان و نمود می‌رسد، نظم و ترتیب خاصی ندارد و نمی‌تواند همه مطالب را درباره اثر نشان دهد.
بر این اساس، کاستی‌های الگوی اف.آر.بی.آر مبتنی بر موجدیت ـ رابطه را این‌گونه می‌توان برشمرد:
- - نام‌گذاری یا برچسب انواع زیرمجموعه‌های خانواده‌های کتاب‌شناختی در هر حوزه متفاوت؛ در هر حوزه و حتی بین حوزه یک اثر خاص (مانند برگزیده) برچسب‌های مختلف استفاده شده است. عدم تجانس انواع آثار در الگوی اف.آر.بی.آر، مشکلی است که مورد توجه قرار نگرفته است. گوناگونی آثار، سبب گوناگونی در خوشه‌بندی سلسله مراتب آثار در جهان کتاب‌شناختی است.
- - شناخت کاربر از الگو کامل نیست؛
- - چالش در پیادهسازی (نرم‌افزاری)؛
- - اندک بودن دانش متخصصان نرم‌افزار و کتابداری و اطلاع‌رسانی درباره اف.آر.بی.آر؛
- - فهرست‌های مبتنی بر مدل مسطح مارک میلیون‌ها رکورد بر اساس ساختار مسطح مارک است و اگر بنا باشد، این رکوردها بر پایه الگوی سلسله‌مراتبی و چندلایه اف.آر.بی.آر بازنگری شود، چالشی بزرگ پیش خواهد آمد.
با توجه به این مشکلات در اف.آر.بی.آر با روش‌شناسی موجودیت‌ـ رابطه، رویکرد مفهومی و شیی‌گرا (13) در کانون توجه قرار گرفت. این نگاه برگرفته از سی.داک.سی.آر.ام (14) است. الگوی سی.داک سی.آر.ام به گونه کاملاً مستقل از سال 1996 تحت حمایت شورای بین‌المللی برای موزه‌ها بسط داده شد. این تصور که هم کتابخانه و هم کمیته‌های موزه ممکن است از هماهنگ‌سازی اف.آر.بی.آر/سی.داک سی.آر.ام بهره‌مند می‌شوند، سبب هماهنگ‌سازی این دو الگو شد.
فکر ایجاد رویکرد شیی‌گرا به اف.آر.بی.آر یا اف.، آر.بی.آر.اُ.اُ (15) از این باور بر آمده است که کتابخانه و کمیته‌های موزه‌داری از هماهنگ‌سازی اف.آر.بی.آر و الگوهای ارجاع سی.داک، به ویژه در پرتو وب مفهومی و نیاز عمومی به اصلاح میان‌کنش‌پذیری کتابخانه‌های رقمی و نظام‌های مدیریت اطلاعات موزه‌ها در بهتر به اشتراک گذاشتن اطلاعات خود بهره‌مند خواهند شد. این هماهنگ‌سازی فرصتی برای بسط قلمرو سی.داک سی.آر.ام به اطلاعات کتاب‌شناختی است که راه را برای بسط دیگر حوزه‌ها و قالب‌ها نیز هموار می‌کند.
باید به فراتر از فهرست کتابخانه‌ای اندیشید که ابر پیشینه دانش را عرضه کند و تصویری گشتالتی ارائه نماید.
اف.آر.بی.آر.اُ.اُ، هستی‌شناسی رسمی است، به منظور ضبط و عرضه مفاهیم متضمن در اطلاعات کتاب‌شناختی و برای سهولت یک‌پارچه‌سازی، واسطه‌گری و ارتباط اطلاعات موزه‌ای و کتاب‌شناختی. الگوی اف.آر.بی.آر اساساً به منزله یک الگوی موجودیت ـ رابطه طراحی شده است. در نگاه شیی‌گرا، روابط میان مفاهیم نیز در نظر گرفته می‌شود.
کاربرد رویکرد‌های مفهومی در تولیدات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تا کنون نرم‌افزارها و پایگاه‌های گوناگون در زمینه علوم اسلامی و انسانی تولید و راه‌اندازی کرده است. محتوای نرم‌افزارهای تولید‌شده کتاب، گزیده‌کتاب و گاه مقاله، و محتوای برخی پایگاه‌ها، مقاله، مجله و کتاب است. شیوه‌های مفهومی در سامان بخشیدن به اطلاعات کتاب‌شناختی در محصولات مرکز از چند دید بایسته است:
- مجموعه‌سازی اطلاعات کتاب‌شناسی و حتی دانش و معنای آثار: با استفاده از الگوهای مفهومی در ساماندهی اطلاعات کتاب‌شناختی، کتاب‌ها و آثار به شکل خانواده ثبت می‌شوند. مانند نمونه ذیل:
- آسانی یابش اطلاعات: با سامان بخشیدن اطلاعات کتاب‌شناختی به شیوه مفهومی، کاربر به گونه دقیق اطلاعات درباره یک کتاب را دریافت کند؛ برای نمونه، بین یک کتاب و اقتباس‌ها گزیده‌ها، ترجمه‌ها و... تمیز حاصل می‌شود و کاربر می‌تواند به گونه دسته‌بندی‌شده بین یک کتاب و مرتبطاتش تمایزی صریح ببیند؛ مثلاً کاربر می‌تواند بین یک اثر، تعلیقه، تصحیح، شرح، برگزیده و اقتباس آن تمیز دهد و در تشخیص آن‌ها سردرگم نشود.
- تغییر در فنون جستجو برای خوشه‌چینی اطلاعات بیشتر: بر اساس این الگو در کتاب‌شناسی، جستجوها پاسخ‌های جامع و گسترده در یک موضوع در پی خواهد داشت؛ به این گونه که با جستجو در یک اثر خاص، موجودیت‌های کتاب‌شناختی (اثر، بیان، نمود، شخص، سازمان، موضوع، مکان، زمان، موقعیت، رخداد) را دریافت، میان این موجودیت‌ها و اوصاف آن ارتباط برقرار کرد، و... .
- تفسیر نتایج جستجو: از ویژگی‌های الگوهای مفهومی، قابلیت تولید دانش از اطلاعات عرضه شده است؛ به این گونه که کاربر می‌تواند از ساماندهی عرضه‌شده، دانش نهفته در اطلاعات را دریافت کند؛ برای نمونه، کاربر می‌تواند از تقدم و تآخر زمانی علمای حدیث را از شروح، تعلیقه‌ها و گزیده‌هایی که بر یک اثر نگاشته شده، دریابند و از تاریخ و مکان کتابت، اثر، موقعیت سیاسی و حکومتی‌ای که نویسنده می‌زیسته و اوضاع شهر محل سکونت وی، رخداد معاصر با خلق اثر و نیز از آثار هم‌زمان و هم‌موضوع با آن اثر نوشته‌شده آگاه شوند.
- توجه به سطوح انتزاعی افزون بر سطح فیزیکی اثر: در این گونه از ساماندهی اطلاعات، کاربر یک اثر را با چند نگاه می‌تواند ملاحظه کند: از یک دید، اثر چیزی است که محصول فکر نگارنده است و از این‌رو، انتزاعی است. از دید دیگر، اثر چیزی است که نمود عینی می‌یابد و در خارج متجسم می‌شود و مادی است.
- تلفیق خصوصیات و روابط بر پایه نیاز کاربران: کاربر می‌تواند روابط هر یک از موجودیت‌های گروه‌های سه‌گانه را برگزیند و مشاهده کند؛ برای نمونه، کاربر می‌تواند موجودیت شخص را در شبکه‌ای از روابط موجودیت‌ها برگزیند و آثاری از و درباره او را در این جهان کتاب‌شناختی مشاهده کند؛ مثلاً کاربر با جستجوی کلینی، می‌تواند الکافی، شروح و ترجمه‌ها، اقتباس‌ها، آثاری درباره الکافی و... را مشاهده کند و افزون بر آن، آثاری را که درباره شخصیت کلینی نیز وجود دارد، ببیند.
این شیوه، به‌ویژه در بخش کتب مرتبط در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، بسیار سودمند خواهد بود. این بخش در نرم‌افزارها فقط کتاب‌هایی را که شرح، ترجمه یا گزیده‌ای از اثر باشد، مرتبط فرض می‌کند؛ درحالی که با نگاه مفهومی می‌توان ارتباط‌های بسیار پیچیده‌تر را عرضه کرد تا کاربر بتواند ارتباط میان عناصر را از دیدگاه‌های گوناگون، مانند: اثر، بیان، نمود، شخص، سازمان، زمان، مکان، رخداد و... کشف کند.
با استفاده از رهیافت‌های مفهومی در ساماندهی جهان کتاب‌شناختی در پایگاه‌های مجلات تخصصی (16) و کتابخانه رقمی (17) نه تنها جستجو‌های کاربران پاسخ‌های رضایت‌بخش‌تری درپی خواهد داشت، بلکه کاربر به‌دلخواه می‌تواند بر پایه یک موجودیت یا تلفیق و مرتبط کردن موجودیت‌های گوناگون، به یافتن نتایج دقیق‌تر و مفهومی‌تری دست یابد که تصریحی به آن در متن وجود ندارد.
برای نمونه، کاربری که اصطلاح «فلسفه تاریخ» را جستجو می‌کند، هم نشریاتی که عنوان آن‌ها فلسفه تاریخ است و هم آن‌ها که در موضوع فلسفه تاریخ‌اند، هم مقالاتی که عنوان فلسفه تاریخ دارند، هم مقالاتی که در موضوعی فلسفه تاریخ‌اند، هم مقالاتی که بررسی یا نقد کتابی در موضوع یا عنوان فلسفه تاریخ‌اند، هم نویسندگانی که در موضوع فلسفه تاریخ اثر یا آثاری دارند و هم مقالاتی که منبعی برای نگارش اثری درباره فلسفه تاریخ بوده‌اند، به کاربر عرضه می‌شود.
نتیجه‌گیری
انسان همواره در پی نگاهی کل‌گرایانه به هستی می‌کوشد ارتباطات میان اشیا و موجودیت‌ها را دریابد. هر موجودیتی، در ارتباط با موجودیت‌های دیگر قابل فهم است. در جهان کتاب‌شناختی نیز میان عناصر گوناگون ارتباط وجود دارد؛ برای نمونه، بین نویسنده، اثر، نشر، زبان اثر و... ارتباط وجود دارد. با نشان‌دادن این ارتباط‌ها، از یک سو ساماندهی و نظم‌بخشی به اطلاعات آسان می‌شود و در نتیجه، بازیابی نیز سریع، دقیق و ساده می‌شود و از سوی دیگر، تصریح به ارتباط میان موجودیت‌ها خود ارتباط‌های دیگر در اندیشه مخاطبان شکل می‌دهد و سبب می‌شود راه برای تولید دانش‌های نو هموارتر گردد. با این نگاه، هر شیی محتوایی، موجودیتی است که دربردارنده اطلاعاتی است. هر یک از اشیای محتوایی نیز از موجودیت‌های محتوایی دیگر برساخته می‌شوند؛ برای نمونه، یک نشریه، موجودیتی محتوایی است که خود از مجموعه مقالات - که هر یک از آن‌ها موجودیت‌های محتوایی‌اند - ساخته شده است. مقالات نیز از متن، نمودار، تصاویر، نقشه‌ها، اشکال، و... که موجودیتی محتوایی‌اند، ساخته می‌شوند. فراداده‌هایی که محتوا را توصیف می کنند نیز خود موجودیتی محتوایی به شمار می‌روند. ارتباط این موجودیت‌ها با هم و دیگر موجودیت‌ها شبکه‌ای، مفهومی برمی‌سازد که در آن جایگاه هر یک از اطلاعات به گونه دقیق معین است و کاربر به‌سادگی می‌تواند میان هر یک از عناصر اطلاعاتی تمیز دقیق قائل شود و دانشی نو را که عین آن در اطلاعات عرضه شده وجود ندارد، از این شبکه مفهومی استخراج کند.
پی نوشت:1. Entry.2. فهرست در زبان انگلیسی، catalog است که اصل آن یونانی است و از دو واژه kata به معنای به وسیله یا منطبق با و logos که معنای گوناگون در تاریخ و مکاتب فلسفه داشته است. فلاسفه و زبان‌شناسان، logos را گاه به معنای «واژه»، گاه به معنای «نظام» و گاه به معنای «عقل» به کار رفته برده‌اند.3. FRBR سرنامFunctional Requirements for bibliographic Records به معنای ملزومات کارکردی برای پیشینه‌های کتاب‌شناختی است.4. Manifestation.
5. Find.
6. Identify.
7. Select.
8. Obtain.
9. Navigate.
10. Relate.
11. OCLC fiction finder.
12. Precious.
13. object-oriented.14. CIDOC CRM، به معنای الگوی ارجاع مفهومی کمیته بین‌المللی مستندسازی و برگرفته از Comité International de DOCumentation Conceptual Reference Model است.15. FRBRoo(FRBR object oriented).
16. www.noormags.ir.
17. www.noorlib.ir.
منابع:
1. CAMPANARIO, J. M. (2003). CLASSIFICATION. In J. F. Sturges, International Encyclopedia of Information and Library Science (pp. 78-78). London and New york: Routledge.2. fattahi, r. (2007). information organization in iranian libraries and information centers: trends and developments. iranian jounal of information science and technology, 29-40.3. اف.دابلیو. لنکستر؛ ترجمه عباس گیلوری. (1388). نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی مبانی نظری و عملی. تهران: چاپار.
4. بجنوردی، م. (بدون تاریخ). آقابزرگ تهرانی. بازیابی در اردیبهشت 19، 1391، از http://www.cgie.org.ir/shavad.asp?id=123&avaid=283
5. فتاحی، ر. (1380). چالش‌های سازماندهی منابع دانش در آغاز قرن بیست و یکم با نگاهی به دانش فهرستنویسی در ایران. فصلنامه کتاب، 59-83.
6. کارلو لیانچینی، و مایورو گویرینی. (1388). از الگوهای کتاب‌شناختی تا قواعد فهرستنویسی: ملاحظاتی در خصوص اف. آر. بی. آر.، آی.سی.پی.، آی. اس. بی. نشریه الکترونیکی سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
7. نیازی، س. (2007، 12 5). نمایه‌سازی. بازیابی در 9 28، 2011، از دائرة المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی (نسخه آزمایشی): http://portal.nlai.ir/daka/Wik نمایه سازیA.aspx
8. یزدیمطلق (فاضل)، م. (1377). درآمدی بر فهرستنویسی نسخ خطی. نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی مشهد، 451-498.