ره آورد نور

انواع نرم افزارهای رجالی

نرم افزارهای موجود در علم رجال را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

• گروه اوّل: نرم افزارهای متنی
• گروه دوم: نرم افزارهای فهرستی
• گروه سوم: نرم افزارهای سندی

الف) نرم افزارهای متنی

محتوای این گونه نرم افزارها متن کتب رجال، تاریخ و سیره است که به طور مستقل و یا به شکل جزئی در برنامه های دیگر ارائه شده اند. ویژگی های این گروه از نرم افزارها عبارت اند از:

1. امکان نمایش متن کتب، همراه جلد و صفحه و نیز قابلیت دسترسی به جلد و صفحه خاص؛
2. امکان جستجو در متن، اعم از لفظی و ترکیبی با امکان محدود کردن دامنه جستجو به کتب یا جلد خاص از یک کتاب؛
3. وجود فهرست در بعضی از برنامه ها؛
4. قابلیت یادداشت برداری در بیشتر آنها.

در این گروه برای نمونه می توان به نرم افزارهای ذیل اشاره کرد:

• المعجم الفقهی، که بزرگ ترین نرم افزار موجود در علوم اسلامی خاصه تشیع می باشد و محصول مرکز معجم فقهی در حوزه علمیه قم است. این برنامه 665 جلد کتاب را به بخش رجال، تاریخ و سیره اختصاص داده است؛ رجال شیعه (84 جلد)، رجال عامه (307 جلد) و سایر کتب که در مورد سیره، فهرست و انساب می باشد.

• معجم الفاظ رجال، تحت داس (Dos) محصول مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. این برنامه مصادر اوّلیه رجال شیعه مانند: رجال طوسی، رجال نجاشی و رجال ابن غضائری، رجال ابن داود، رجال کشی و فهرست شیخ طوسی را ذکر کرده است.

این برنامه به لوح فشرده نور 2 جامع الاحادیث، محصول همین مرکز، اضافه شده است.

• مکتبة الالفیة للسنة النبویة، محصول مرکز التراث که از بزرگ ترین برنامه های علوم اسلامی اهل سنت می باشد. نسخه سوم این نرم افزار 112 عنوان شامل بیش از 700 جلد کتاب را به رجال و تاریخ، طبقات و بلدان اختصاص داده است. و از کتبی مانند: التاریخ الکبیر، الاوسط، ثقات ابن حبان، المجروحین، تاریخ بغداد، تاریخ مدینة دمشق، لسان المیزان و سیر أعلام النبلاء می توان نام برد.

• مکتبة التاریخ و الحضارة الاسلامیة

ب) نرم افزارهای فهرستی

محتوای این برنامه ها ارائه فهرست روات به همراه مصادر ترجمه آنها می باشد و ویژگی های موجود در این نوع نرم افزارهای رجالی از قرار ذیل است:

1. ارائه فهرست روات؛
2. نشانی مصادر ترجمه؛
3. متن مصادر ترجمه؛
4. قابلیت جستجوی لفظی و ترکیبی با امکان محدود کردن دامنه جستجو به کتب یا جلد خاص از یک کتاب.

از میان نرم افزارهای فهرستی می توان به دو لوح فشرده پرداخت:

• کشف الرجال، محصول مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر(عج) قم، کامل ترین و جامع ترین نرم افزار این گروه به شمار می رود که حدود 400/000 عنوان راوی شیعه و سنی را از 74 عنوان کتاب در 363 مجلد استخراج کرده است. در این برنامه 112 جلد از کتب دارای متن کامل می باشند که برخی از آنها عبارت اند از: جامع الرواة، معجم رجال الحدیث، رجال النجاشی، لسان المیزان و تهذیب الکمال. وجود امکانات مفیدی همچون: ارائه طبقات رجال کتب اربعه با ذکر استاد، شاگرد و مأخذ؛ طریق شیخین در مشیخه؛ ضبط راویان و مکانت راویان کتب اربعه به همراه بیان سال ولادت و وفات ایشان بر کارآمدی و ارزشمندی کشف الرجال افزوده است.

گفتنی است که این برنامه قابل اجرا در شبکه بوده، تحت سیستم عامل Dos و windows اجرا می شود.

• المعجم الفقهی، محصول مرکز معجم فقهی، قسمتی را به عنوان رجال، که شرح زندگی 15/000 راوی است، آورده است.

این برنامه به شرح و زندگی راویان احادیث کتب اربعه شیعه (الکافی، التهذیب، الاستبصار و من لا یحضره الفقیه) با استفاده از کتاب معجم رجال الحدیث اثر آیة الله العظمی خوئی پرداخته است.

ج) نرم افزارهای سندی

این نرم افزارها تحقیقات گسترده ای را در سند روایات انجام داده اند و از ویژگی های متفاوتی نسبت به دو گروه دیگر برخوردارند. مهم ترین این قابلیت ها عبارت اند از:

1. مشخص شدن اسم کامل راوی؛
2. تعیین مترادفات، حیلوله ها و معلقات در سند؛
3. معرفی مکانت و صحبت هر راوی؛
4. جایگاه مکانت سند.

در این گروه نیز به 2 نرم افزار می توان اشاره کرد:

• درایة النور، محصول مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی قم که کتب اربعه شیعه و وسائل الشیعه را تحقیق کرده است.

درایة النور شامل 14 عنوان از مهم ترین کتاب های رجالی و حدیثی شیعه در 86 مجلد می باشد. امکانات اختصاصی که در بخش کتب هشت گانه رجالی ارائه گردیده، عبارت اند از: شناسایی راویان، فهرست های متنوّع، تصحیح فهرست شیخ طوسی، مشاهده طریق روایی راویان و فهرست توصیف ها.

ارائه فهرست الفبایی از اسامی 15688 راوی به همراه فهرست کامل اَعلام و ویژگی کارآمد فهرست سازی در بخش معجم رجالی الحدیث قابل دستیابی است. کاربر می تواند در بخش اسناد، از قابلیت های اختصاصی چون: بازسازی اسناد، ارزیابی سند از جهت اتصال و اعتبار، شناسایی سریع راوی، سیستم مترادفات جهت حلّ مشکل پراکندگی در تعبیر از یک راوی، معرفی شاگردان و اساتید، مشاهده فراوانی روایات به صورت نمودار میله ای یا دایره ای و تعیین طبقه راوی و ترکیب راویان بهره مند شود و از امکان مقایسه دو متن، استفاده مطلوبی را برای سامان دادن تحقیقات خویش ببرد.

• موسوعة الحدیث الشریف، محصول شرکت صخر که کتب تسعه حدیثی اهل سنت را مورد پژوهش رجالی قرار داده است.

امکانات این برنامه عبارت نداز:

1. امکان جستجوی لفظی متن کتب، با تعیین محدوده؛
2. فهرست عناوین و ابواب؛
3. تفکیک راویان هر سند همراه با ترجمه، شیوخ، تلامیذ، رتبه، جرح و تعدیل با ذکر مأخذ؛
4. سندشناسی در این قسمت به مرفوع، موقوف، معلّق، مرسل و معضل بودن سند همراه با نمودار، نمایش می یابد.

چالش های موجود در نرم افزارهای رجال

1. نرم افزارهای رجالی شیعه هر یک موضوع خاصی را مورد توجه قرار داده اند مانند: کشف الرجال که فقط نام مصادر ترجمه را آورده است و در قسمت متن فقط چند کتاب را ذکر کرده است، یا برنامه درایةالنور که فقط راویان کتب اربعه و وسائل الشیعه را مورد پژوهش قرار داده است و همچنین معجم فقهی فقط متن محدودی از کتب رجال شیعه را مورد توجه قرار داده است، اگر چه این تنوع در نرم افزارهای رجالی امید روشنی را نوید می دهد؛ ولی با دقت در این نرم افزارها به این نتیجه می رسیم که این برنامه ها بیشتر برای احادیثی که در استنباط احکام شرعی مورد توجّه هستند تدوین شده است. و نظر به گسترش احادیث شیعه در موضوعات متنوع، و کثرت متون، این برنامه ها جوابگوی خواسته های محققان نمی باشند.

برای پر شدن این خلأ، مراکز تولید کننده نرم افزارهای رجالی باید به فکر تهیه نرم افزاری باشند که ویژگی های ذیل را داشته باشد:

• الف) فهرست تمامی راویان کتب حدیث شیعه همراه با مترادفات، مکانت و هویت.
• ب) متن کتب رجالی شیعه همراه با شناسنامه و فهرست.
• ج) متن رساله های دانشجویان حوزوی و دانشگاهی مرتبط با رجال، درایه، تاریخ و سیره.
• د) امکانات جستجو (Search) و تعیین دامنه، یادداشت برداری و انتقال به افزارهای واژه پرداز مانند: Word، زرنگار و نشر الف.

2. کمبود یک برنامه هوشمند IKBS که بتواند هر سندی را تحلیل و مترادفات، حیلوله ها، معلقات، مکانت هر راوی، و جایگاه سند را مشخص کند. هرچند بعضی از مؤسسات در این موضوع قدم های اولیه را برداشته اند و طرحهایی ارائه شده است که باید مراحل عملی آن تمام شود.

3. نظر به گسترش اینترنت، وجود یک پایگاه مستقل در خصوص رجال شیعه ضروری بنظر می رسد. این پایگاه باید ارائه کننده امکاناتی مانند: نمایش متن کتب معتبر رجال شیعه، جستجو، فهرست الفبایی (Alpha betic) از راویان همراه با شرح و ترجمه مختصر آنها، امکان گفتگوی مستقیم (Chat) با صاحبان اندیشه رجال برای پاسخ به اشکالات سندی و امکان سؤال و جواب thia Stichomy باشد.