ره آورد نور

برنامه نویسی و انجام امور فنی و آماده سازی اطلاعات این نرم افزار، توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی انجام شده است. در این برنامه، آخرین دستاوردهای علمی و فنی در زمینه مهندسی نرم افزار و شیوه های برنامه سازی (Dop) به کار رفته است. به کارگیری بهینه از قابلیت های کتابخانه نرم افزار نور (Noor Lib) نظیر: موتور جستجو (Noor Search Engine)، نمایش، چاپ و دیگر امکانات فنی، از مهم ترین ویژگی های این نرم افزار به شمار می رود.

کاربردها

محقّقانی که در مسیر پژوهش های فقهی قدم برداشته و طلّابی که مدّتی در درس های خارج فقه حضور پیدا کرده باشند، بی نیاز از مراجعه مکرّر و روزانه به کتاب جواهرالکلام نیستند. مراجعه به این کتاب تا زمانی که برای مطالعه نظرات صاحب جواهر در زمینه یک مسأله فقهی مشخص، آن هم به ترتیب کتاب «شرایع الاسلام» باشد، مشکل خاصّی را ایجاد نمی کند. اما اگر دانش پژوهی بخواهد گام را فراتر از این نهاده و در دریای جواهر الکلام، گوهرهای علمی جدیدی را جست و جو کند، متوجّه می شود که راهیابی به زوایای علمی این کتاب پر حجم کار چندان ساده ای نیست.

به راستی چنانچه پژوهشگری بخواهد به دیدگاه های فقهی صاحب جواهر در یک موضوع فقهی همچون جایگاه ائمه اطهار علیهم السلام در فقه یا تأثیر عرف در فقه که مباحث آنها در تمامی ابواب فقهی پراکنده است، دست بیابد، چه باید بکند؟! یا اگر بخواهد کاربردهای فقهی یک واژه را نظیر «اضطرار» بررسی کند، چه روشی را باید در پیش بگیرد؟ آیا باید تمامی 43 جلد جواهرالکلام را یک به یک بررسی کند یا به کمک نرم افزارهای موجود و پژوهش لفظی در واژه ها، اطّلاعات مورد نیاز خود را جمع آوری کند؟ آیا وقت گیر بودن روش اوّل، و دقیق نبودن روش دوم، لطمه ای به پژوهش او نخواهد زد؟

روش بهتر برای پژوهش در این اثر نفیس، مراجعه به نرم افزار «معجم فقه الجواهر» است. این برنامه علاوه بر آنکه مشکلات پژوهشی فوق را به گونه ای شایسته حلّ می کند، کاربردها و قابلیّت های دیگری را نیز در اختیار محقّقان قرار می دهد. مهم ترین کاربردهای این نرم افزار به شرح ذیل است:

1. پژوهش های موضوعی

یکی از روش های راهیابی به نظرات جدید علمی، بررسی های موضوعی در کتب اصیل و معتبر است. در بررسی های موضوعی، یک مفهوم عام و کاربردی در گستره یک علم و یا دیدگاه های یک اندیشمند بررسی می شود و تلاش می شود تا ابعاد مختلف آن موضوع در حیطه مورد بحث ترسیم گردد.

بی شک، کتاب جواهر الکلام که یکی از مهم ترین کتب فقهی است، مناسب ترین منبع برای بررسی های موضوعی به شمار می رود. خاصّه اینکه به قول سید محسن امین، صاحب «اعیان الشیعة»، جواهرالکلام اهتمام ویژه ای به جمع آوری اقوال فقهاء داشته و با دقّت تمام وجوه استنباط و استدلال را در هر مسأله فقهی بیان کرده است (اعیان الشیعة، ج 9، ص 149). از این رو، جواهرالکلام را می توان آینه ای تمام نما برای فقه شیعه دانست.

یکی از موضوعات ارزشمند فقهی، بررسی جایگاه ائمه علیهم السلام در فقه شیعه است. امام علیه السلام جدای از مباحث کلامی، در فقه اسلامی به عنوان حاکم جامعه اسلامی از احکام و قوانین خاصّی برخوردار است. این احکام، در سراسر فقه پراکنده است و دستیابی به این احکام و ساماندهی آنها، فرصت و حوصله بسیاری را می طلبد. امّا به کمک برنامه نرم افزاری «معجم فقه الجواهر» در کوتاه ترین فرصت می توان فهرست کاملی از احکام ویژه ائمه علیهم السلام را مشاهده کرد و با تقه (کلیک) روی هر عنوان، به متن جواهر الکلام در آن مورد خاصّ دست یافت. در این فهرست، احکام مربوط به امام علیه السلام در ابواب فقهی همچون: لوة، زکات، خمس، جهاد، ارث، قضا، حد و دل، قصاص و غیره به تفکیک بیان شده است؛ مثلاً شرائط وجوب الجهاد بوجود احکامی مانند «الامام و احکام الجهاد» ذیل عنوان ما ینبغی للامام علیه السلام، إمام اشتراط علی اهل الذمة؛ عقد الامام الذمة علی العموم؛ اعطاء الإمام الأمان لاهل الحرب و امضاء الامام القائم او تغییره مدة الجزیة التی قررها الامام المیت» را مشاهده کرد.

علاوه بر اینکه ذیل هر عنوان، شماره جلد و صفحه مربوطه در کتاب جواهر مشاهده می گردد که پس از تقه روی آن به راحتی می توان متن مورد نظر را مطالعه نمود.

بدین ترتیب، می توان در بیش از دو هزار موضوع فقهی، از ائمه علیهم السلام تا «یوم الشک» را از دیدگاه صاحب جواهر و فقه شیعه بررسی کرد.

2. جستجو در احادیث

در برخی از پژوهش های فقهی، چگونگی کاربرد روایت برای پژوهشگر ارزش استنباطی دارد؛ مثلاً محقّق می خواهد بداند که از یک روایت خاصّ چه برداشت هایی شده است و یا اصولاً این روایت فقهی غیر از مسأله مورد بحث در چه مباحث و مسائل دیگری کاربرد دارد. در برخی موارد نیز کثرت کاربرد یک روایت در نوشتار یک فقیه برجسته همچون صاحب جواهر پژوهشگر را به ارزش سندی و متنی حدیث متمایل می کند. در چنین مواردی، فراوانی تکرار و یا موارد کاربرد روایت برای محقّق موضوعیّت دارد. در صورتی که پژوهشگر به برنامه معجم فقه الجواهر دسترسی داشته باشد، به راحتی می تواند این نیاز را در محدوده کتاب شرایع و جواهر برآورده سازد. این کار از طریق استفاده از قابلیت «جستجوی ترکیبی» به آسانی میّسر است؛ پژوهشگر بخشی از روایت را در خطّ ورود جستجوی ترکیبی وارد کرده و و دستور جستجو را صادر می کند و در عرض چند ثانیه موارد تکرار حدیث را در کتب برنامه، همراه با نشانی و متن مربوطه مشاهده می کند.

به عنوان مثال، صاحب جواهر شش بار به حدیث نبوی «إدرؤوا الحدود بالشبهات» استناد کرده است و در مباحثی همچون: لعان، مکاتب، مسأله قذف، مسأله عدم پذیرش ادعای بدون بیّنه و باب قضاوت، از این حدیث یاد کرده است. این کاربرد نشان می دهد که اوّلاً: حدیث مذکور در مباحث مختلف فقهی به تناسب می تواند مورد استفاده واقع شود، و ثانیاً: این حدیث با وجود ضعفی که در سند آن وجود دارد، مورد قبول صاحب جواهر است.

3. مأخذشناسی جواهر

صاحب جواهر، فقیه بسیار زبردست و برجسته ای بوده است؛ چنان که هنگام استشهاد به کتب، اصول علمی همچون اعتبار و اتقان کتاب را رعایت می نموده است. از این رو، شناسایی کتبی که مورد استفاده صاحب جواهر بوده و نشان دادن میزان مراجعه صاحب جواهر به آنها، برای اثبات اعتبار علمی کتب، به خصوص کتب مورد مناقشه، بسیار مهمّ است؛ مثلاً کتاب « مجمع البحرین» از کتاب هایی است که برخی در استشهاد به آن تردید کرده اند و آن را به دلیل وجود برخی اشتباهات، فاقد اعتبار علمی قلمداد کرده اند. امّا وقتی می بینیم که صاحب جواهر بیش از صد بار به این لغت نامه قرآنی و حدیثی استناد کرده است و آن را در ردیف مصباح و قاموس اللغة آورده است، با اطمینان بیشتری می توانیم به آن استناد کنیم.

کشف موارد استناد صاحب جواهر به یک کتاب و فراوانی آن نیز از طریق جستجوی ترکیبی میّسر می گردد. به وسیله این امکان و درج نام کتاب در خطّ ورودِ جستجوی ترکیبی به راحتی می توان به کتب اصلی مورد استفاده و تعداد دفعات مراجعه صاحب جواهر به آنها پی برد؛ به عنوان نمونه، «المسالک» 6708 مرتبه، «الغنیة» 2550 بار، «المنتهی» 4030 مرتبه، «التذکرة» 5350 دفعه، «نهایة الاحکام» 762 بار ، «الدروس» 3629 مورد و «الذکری» 2414 مرتبه در جواهر الکلام به کار رفته است. با تکمیل این فهرست می توان به مهم ترین منابع و مآخذ کتاب جواهر و میزان اهمّیّت هر یک در نزد صاحب جواهر پی برد.

4. کاربرد اصول در فقه

یکی دیگر از کاربردهای برنامه معجم فقه جواهر الکلام، یافتن مثال هایی از کاربرد اصول در فقه است. بسیاری از مدّرسان در هنگام تدریس اصول فقه به نیازهای ملموس و کاربردی در فقه نیازمندند، ولی راهی بدان ندارند. با استفاده از این برنامه می توان تا حدّی این مشکل را برطرف کرد. این کار نیز با استفاده از جستجوی ترکیبی برنامه ممکن می گردد.

مثلاً اگر می خواهید مثال هایی از کاربرد مبحث «مفهوم شرط» را در فقه جواهری بیابید، کافی است این عبارت را در خطّ ورود جستجوی ترکیبی درج کرده و گزینه جستجو را فعّال کنید؛ در عرض چند ثانیه ملاحظه می کنید که حداقل 28 بار صاحب جواهر به مفهوم شرط در استدلال های فقهی خود استناد کرده است. بدین ترتیب، مباحثی همچون: «مفهوم وصف» 12 بار، «اطلاق لفظ» 1533 مرتبه، «عموم لفظ» 696 دفعه، «اصالة البرائة» 93 بار، « عرف » 1095 مرتبه، «حقیقة شرعیة» 65 بار و «استصحاب» 302 دفعه مورد استفاده صاحب جواهر واقع شده است.

مشخصات کلی برنامه

1. ارائه متن کامل کتاب با امکانات پژوهشی

یکی از قابلیّت های مفید برنامه معجم فقه الجواهر، امکانات مربوط به مطالعه متون کتب برنامه است. به وسیله این قابلیّت می توانید تمامی 43 جلد جواهر الکلام، 4 جلد شرایع الاسلام و 6 جلد معجم فقه الجواهر را صفحه به صفحه مطالعه کنید و از امکانات خاص و متنوع پژوهشی همچون: علامت گذاری، حاشیه نویسی بر متن، نمایه بر متن، مقابله و مقایسه متون با یکدیگر و رنگی کردن متن ها نیز استفاده نمایید. افزون بر آن، کاربر می تواند نوع و اندازه خطوط را انتخاب کند و متن نمایشی را با فهرست کتاب هماهنگ سازد.

2. ارتباط بین قسمت های مختلف از کتب برنامه

این قسمت مهم ترین و کارآمدترین قسمت نرم افزار می باشد. ارتباطات بین متون در دو حالت تعبیه شده است:

• الف - ارتباط از کتاب معجم فقه الجواهر به کتاب جواهر الکلام؛
• ب - ارتباط از یک واژه در معجم فقه الجواهر به همان واژه با واژه های دیگر.

3. ارائه کلیه عناوین با ساختار درختی

کلیه عناوین مربوط به موضوعات اصلی و زیر موضوع ها به صورت یک ساختار درختی و با نظمی خاص ارائه شده است.

4. پژوهش و جستجو

در این برنامه برای پیدا کردن کلمات یا عبارات مورد نظر از چند راه می توان اقدام کرد:

• الف - از طریق فهرست کلمات؛
• ب - از طریق نوشتن کلمات دلخواه و جستجوی ترکیبی واژه ها با استفاده از عملگرها؛ در این قسمت، امکان جستجوی تک واژه، عبارت، ترکیب عطفی، ترکیب فصلی و مشروط به نفی، وجود دارد و به دو صورت دقیق و غیر دقیق (یعنی صرف نظر از نوشتار خاصّ کلمه) جستجو انجام می شود.
• ج - از طریق فهرست سازی Wildcard؛
• د - از طریق فهرست عناوین و ابواب کتب؛
• ه - جستجو در محدوده ای خاصّ.

5. یادداشت

قرار داشتن یک دفترچه یادداشت در دسترس محقّق، از ابزار ضروری در عرصه پژوهش است. هر چه این قابلیت پر توان تر و با امکانات بیشتری تهیه گردد، کار پژوهشگر آسان تر می شود و وقت کمتری از او می طلبد. در این برنامه، قابلیّت یادداشت برداری با توانایی های فراوانی در اختیار کاربر قرار داده شده است.

6. چاپ

در این نرم افزار، امکان چاپ متن کتاب ها به اندازه های مختلف و کیفیّت مناسب وجود دارد.

7. راهنما

برای کسب راهنمایی و توضیحات بیشتر در مورد هر یک از قسمت های برنامه، یک دکمه راهنما در تمامی صفحات این لوح فشرده تعبیه شده است که با استفاده از این کلید می توان به توضیحات مختصر و مفیدی درباره بخش های مختلف دسترسی پیدا کرد.