در طراحی نرم افزارهای نور، تلاش بسیاری صورت گرفته است که کاربران بتوانند به سهولت از تمامی امکانات این نرم افزارها بهره برداری کنند. از جمله با ارائه رابط کاربر برنامه ها به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی و ایجاد ارتباط منطقی بین منوها، پنجره ها و سایر عناصر صفحه و نیز سازماندهی و در دسترس قرار دادن امکانات مرتبط با هم در پنجره ها و منوهای واحد، تا حدّ زیادی این هدف تأمین شده بود. اما با توجه به اینکه استفاده از ابزار رایانه ای در تحقیقات علوم اسلامی پدیده ای نوظهور به شمار می رفت، تهیه کتاب راهنما برای کسانی که نیازمند کمک و توجه بیشتری در استفاده از برنامه های نور بودند، وجهه همّت مرکز بوده است که از این میان می توان به کتاب «راهنمای معجم الفاظ» که در آن زمان تدوین شد و در اختیار علاقه مندان قرار گرفت، اشاره کرد.
با ارائه نرم افزارهای نور در محیط ویندوز، تهیه کتاب راهنمای مستقل برای هر نرم افزار ضروری به نظر نرسید و به عرضه راهنمای فعّال (Help) در تمام قسمت های هر برنامه اکتفا گردید.
فرآیندی نو در عرصه پژوهش
پس از «نور الفاظ» و «نور العترة»، نرم افزار «نور 2 - جامع الاحادیث» ارائه گشت که حاصل چندین سال تلاش و زحمت مرکز می باشد. می توان گفت که این نرم افزار شکل بازبینی شده و کامل دو نرم افزار پیشین است که با تصحیح و افزایش محتوا، در قالبی کاملاً جدید و به همراه امکانات گسترده روی یک لوح فشرده عرضه گردیده است.
نرم افزار حدیثی «نور2 - جامع الاحادیث»، دارای قابلیت ها و توانمندی های فراوانی است که کاربر را در امر پژوهش و تحقیق در احادیث اسلامی یاری می رساند.
این نرم افزار، فرآیندی است که از تحلیل و بررسی نظرات و پیشنهادهای پژوهشگران و محققانِ استفاده کننده از نرم افزار «نور الفاظ» و دیگر نرم افزارهای مرکز تحقیقات، و همچنین بهره گیری از ابتکارات متخصصان رایانه و نظرات فرهیختگان حوزه و محققان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به دست آمده است. «نور2 - جامع الاحادیث» برنامه ای است جامع و برخوردار از ابزارهای متنوع پژوهشی، که محیطی مناسب و مطلوب را برای حدیث پژوهان فراهم آورده و دارای ابزارهای توانمندی است که سهولت و کارایی امر تحقیق را چندین برابر نموده و بسیاری از امکانات آن نیز برای اوّلین بار عرضه گردیده است.
هر چند «نور 2 - جامع الاحادیث» نیز دارای راهنمای فعّال (Help) بود که در تمام قسمت های برنامه به یاری کاربران می شتافت، ولی به خاطر وجود قابلیت های چشمگیری که بسیاری از آنها برای نخستین بار عرضه می گردید، ضروری می نمود تا با تدوین و چاپ کتاب راهنما، کاربران با نکات و ظرایف این برنامه ارزشمند آشنا شوند و تا حدّ امکان زوایای مختلف آن را دریابند؛ زیرا به دلیل بدیع بودن این ابزارها، کاربرد آنها برای بیشتر کاربران ناشناخته است و عدم آگاهی نسبت به دقایق و ظرافت های موجود در برنامه موجب می گردد که بهره مندی از امکانات آن برای همگان میسّر نباشد.
از جمله امکاناتی که در این لوح فشرده به طور جدّی به کار گرفته شده، می توان به جستجو در محدوده های خاص (کتاب، مؤلف، زمان و محتوا)، جستجو در پاسخ های جستجوی قبلی (دامنه محیطی)، فهرست سازی توسط علائم عمومی (؟ و *)، علامت گذاری، رنگی کردن، حاشیه نویسی و نمایه زنی بر متن اشاره کرد.
از این رو، به پیشنهاد مدیر عامل محترم مرکز، تهیه و تدوین کتاب راهنمای نرم افزار «نور 2 - جامع الاحادیث» در دستور کار «دفتر تألیف و تدوین» که از مجموعه های معاونت اطلاع رسانی و بین الملل به شمار می رود، قرار گرفت.
دفتر تألیف و تدوین، این راه ناپیموده با وجود عدم شناخت دقیق مشکلات و موانع، با اتّکال به خداوند متعال و وجود تجربیات مختصر در انتشار «مجله ره آورد نور» و همچنین چاپ بروشورها و تراکت های تبلیغاتی مرکز آغاز نمود و با اذعان به ضرورت تهیه چنین کتابی، این پروژه را پذیرفت و بحمدالله با طی مسیری ناهموار به تجربیات ارزشمندی دست یافت و توانست تخصص چنین کاری را در مجموعه مرکز به وجود آورد و در نهایت، «کتاب راهنمای نرم افزار نور 2 - جامع الاحادیث» را به کاربران عزیز تقدیم نماید.
روند تهیه کتاب راهنمای نور 2
با توجه به اینکه تهیه کتاب راهنمای نرم افزار در ایران چندان مرسوم نمی باشد، بی مناسبت نیست که در این مقال، مختصری از روند تهیه و تدوین «کتاب راهنمای نرم افزار نور 2 - جامع الاحادیث» بیان شود، تا چراغی فراسوی دیگر علاقه مندان پیمایش چنین راهی باشد.
دست اندرکاران تهیه نرم افزارها به خوبی واقف اند که اطلاعات مربوط به یک نرم افزار که در یک مؤسسه تولید می شود، در یک نقطه خاص متمرکز نمی باشد، خصوصاً نرم افزاری مانند نور 2 که دارای حجم عظیمی از اطلاعات، کتب، امکانات پیشرفته نرم افزاری و گرافیک جذاب می باشد؛ به عبارت دیگر، در پروژه ای مانند نور 2 از ابتدای طرح و تصویب تا زمان اتمام پروژه و تکثیر و عرضه آن، بخش ها و اشخاص مختلفی همچون: متکفل و مدیر پروژه، مجری پروژه، بخش تحلیل و طراحی، کدنویسی، ورود اطلاعات و فرمت دهی، گرافیک و بخش بررسی و کنترل نهایی نرم افزار در روند تولید نقش مهمی را ایفا می کنند که در واقع، هر یک بخشی از اطلاعات را در اختیار دارند.
گفتنی است جمع آوری اطلاعات موردنیاز برای تهیه کتاب راهنما از بخش ها و افراد مختلف بسیار وقت گیر بوده و در برخی موارد جمع بندی داده های متناقض و یا ناقص که ناشی از تغییرات به وجود آمده در روند تولید نرم افزار می باشد، بسیار دشوار می نمود.
در هر حال، دست اندرکاران تدوین کتاب راهنمای نور2 به جمع آوری داده های مختلف از مدیر و متکفل پروژه، معاونت تحقیقات، معاونت فنی، بخش بررسی نرم افزار معاونت اطلاع رسانی و بین الملل مرکز و نیز بررسی متون و مقالات تهیه شده در مورد این نرم افزار(1)، از جمله راهنمای فعّال (Help) برنامه، پرداخته و در نهایت، با نصب نرم افزار و کار مداوم بر روی بخش های مختلف آن، داده های جمع آوری شده را به محک تجربه آورده و تکمیل کردند(2).
نکته مهم این است که برای تهیه کتاب راهنما، ادبیات ویژه و روش خاصی نیازمند است؛ به گونه ای که ضمن به کارگیری جملات و عبارات کوتاه و روشن باید از واژه ها و کلمات مغلق و مَجازگویی پرهیز نمود و مناسب با کاربرانی که با برنامه آشنایی ندارد و حتی ممکن است در استفاده از رایانه نیز مبتدی باشند، دقایق و ظرایف برنامه را با شیوه آموزشی و گام به گام ارائه کرد.
ساختار اصلی کتاب از یک دیباچه که شامل: پیشگفتار، ویژگی های برنامه نور 2، پیشینه برنامه، مشخصات کلی و ویژگی های فنی برنامه همراه با راهنمای اصطلاحات رایانه ای کتاب می باشد، و نیز از هفت فصل مستقل تشکیل شده است که این هفت فصل عبارت اند از: نصب و ورود، نمایش، جستجو، آیات، لغت نامه، امکانات عمومی و اطلاعات جانبی به همراه بخش ضمایم که شامل جدول کلیدهای میان بُر برنامه، فهرست الفبایی کتب و فهرست موضوعی کتاب های برنامه می باشد.
در هر یک از فصول هفت گانه سعی شده است که با بیانی مختصر و مفید تمام نکات ریز و دقایق به کارگیری امکانات متنوّع و پیشرفته برنامه با استفاده از مثال های متعدد، تصاویر مرتبط و حتی نمودار به خواننده ارائه شود.
پس از تهیه متن اوّلیه کتاب، مراحل حروف چینی، ویراستاری و صفحه آرایی کتاب آغاز گردید. یکی از مشکلاتی که در هنگام ویراستاری متن اوّلیه بروز نمود، جایگزینی واژه های معادل فارسی به جای لغات و اصطلاحات خارجی استفاده شده در کتاب بود، خاصه اینکه با رشد سریع کاربرد رایانه در ایران هنوز برای بسیاری از لغات و اصطلاحات این حوزه، معادل مناسب و فراگیری در ادبیات رایانه ای وجود ندارد و این مسئله دستخوش سلیقه های مختلفی می باشد؛ چنان که در متن اوّلیه که بخش های مختلف آن به وسیله افراد گوناگونی نگارش و یا اصلاح شده بود، برای یک واژه خارجی چندین معادل به کار رفته بود و این موضوع ایجاب می نمود تا امر یکسان سازی در مورد همه آنها انجام شود. به همین دلیل، در ابتدای کتاب جدولی از اصطلاحات رایانه ای به کار رفته در کتاب برای راهنمایی خوانندگان ارائه شده است.
با توجه به حساسیت و عنایتی که به اتقان و انسجام متن کتاب داشتیم، متن نهایی سه مرتبه تصحیح و مقابله شد و سعی بسیاری صورت گرفت تا از نظر ادبی از کمترین اشتباه و غلط برخوردار باشد.
یکی از ویژگی های کتاب «راهنمای نور 2 - جامع الاحادیث»، به کارگیری تصاویر مفید از قسمت های مختلف برنامه از قبیل: پنجره ها، نمادها، دکمه ها و نتایج عملیات انجام شده برای آشنا ساختن کاربر با چگونگی بهره مندی از امکانات مختلف برنامه و رابط نرم افزار نور 2 می باشد. این مهم با ضبط بیش از 300 تصویر مورد نیاز در هنگام بررسی نرم افزار توسط دست اندرکاران تهیه کتاب صورت گرفت که این تصاویر نقش بسزایی در تفهیم مطالب کتاب ایفا می کنند.
از آنجا که تصاویر اصلی رابط کاربر (Interface) برنامه نور 2 با توجه به استاندارد صفحه نمایش (800*600) پیکسلی با دقت DPI72 طراحی شده بود و دقت مناسب برای امر چاپ DPI 300 می باشد، تصاویر تهیه شده از نرم افزار، توسط طرّاحان گروه گرافیک معاونت فنی به دقت DPI 300 تبدیل شدند تا از کیفیت مناسبی در هنگام چاپ برخوردار باشند.
با توجه به اینکه حدود 300 تصویر بزرگ و کوچک و در ابعاد متفاوت در این کتاب استفاده گردید و لازم بود تصویر مرتبط با هر موضوع در کنار متن مربوطه قرار داده شود و از سویی، برخی از تصاویر نیز بسیار شبیه هم بود و امکان اشتباه در درج آنها وجود داشت، صفحه آرایی کتاب نیز از دیگر مراحل دشوار و دقیق به شمار می رفت و همین دشواری در هنگام مونتاژ متن و تصویر در لیتوگرافی و تهیه فیلم و زینگ چاپ نیز خود را نشان داد، ولی به لطف الهی و همّت همکاران، این مراحل به شکل مطلوبی به انجام رسید.
پس از پایان یافتن مراحل یاد شده، کتاب «راهنمای نرم افزار نور 2 - جامع الاحادیث» به زیور طبع آراسته گشت و حاصل تلاش چندین ماهه همکاران بخش های مختلف مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی جهت ارائه به علاقه مندان این نرم افزار به ثمر رسید.(3).
البته تمامی دست اندرکاران تهیه این کتاب اذعان دارند که حاصل تلاش هایشان عاری از کاستی و نقص نیست. ولی تجربیات ارزشمندی که در روند ارائه این اثر به دست آمد، قطعاً در تهیه کتاب راهنمای سایر نرم افزارهای نور مفید خواهد بود.
در گام بعدی، دفتر تألیف و تدوین در نظر دارد علاوه بر تهیه کتاب راهنما برای سایر نرم افزارهای مهم و جدید مرکز، لوح فشرده برنامه آموزشی این نرم افزارها را نیز به صورت چند رسانه ای تهیه و عرضه کند تا از این طریق یادگیری این نرم افزارها برای کاربران آسان تر شود.
از نظرات، راهنمایی ها و بذل توجه همه خوانندگان این کتاب و کاربران نرم افزار نور2 استقبال می نماییم و امید داریم که این تلاش ناچیز مورد رضایت پرورگار متعال قرار گیرد.
پی نوشت ها: